Z początkami rehabilitacji spotykamy się już od zarania ludzkości. Człowiek żył w kulcie siły i sprawności fizycznej. Po przebytej chorobie starał się jak najszybciej odzyskać utraconą sprawność. Czynił to nieświadomie nie rozumiejąc sensu ćwiczeń fizycznych. Wiktor Dega pisał, że praczłowiek podświadomie rozcierał obolałe miejsce lub pokonywał sztywność stawu.

Chiny
Dopiero z narodzinami cywilizacji zaczęto świadomie stosować ćwiczenia usprawniające.
W starożytnych Chinach w 1200r.p.n.e rozpowszechniły się ćwiczenia lecznicze. Na początku był to taniec później ćwiczenia oddechowe i relaksacyjne, naśladowanie ruchów zwierząt i gra w piłkę. Gimnastyka była połączona z masażem, akupunkturą, autohipnozą, ćwiczeniami kontemplacyjnymi. Działo się to za sprawą filozofii życia która nakazywała dbałość o zdrowie psychiczne i fizyczne.
O ćwiczeniach mówią wszystkie starożytne księgi w tym przede wszystkim Nej Tsing – księga o życiu wewnętrznym (III w). Stała się ona kanonem chińskiej medycyny i zyskała większą sławę niż prace Hipokratesa, Galena, Awicenny. Największą wartość dla ćwiczeń miał system taj-tsy. Staranny dobór ćwiczeń fizycznych w zależności od stanu i zdolności pacjenta. Ściśle określona kolejność i rytmiczność z jakiej przechodzono z jednej postawy do drugiej. Miało to szczególne znaczenie lecznicze i było szeroko stosowane w medycynie.
Rozpowszechniany w Chinach był również system gimnastyki Szenga przeznaczony dla ludzi starszych stąd przewaga ćwiczeń w pozycji siedzącej lub leżącej.
Najstarszy system ćwiczeń leczniczych Kong-Fou miał początki w 3000 r. p.n.e. W pełni rozwinięty i skonkretyzowany został jednak w V w. od najdawniejszych czasów obok gimnastyki chińczycy stosowali również masaże jako metoda wpływająca na złagodzeni bólu, poprawę krążenia polepszenie funkcjonowanie mięśni itd. Techniki masażu różniły się od dzisiejszych ponieważ masażysta używał również łokci, kolan, stóp i paznokci. Swoistą cechą masażu chińskiego było łączenie go z akupunktura (693 punkty). Medycyna chińska zawierała wiele elementów współczesnej rehabilitacji.

Indie
Indie – około 3000 p.n.e wykorzystywano ćwiczenia fizyczne jako metodę poprawy zdrowia. Zalecenia dotycząca higieny i gimnastyki leczniczej znajdowały się w świętych księgach a najważniejsza z nich to „Ayur-weda”. Lecznicze wartości ćwiczeń uznali również dwaj najwybitniejsi lekarze Indyjscy Charaka, Susruta (V w). Ćwiczenia zalecali oni w leczeniu wielu chorób. Intensywność wysiłku uzależniali oni od wieku, przygotowania fizycznego i stanu zdrowia. Zalecali oni systematyczne ćwiczenia ruchowe. Haraka i Susruta wymieniali wiele zalet aktywności fizycznej, podjęli też teoretyczne rozważania nad istotą wysiłku fizycznego.
Haraka jako pierwszy podał pełny opis objawów silnego zmęczenia po dużym wysiłku fizycznym a Susruta zdefiniował ćwiczenia fizyczne jako świadome zmęczenie wynikające z pracy ciała. Dokonania tych dwóch lekarzy można uznać za wyjątkowe i przyrównać do osiągnięć starożytnej Grecji lub Rzymu.
Starożytni Hindusi rozwinęli początki klimatologii. Kąpiele wodne zimne lub ciepłe, kąpiele parowe lub w gorącym piasku. Kładli duży nacisk na higienę.
W Indiach 2000 p.n.e powstał system joga. Opisany ostatecznie w II w p.n.e w dziele pt. Yogasuthra. Istota ćwiczeń tego sytemu było dążenie do doskonałości ciała poprzez zakazy lub nakazy, koncentracje, medytacje i wreszcie ćwiczenia oddechowe i ćwiczenia postaw.

Cała medycyna wschodu zawierała elementy kontemplacji, hipnozy a nawet mistyki. W dziejach medycyny Europejskiej można zaobserwować okresowe zainteresowanie medycyną wschodu.

Egipt
Przez wieki za kolebkę medycyny uważany był Egipt. Egipscy uczeni na których spoczywał obowiązek leczenia byli protoplastami późniejszych lekarzy. Medycyna faraonów dysponowała bogatym zestawem leków i form terapii m.in. ciepłe, zimne kąpiele, namaszczenia ciała w połączeniu z masażem oraz elementy gimnastyki chodź te ostatniej w bardzo okrojonej formie. Higiena i profilaktyka zdrowia stała na wysokim poziomie. Dzisiaj informacji o medycynie egipskiej dostarczają nam głównie papirusy, m.in. papirus Smitha z tekstami chirurgicznymi (spisany ok.1600 p.n.e.), papirus z Kahun zawierający teksty ginekologiczne i weterynaryjne (ok.2000 p.n.e.) oraz papirus Ebersa z tekstami o chorobach wewnętrznych i środkach leczniczych (ok.1550 p.n.e.). W Egipcie pojawił się pierwszy lekarz znany z imienia - Imhotep (XXVII w. p.n.e) –wyniesiony po śmierci do rangi bóstwa.

Właściwy rozwój medycyny i gimnastyki leczniczej nastąpił w starożytnej Grecji i Rzymie.
Grecja
Mitologia grecka zawiera m.in. przekaz o tym, że Asklepiosa wychowywał centaur Chejron, który zajmował się także gimnastyką. Asklepios był synem Apollina. W późniejszym czasie Asklepiosa uznano za opiekuna medycyny i lekarzy oraz pierwszego propagatora gimnastyki leczniczej. Zrozumiałe więc, że kapłani w świątyniach Asklepiosa zalecali ćwiczenia jako pożądaną terapię. Stosowano zimne kąpiele, chodzenie boso, jazdą konną, dźwiganie ciężarów, udział w igrzyskach sportowych.
W kulturze starożytnej Grecji ćwiczenia fizyczne połączone były z kultem bogów m.in. Asklepiosa, Świątynie położone były w oddaleniu od osiedli miejskich zazwyczaj na wzgórzach pośród gajów okolicy suchej zaopatrzonej w czysta wodę wszystko to nadawało im charakter pierwszych uzdrowisk. W pobliżu medycznego sanktuarium budowano stadion, basen, gimnazjon, palestrę, łaźnię. Asklepiosowi poświęcono również oddzielnie igrzyska Asklepieje.

Za twórcę medycyny jako nauki uważany jest Hipokrates (460-377p.n.e). Można go uznać za jednego z prekursorów gimnastyki leczniczej. Zainteresowanie gimnastyką wyniósł on prawdopodobnie od jednego ze swoich nauczycieli Herodikosa z Sylymbrii. Herodikos jako pierwszy z lekarzy greckich zalecał chorym ćwiczenia fizyczne, marsze, biegi, zapasy, kąpiele oraz nacierania ciepłą i zimną wodą. Ćwiczenia i odpowiednia dieta uzupełnione kąpielami oraz masażem były podstawowymi i zarazem jedynymi środkami stosowanymi przez Herodikosa. Swoją wiedzę posiadł lecząc siebie samego. Jednakże miał on wielu przeciwników, którzy mówili, że zabija swoich pacjentów intensywnymi biegani i częstymi kąpielami w łaźni. W metodzie Herodikosa zabrakło cenionego przez starożytnych lekarzy umiarkowania w ćwiczeniach fizycznych.
Sam Hipokrates budował swoją teorie medycyny na przekonaniu, że lekarz jest jedynie pomocnikiem natury na tym tle należy rozumieć jego słynna maksymę (Primum…). Zgodnie z założeniami Hipokratesa na chorobę miało przede wszystkim wpływ środowisko człowieka: klimat, jakość gleby i wody, tryb życie czyli zasady odżywania, ilość ruchu i wypoczynek. Zrozumiałe jest więc, że Hipokrates stosował kuracje powietrzno - klimatyczne, kąpiele, dietę i ćwiczenia fizyczne. Był zwolennikiem spacerów, które spełniały funkcję leczniczą i profilaktyczną. Rozróżniał różne rodzaje spacerów ze względu na długość, tempo i porę roku. Pośród właściwych ćwiczeń leczniczych na pierwszym miejscu stawia bieg. Klasyfikuje biegi (bieg na 1,2,31 stadionów, bieg ciągły, bieg w ubraniu lub bez). Przed biegiem zaleca ćwiczenia wstępne. Ćwiczenia właściwe dobiera w zależności od typu pacjenta, kładąc nacisk na stopniowanie trudności. Powyższe zasady odnosi do wszystkich ćwiczeń poza spacerami i biegiem zaleca również walki bokserskie i zapaśnicze, wymachy ramion, dźwiganie ciężarów. Przeciwstawia się walkom o charakterze zagrażającym zdrowiu. Obok gimnastyki zaleca masaż. Peri aeron, hydaton, topon,
System Hipokratesa został wzbogacony w następnych stuleciach przez lekarzy szkoły Aleksandryjskiej. Poszerzyła ona medycynę grecką o wiedzę z anatomii i fizjologii. Utrwaliła takie metody leczenia jak kąpiele, masaże, gimnastyka. Szczególną role w rozwoju medycyny w Aleksandrii odegrał Erasistratos (IIIw.pne). Uchodził on za twórcę anatomii funkcjonalnej i fizjologii. Badał przebieg ruchów dowolnych i mimowolnych. W swojej terapii wykorzystywał zalecenia dietetyczne przestrzeganie zasad właściwego trybu życia, zalecał masaż, kąpiele. Uważa się powszechnie, że to on wprowadził w miejsce pojęcia gimnastyki szersze pojęcie higieny przenosząc tym samym ćwiczenia ruchowe do obszaru zainteresowania lekarzy. Herodikosa pomnik lekarza z piłką, pierwsze sekcje zwłok w Aleksandrii w gimnazjonie.

Starożytna Grecja stworzyła niepowtarzalny system medycyny i ściśle związanej z nią kultury fizycznej specyfika tego systemu polegała na sformułowaniu kanonu wiedzy-filozofii w ramach którego gimnastyka i sztuka lekarska zajmowała ważne miejsce. Ludzie tacy jak Platon czy Arystoteles będący filozofami zajmowali również problemami medycyny lub gimnastyki. Platon brał udział w igrzyskach olimpijskich w Delfach a Arystoteles kreśląc wizję dobrego państwa zwracał uwagę na kulturę fizyczną obywateli. Arystoteles zwracał szczególna uwagę na dzieci i kobiety w ciąży.

Obraz przedstawiony powyżej odnosi się jedynie do szczytowych osiągnięć jest on jednak podstawą, która pozwoliła na dalszy rozwój medycyny i gimnastyki w późniejszych latach np. cała medycyna starożytnego Rzymu odwołuje się do greckich tradycji. Najwybitniejsi lekarze Rzymscy do przybysze z Grecji.

Rzym
Pierwszym wielkim medykiem uprawiającym sztukę lekarską był Asklepiades (II w.p.n.e). Stworzył on prosty i logiczny system medycyny. Za podstawę przyjął on, że organizm ludzki składa się z niezliczonych ilości maleńkich kanalików tzw. porów w których poruszają się atomy. Ruch atomów stanowił dla Asklepiadesa istotę życia. Choroba była zachwianiem proporcji pomiędzy porami i atomami. Zadanie lekarzy sprowadzało się do odzyskania proporcji między porami i atomami. Postępowanie mogło zmierzać zatem w dwóch kierunkach powiększanie lub zmniejszanie objętości domniemanych porów. W przypadku powiększania zalecano intensywne ćwiczenia i gorące kąpiele. W drugim przypadku lekkie ćwiczenia i zimne kąpiele. Głosił on również idee o leczeniu szybkim, pewnym i przyjemnym. Zalecał dietę z zastrzeżeniem, że musi odpowiadać gustom chorego. Zalecał również leżakowanie, spacery, bieganie, przejażdżki konne, gimnastykę i masaż. Był on zwolennik zażywania kąpieli i picia wód mineralnych. W terapii stosował zasadę licznych ograniczeń w jedzeniu, piciu i spaniu dodatkowo silne światło a następnie wszelkie wygody. Ćwiczenia fizyczne i inne formy terapii zajmowały u niego tak wysokie miejsce, że można go określić jednym z ważniejszych propagatorów gimnastyki leczniczej.

Świadomość w zakresie walorów ćwiczeń leczniczych była już w tym okresie dosyć powszechna. Potwierdza to praca encyklopedysty Celsusa „8 ksiąg o medycynie” i Pliniusza Starszego „Historia naturalna”. Mówią one o wykorzystaniu ćwiczeń fizycznych w medycynie i profilaktyce zdrowotnej.
Celsus zaleca umiarkowane ćwiczenia fizyczne w porażeniu połowiczym, w chorobach stawów, serca, gruźlicy oraz chorobach umysłowych.

Z początkiem naszej ery następuje w medycynie Rzymskiej regres za sprawą szkoły metodyków, która w zbyt uproszczonej formie rozwijała idee Asklepiadesa. Obok niej pojawiło się wiele szkół rywalizujących i zwalczających się wzajemnie co nie wpłynęło pozytywnie na rozwój medycyny. Człowiekiem, który odwrócił tą sytuację i doprowadził medycynę rzymską na powrót do świetności był Galen (130 – 200r.). Drugi obok Hipokratesa twórca medycyny. Większość życia spędził w Rzymie gdzie był lekarzem nadwornym 3 cesarzy rzymskich. Prowadził wiele eksperymentów i dużo pisał. Był autorem około 400 traktatów z dziedzin takich jak muzyka, filozofia, medycyna, geografia, teatr. Galen bardzo przyczynił się do rozwoju anatomii badał kości, stawy, więzadła, mięśnie słynne są również jego badania nad tętnem. Zajmował się fizjologiczną stroną ćwiczeń fizycznych opisując pracę pojedynczych włókien mięśniowych, mm antagonistycznych oraz poszczególnych grup mięśniowych. Poświęcił również uwagę mechanice oddychanie, sklasyfikował ćwiczenia fizyczne przypisując je odpowiednim jednostkom chorobowym. Podstawowe ćwiczenia to ćwiczenia wolne oraz z ciężarkami. Poglądy swoje zawarł w dziele „o zachowaniu zdrowia”. W zaleceniach kierowanych do ćwiczących jak również do nauczycieli mówił o potrzebie szukania złotego środka. Z jednej strony intensyfikowania ćwiczeń z drugiej strony pewnego umiarkowania.
Galen opowiadał się za ćwiczeniami nie tylko jako lekarz ale również jako uczestnik początkowo upodobał sobie zapasy, później po zwichnięciu obojczyka zajął się grą w piłkę, której poświęcił rozprawę „o ćwiczeniu małą piłką”.
Należy również docenić próby sformułowania teoretycznych podstaw gimnastyki. Rozumiał ja jako całokształt ćwiczeń ruchowych. Podzielił gimnastykę na właściwą czyli zdrowotną, wojskową czyli wojenną oraz atletyczną czyli sportową. W zależności od natężenia wysiłku wyróżniał ćwiczenia przygotowawcze czyli wstępne, właściwe czyli główne oraz apoterapeutyczne – końcowe. Gimnastykę określał jako część składową higieny a co za tym idzie medycyny. Dzięki Galenowi gimnastyka stała się pełnoprawnym przedmiotem naukowych rozważań. Wzorował się na Hipokratesie, Erasistratosie, Platonie i Arystotelesie. Osiągnięcia te można porównać z całym XIX w.
Mówi się o nim: nauczyciel zdrowia, ojciec medycyny sportowej.

Kontynuatorem osiągnięć Galena był Filostratos 170-240. Pierwszy historyk sportu, podał uzdolnienia i cechy fizyczne które sprzyjały osiągnięciu sukcesu w poszczególnych dyscyplinach sportu greckiego.

Kolejny kontynuator dorobku Galena Aurelianus Caelius V w. podobnie jak Galen próbował usystematyzować wiedzę medyczną. Jako praktyk stosował terapie wodą oraz gimnastykę. W celu udoskonalenia ćwiczeń gimnastycznych skonstruował przyrządy na kształt dzisiejszego systemu bloczkowo – ciężarkowego. Ćwiczenia zlecał w okresie rekonwalescencji po zabiegach chirurgicznych oraz po porażeniach ruchowych.

Medycyna Rzymska, której rozkwit przypada na czas działalności Galena różniła się od medycyny Grecji. Rzymianie tworzyli społeczeństwo ludzi praktycznych lubiących wygodę sławę i przepych. Medycyna przestała być subtelna sztuką połączona z filozofią w Rzymie liczyła się biegłość w praktyce lekarskiej wspomagały ją ekstremalne eksperymenty np. wiwisekcje na zwierzętach wykonywane przy otwartej kurtynie wprost na ulicy. W ten sposób osiągnął sławę Galen. Nauka budziła respekt dopiero wtedy gdy efekty były monumentalne jak dzieło Pliniusza 37 ksiąg.

Praktycyzm Rzymian objawiał się również w dbałości o swoje ciało jednak nie były to pobudki filozoficzne jak u Greków. Grecy zainteresowanie swym ciałem przejawiali zgodnie ideałem kalos-aghatos czyli piękny i dobry. Grecy byli twórcami kultury zaś Rzymianie konsumowali tylko ich dobra. Przykładem może być sport który w Grecji był duża wartością do w której każdy Grek chciał wziąć czynny udział. Dlatego ich stadiony nie miały dużej widowni były budowane z myślą o przeciwnikach biorących udział w danej konkurencji. Inaczej było w Rzymie gdzie walka sportowa nie była wartością, najważniejsze było widowisko, które gromadziło tłumy na widowni. Rzymianin korzystał z: nacieranie, masaże kąpiele ciepłe zimnie, parowe, ćwiczenia gimnastyczne a wśród nich atakowanie słupa stępionym mieczem bieg z metalową obręczą, podnoszenie ciężarów, zapasy i gra w piłkę głównie dla przyjemności. Spośród ćwiczeń uprawianych w termach lekarze najbardziej pochwalali grę w piłkę która ich zdaniem zapewniała długowieczność. Publiczne łaźnie zwane termami były miejscem spotkań towarzyskich, załatwiania interesów, omawiania polityki itp. W IV w. samym Rzymie było około 900 term największe to termy Nerona, Dioklecjana. Poza urządzeniami kąpielowymi znajdowały się w nich czytelnie, boiska, miejsca do ćwiczeń fizycznych, galerię sztuki.

Starożytność znaczyła bardzo wiele. Jej dorobek był ogromny w zakresie medycyny i kultury fizycznej. Był to okres wzmożonego zainteresowania kształceniem fizycznym ciała. Gimnastykę sławili m.in. Eurypides, Ksenofont, Plutarh, Protagoras, Sokrates, Platon, Arystoteles. Znaczenie ćwiczeń fizycznych doceniali najwięksi lekarze Grecji i Rzymu: Hipokrates, Erasistratos, Asklepiades, Galen.

Można stwierdzić, że cała starożytność głosiła pochwałę kultury fizycznej szczególnie jeśli służyła ona zdrowiu i rozrywce. W cywilizacji starożytnych Chin, Indii i przede wszystkim w starożytnych Grecji i Rzymie stworzono oryginalne metody a niekiedy systemy gimnastyki leczniczej. Stanowiły one wzorce w następnych stuleciach.

Wieki średnie
Nową epokę w dziedzinie nauk o kulturze fizycznej zapoczątkowało rozwiązanie igrzysk olimpijskich w 393 r. odrzucono wtedy wiele ideałów starożytności. Europa na 1000 lat dostała się pod panowanie filozofii chrześcijańskiej, która odrzucała wartości pochodzące ze starożytności takie jak zdrowie oraz radość życia doczesnego. Nowy ideał to asceta, który zajmuje się rozwojem duchowym i praktykami religijnymi. Pogarda dla cielesności, którą uznano za grzeszną, skażoną i prowadząca do zła. Sprawność i siła fizyczna liczyły się jedynie tam gdzie były konieczne np. u rycerzy lub wśród broniących się mieszczan. Dały one początek turniejom strzeleckim i bractwom kurkowym. Życie codzienne jednak odbiegało od ideałów chętnie organizowano zabawy ruchowe w tym także gry w piłkę. Karol Wielki grywał w piłkę a Fryderyk Barbarossa upodobał sobie pływanie.

Chorobę uznano jako efekt działania sił nadprzyrodzonych. Wiara w możliwości i istnienie tych sił była podstawą myślenia ludzi średniowiecznych. Początkowo cofnięto się do kultu Asklepiosa lecząc cudownymi środkami, używając relikwii i magicznych słów. Medycyny nauczyli głównie księża i zakonnicy (medycyna pastoralna). Z czasem nastąpiła zmiana i medycyna przeszła w ręce świeckie.

Szczególną role w rozwoju medycyny odegrała szkoła w Salerno (rozkwit X-XI w.). Szkoła ta korzystała z dorobku przeszłości co spowodowało, że kształciło przyszłych lekarzy w sposób wszechstronny i gruntowny. Program szkoły wprowadzał również kąpiele lecznicze i ćwiczenia fizyczne zlecane głównie jako rodzaj profilaktyki. Szkoła ta ocaliła bogatą spuściznę Greków i Rzymian oraz pozostawiła po sobie dzieło Regimen sanitatis salernitanum odnoszące się do rozwoju higieny i naturalnych form terapii. Dzieło to jest anonimowe powstało w XI-XII w. i jest zbiorem aforyzmów i rad dotyczących higieny, terapii i diety. Upowszechniło zasady higieny, sprzyjało rozwojowi wychowania fizycznego i upowszechniło ruch jako profilaktykę lub leczenie.

Średniowiecze to okres powstawania pierwszych uniwersytetów. Prowadzono na nich wykłady z medycyny. Na uniwersytetach obowiązywała duża wszechstronność. Wykładowcy zmieniali swoje specjalizacje. Często łączono wykłady z medycyny, astronomii, matematyki, filozofii, astrologii. Pozwalało to na szersze spojrzenie na człowieka na jego sferę psychofizyczną i społeczną. Rozwojowi nauki i medycyny nie sprzyjały prymitywne warunki życia ludzi w Europie. Szczególnie wiele można zarzucić diecie i higienie. Kąpiel co prawda była pochwalana przez ideologów kościelnych jednakże zalecano wstrzemięźliwość (św. Hieronim). W związku z głoszeniem tego typu poglądów rozwijał się nurt ascetyczny, który ogarniał coraz szersze kręgi społeczeństwa. Asceci potępiali dbałość o wygody, uleganie słabostką nadmierną często każdą dbałość o czystość ciała i ubioru. Jednocześnie dość powszechnie korzystano z łaźni rozdzielając dowcipnie dni dla poszczególnych grup np. w poniedziałki pijani, we wtorki bogaci itp. Znano kąpiele w wannach i łaźnie parowe. Do obsługi kąpiących się najmowano łaźiebników, którzy byli również masażystami i cyrulikami. Lecznicze i higieniczne działanie łaźni doceniono również u Słowian. Słowianie wierzyli, że kąpiel w łaźni dodaje wigoru i przynosi zdrowie (X w.).

Europa średniowieczna podzielona była na dwa wielkie kręgi cywilizacyjne. Zachodni skupiony wokół Rzymu, który tworzył nową kulturę oddalając się jednocześnie od wzorców grecko-rzymskich. Drugi Wschodni czyli Bizancjum gdzie tradycja była żywa i dorobek filozofów był przypominany i uznawany. Stąd ogromna jego rola w przechowywaniu i utrwalaniu dorobków starożytności w dziedzinie nauki, kultury a także obyczajów. Nadal urządzano igrzyska sportowe, które uzyskały bogatą oprawę i zyskały na znaczeniu. Stadiony sportowe, cyrki i hipodromy stały się miejscami uprawiania polityki. Nadal rozwijano Rzymskie tradycje w zakresie pielęgnowania ciała i dbałości o zdrowie (wzorce Hipokrates, Galen). Rzadko zdobywano się na oryginalność, jednakże rozwijano szeroko naukę i praktykę lekarską, budowano pierwsze szpitale. Najważniejsi medycy bizantyjscy Paweł z Eginy, badał reakcję człowieka na duże obciążenia fizyczne i psychiczne, leczył hemiplegie, w której jako jedną z form terapii stosował ćwiczenia fizyczne. Inni wybitni to Tralianus i Oribasius zaliczali oni ruch jako sposób leczenia i profilaktyki.

Obok cywilizacji chrześcijańskiej, która korzystała z dorobku starożytnych z jej dorobku korzystał również islam. Arabowie czcili całą starożytna naukę, tłumaczyli dzieła, tworzyli ośrodki rozwoju nauki. Wysoki poziom osiągnął ich poziom medycyny i higieny. Liczne wskazówki higieniczne i zdrowotne zawarte były w Koranie. Najwybitniejszy lekarz to Abu Ali Ibn Sina czyli Awicenna. Posiadał wszechstronną wiedzę z różnych dziedzin, napisał ponad 100 rozpraw z dziedzin filozofii, logiki i astronomii. 17 prac poświęcił medycynie, najważniejsza z nich to „kanon medycyny” czyli księga reguł medycznych. Kanon była to próba przedstawienia całej medycyny. Zawierał podstawy filozofii, medycyny i anatomii, fizjologii, patologii, farmakologii oraz terapii. Awicenna wzbogacił dorobek medycyny wyprzedzając swój czas o kilka stuleci. Kąpiele to wg niego podstawowy sposób terapii, podaje praktyczne zalecenia np. w chorobach skóry kąpiel siarkowe. Kanon zawiera również wiedzę z zakresu higieny osobistej i sposobu odżywiania. Awicenna był zwolennikiem ćwiczeń fizycznych jako metoda leczenia i profilaktyki. Akcentował, że ruch wpływa na przemianę materii, zalecenia dobierał w zależności od wieku, umiejętności i rodzaju schorzenia pacjenta. Nie pomijał ludzi starszych zalecając im umiarkowanie. Opracował 32 ćwiczenia m.in. szermierkę, bieg, boks, grę w piłkę itd. Gimnastykę leczniczą radził uzupełnić natryskami i masażem.

Kultura Arabska czciła dorobek starożytności rozwijając go oraz wznosząc nowe wartości. W Europie taki trend nastał dopiero w renesansie. Pozytywne działanie chrześcijaństwa polegało na miłosierdziu, które nakazywało opiekę nad najciężej chorymi oraz ofiarami epidemii. W okresie średniowiecza powstawały pierwsze szpitale. Opracowano uniwersalny system kształcenia lekarzy w oparciu o uniwersytety. W gimnastyce dokonania były bardzo skromne ze względu na bariery obyczajowe i moralne.

Odrodzenie
Zaczęto ponownie cenić zapomniane wartości. Na nowo zainteresowano się człowiekiem co sprzyjało rozwojowi nauki, sztuki i rozrywki. Wyraźny postęp w dziedzinie nauk medycznych i higieny. Odżyły antyczne wzory kultury fizycznej. Rozległy się głosy za ponownym powołaniem do życia igrzysk np. Andrzej Frycz Modrzewski.
Lekarze tych czasów doceniali rolę gimnastyki ze względu na jej lecznicze, wychowawcze, rozrywkowe i użytkowe wartości. W pierwszej kolejności podkreślano aspekt profilaktyczny (za Galenem, Hipokratesem, Platona, Arystotelesa). Wokół medycyny skupiły się najwybitniejsi np. Leonardo da Vinci, Mikołaj Kopernik, Francoise Rabelais. Rableais był wielkim propagatorem wychowania fizycznego czego wyrazem było dzieło „Gargantua i Pantagruel”.
Do nauk studiowanych przez większość humanistów zaliczano medycynę jak również gimnastykę. Wszystko sprzyjało rozwojowi anatomii, fizjologii, patologii jak również nowych form terapii. Sięgano po kąpiele, leczenie klimatem oraz ćwiczeniami fizycznymi. Sprzyjały temu studia nad medycyną starożytną.

Jednym z pierwszych i najwybitniejszych był Paracelsus wg, niego natura i doświadczenie miały zastąpić wszelkie książkowe mądrości. Wzbogacał swoje doświadczenie poprzez podróże i przebywanie w towarzystwie cyrulików, wiejskich bab, kowali, katów, łażiebników itd. Nie został zaakceptowany przez świat lekarski ponieważ nie uznawał ich obyczajów. Jednakże nauczał medycyny ludowej. Zalecał środki naturalne kąpiele, dietę, świeże powietrze, umiarkowany ruch spokój. Określa się go jako twórcę leczenia naturalnego a przede wszystkim wodolecznictwa

Ambroise Pare – kolejny wybitny lekarz tego okresu. Znakomity chirurg i ortopeda. Wielką biegłość zdobył w wojsku u króla Franciszka I. Pare przez przypadek opracował nowy sposób zaopatrywania ran ponieważ zabrakło oleju, którym zwyczajowo zalewano rany. Szczególne cenne były jego doświadczenia z zakresu nastawienia zwichnięć, leczenia złamań oraz amputacji. Skonstruował gorsety, szyny na kończyny ułatwiające chodzenie, protezy, buty ortopedyczne. W „swojej chirurgii’ wydanej w 1582r poparł Galena, stwierdził, że dla zachowania zdrowia niezbędne a systematyczne ćwiczenia fizyczne. Podkreślał wartość ćwiczeń po złamaniach i amputacjach jako czynnik warunkujący powrót do zdrowia. Pare zasługuje na miano prekursora rehabilitacji w nowożytnej Europie. Nazywany pionierem nowożytnego masażu. Zaobserwował, że głaskanie i lekkie pocieranie przynosi ulgę i powoduje pozytywne zmiany w skórze chorego. Podjął wstępne badania nad fizjologią masażu, które kontynuowano w Padwie.

Pierwsze teoretyczne rozważania na temat gimnastyki leczniczej zawdzięczamy 3 lekarzom; Hiszpan Christobal Mendez oraz 2 włosi Girolamo Cardano i Girolamo Mercuriale. Pierwszy z nich wydał „książkę o gimnastyce i jej leczniczym wpływie”. Uważał, że ćwiczenia są bardzo korzystne i mogą zastępować wszystkie inne formy leczenia. Ćwiczenia działają na apetyt pobudzają go, lub zrzucają wagę. Zmęczenie jako lek na sen. Ruch jako rozrywka. Propagował leczenie ludzi starszych i kalekich za pomocą ćwiczeń. Książka przedstawiała opisy poszczególnych ćwiczeń i ich typologię.
Cardano dobrze łączył elementy matematyki, wychowania fizycznego i medycyny. Był twórcą teorii wyjaśniając ruch mięśni przedstawiając mechanikę i fizjologię tego procesu. W rozprawie którą opracował w 1582 „o zachowaniu zdrowia” poparł poglądy Galena pochwalając wykorzystanie ćwiczeń do profilaktyki oraz leczenia. Cardano sprecyzował zastosowanie kąpieli uznając kąpiele zimne jako pożyteczne, ciepłe jako niesprzyjające opisywał również dodatkowe oddziaływanie wody morskiej.

Mendez i Cardano pomimo swojej wiedzy nie odnieśli sukcesu, Ich prace miały tylko lokalny zasięg.

Mercuriale posiadając wsparcie monarchów odniósł znacznie większy sukces niż wspomniani powyżej. Wykładał medycynę praktyczną na uniwersytecie w Padwie. Wsławił się szczegółowymi opisami wielu chorób w trzy tomowym dziel „Consilia”. Publikował rozprawy o dżumie i chorobach dziecięcych. Kilka lat życia poświęcił gimnastyce starożytnej pisząc sześć ksiąg „o sztuce gimnastycznej” łączny nakład to około 10 000 egzemplarzy. Jego traktat stanowił ważny element w procesie tworzenia naukowych podstaw w zakresie wychowania fizycznego i sportu a także powiązania medycyny i gimnastyki. Była to encyklopedia ćwiczeń fizycznych od czasów starożytnych. Trzy pierwsze księgi poświęcone wyłącznie ćwiczeniom, 3 pozostałe to rozważania teoretyczne nad metodyką i organizacją. Wyróżnił tak samo jak Galen trzy typy gimnastyki: wojskowe, atletyczne, właściwa (przedmiot jego rozważań zwana również lekarską). Zalicza gimnastykę do medycyny. Podkreśla, że dla każdego rodzaju ćwiczeń należy rozważyć kto je może wykonywać w jakim miejscu i czasie i w jaki sposób. Podkreśla, że ćwiczenia dla osób chorych powinny być lekkie i umiarkowane. Uważa, że ćwiczenia mogą usuwać zmiany chorobowe w organizmie. Zwraca uwagę na intensyfikację wysiłku tzn. przechodzenie od ćwiczeń lekkich na początku okresu rehabilitacji do ćwiczeń cięższych w miarę upływu czasu i odzyskiwania sił. Zaleca bieganie, wspinanie, rzuty, skoki, dźwiganie ciężarów, prace fizyczne oraz pod pewnymi zastrzeżeniami sporty walki ze starożytności boks, zapasy. Podkreśla lecznicze znaczenie kąpieli połączonej z ruchem. Zaleca kąpiele morskie na niedowłady, choroby skórne, poprawa apetytu itd. Mercuriale zdobył swoją wiedze wyłącznie w bibliotekach dlatego można zarzucić mu brak oryginalności. Nie był praktykiem.

Rozpowszechnienie dorobku Rzymu i Grecji w dziedzinie gimnastyki leczniczej spowodowało, że dziedzina ta dostała się na wydziały lekarskie uniwersytetów. Gimnastykę jako przedmiot obowiązkowy dla lekarzy wprowadzono np. na uniwersytecie w Montpellier (XVI w) za sprawą Laurena Jouberta. Gimnastykę rozpowszechniła również szkoła jatromechaników propagująca medycynę mechanistyczną (XVI – XVII w). Główny przedstawiciel to Santorie z Włoskiej szkoły jatromechaników, która szeroko zajęła się mechanika ruchów ciała. Rozważane mechanikę i fizjologię pracy mięśni jak czynił to wcześniej Cardano co dało podstawy współczesnej biomechanice i kinezyterapii.
Dzieło Santorio kontynuował Jan Alfons Borelli, który rozważał działanie mięśni antagonistycznych z punktu widzenia fizjologii i biomechaniki.
W XVII w zasługuje również na uwagę działalność Francissa Glissona, który był anatomem i fizjologiem profesora uniwersytetu w Cambridge. Autor prac o krzywice, badał anatomię i fizjologie ruchu. Zalecał Ćwiczenia jako metodę leczniczą szczególnie w zniekształceniach klatki piersiowej lub kręgosłupa. Wprowadził on do użytku pętle wyciągową za szyję „pętle Glisona”.

W okresie odrodzenia leczenie ruchem propagowali lekarze należący głównie do szkoły metodyków. Oddziaływali oni w odróżnieniu od innych szkół na organizm chorego przy pomocy metod fizykalnych w tym także ćwiczeń gimnastycznych. Najważniejsi przedstawiciele grona metodyków to Mercuriale, Paracelsus oraz Pare.
Wszystkie przemiany, które dokonały się na terenie Europy w epoce odrodzenia dotyczyły również Polski (XVI stulecie szczególnie). W XVI wieku szczególne osiągnięcia na terenie Polski odniósł Andrzej z Kobylina (Andrzej Glober). Na szczególna uwagę zasługują jego „gadki o skłonności członków człowieczych”(1535r.). Jest to żartobliwe odzwierciedlenie wiedzy na temat anatomii, fizjologii i higieny. Gadki spowodowały wzrost zainteresowania dziedziną higieny dając nowe spojrzenie na tematykę wychowania fizycznego. Andrzej z Kobylina był raczej medykiem pisarzem.

Maciej z Miechowa zwany Miechowitą (1457-1523) jako lekarz praktyk zyskał sławę i miano polskiego Hipokratesa i przyćmił dokonania Andrzeja z Kobylina. Jako jeden z pierwszych zwrócił uwagę na higienę. Napisał krótką rozprawę „o utrzymaniu zdrowia”, która odnosiła się do higieny, aktywności fizycznej jako warunku zachowania zdrowia.

Za prekursora wodolecznictwa i gimnastyki leczniczej uchodzi w Polsce Wojciech Oczko. Wiedzę medyczna zdobył na studiach w Krakowie, Włoszech i Francji. Leczył Zygmunta Augusta, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Przebadał źródła lecznicze w Szkle, Jaworowie i Iwoniczu na podstawie czego powstało dzieło „cieplice” gdzie opisał podstawowe zasady wodolecznictwa i uwagi na temat odkrytych źródeł. Nazywano go ojcem polskiej balneologii. Jako pierwszy w Polsce podjął on również zagadnienie odpowiedniej diety oraz ćwiczeń jako leczenie i profilaktykę rozważał również nad teorią ćwiczeń fizycznych. Popierał wprowadzenie ćwiczeń do terapii lekarskiej. Rozgrzewka oraz stopniowanie ćwiczeń od lekkich do ciężkich ćwiczeń.

Inaczej rolę ćwiczeń fizycznych widział Sebastian Petrycy (UJ). Udowadniał, że człowiek składa się z ciała i duszy, które wspólnie mogą osiągnąć humanistyczny ideał. Swoje poglądy na temat wychowania fizycznego zawarł w „Polityce Arystotelesowej, to jest rządu Rzeczypospolitej z dokładem ksiąg ośmioro”. Ćwiczenia ciała uznał jako ważny element profilaktyki zdrowia (leczenie w mniejszym stopniu). Zalecał uprawianie ćwiczeń z umiarem i przyjemnością. Petrycy uważał wychowanie fizyczne jako ważny element wychowania szczególnie dzieci. Jako lekarz, pedagog i filozof rozpowszechniał swoje oryginalne poglądy dotyczące higieny, diety i wychowania fizycznego

Oczko i Petrycy stworzyli podstawy dalszego rozwoju wychowania fizycznego w Polsce. Wprowadzili ćwiczenia jako środek profilaktyczny (u Oczki również leczniczy). Inni renesansowi metodycy którzy opowiadali się za profilaktyką to Józef Struś, Jan Benedykt Solfa, Stanisław Chróściejowski. Tylko oczko jednoznacznie podkreślał walory profilaktyczne i lecznicze O reszcie można tylko się domyślać.

Renesans w Europie a także w Polsce przyniósł wzrost zainteresowania zagadnieniami wychowania fizycznego i rozwój medycyny. Najwybitniejsi lekarze uznawali ruch jako profilaktykę i formę leczenia. Gimnastyka była często łączona z medycyna lub traktowana jako jej integralna część. Epoka odrodzenia przywróciła pamięć starożytnych. Renesans docenił ponownie takie wartości jak szczęście, zdrowie, radość życia co sprzyjało rozwojowi wychowania fizycznego i medycyny.

Oświecenie
Na podstawie dokonań starożytnych w wieku XVII dokonywano własnych oryginalnych osiągnięć w oparciu o filozofię racjonalistyczną i naukę doświadczalną. Wiek XVII i XVIII stały się okresem przewrotu w życiu społecznym i naukowym.
Postęp w dziedzinie medycyny wyrażał się odejściem od dogmatów medycznych Hipokratesa, Galena i Awicenny. Do ich dorobku podchodzono z szacunkiem jednakże podważano ich racje merytoryczne. Opracowywano nowe teorię na podstawie, których zalecano nowy program leczenia i inne metody terapii (istota zmian w oświeceniu).
Nowe interpretacji wychowania fizycznego, które cechowały się samodzielnością i nowatorstwem. Ukształtowały się wtedy główne ośrodki rozwoju wychowania fizycznego w Europie wokół postaci wybitnych postaci filozofów i pedagogów (John Locke, Jean Jacques Rousseau, Johann Heinrich Pestalozzi) oraz wokół instytucji (KEN w Polsce, szkół filantropi nów w Niemczech).

Lekarze nadal byli zainteresowani leczeniem ruchem, chodź mniej niż w dobie odrodzenia. Jednym z największych zwolenników leczenia ruchem był Herman Boerhave, współtwórca szkoły klinicznej w medycynie (stworzył pierwszy szpital kliniczny dla mężczyzn i kobiet). W leczeniu używał najprostszych środków, zadaniem terapii było pobudzanie lub miarkowanie sił natury. Zalecał dietę a chorobach przewlekłych ćwiczenia fizyczne głównie jazdę konną. Stosował masaż polegający na pocieraniu twardą szczotką. Był zwolennikiem ograniczenia lekarstwa.

Bernard Ramazzini (Profesor medycyny na uniwersytetach w Modenie i Padwie) był zwolennikiem ćwiczeń fizycznych jako profilaktyki i leczenia. Stworzył medycynę zawodową czyli analizy zawodów oraz określenia schorzeń z nimi powiązanych. Dostrzegał różne patologie związane z wykonywana pracę i zalecał gimnastykę jako sposób leczenia.

Friedrich Hoffmann propagował naturalne metody lecznicze, Był kontynuatorem szkoły jatromechaników. Analizował skład wód mineralnych w uzdrowiskach i opracowywał wskz i pwskz do leczenia uzdrowiskowego. Prowadził badania nad masażem, który łączył z gimnastyką leczniczą.

Nicol Andry – zwolennik gimnastyki leczniczej w chorobach dziecięcych i ortopedii, Twórca ćwiczeń antygrawitacyjnych

Simon Andre Tissot – lekarz, higienista szwajcarski
Clement Joseph Tissot – chirurg francuski autor wydanej w 1780 r. „gimnastyki medycznej i chirurgicznej” . Zawierała ćwiczenia lecznicze, korektywne i profilaktyczne. Szczególną uwagę Tissot poświęcił ćwiczeniom klatki piersiowej zwiększającym pojemność płuc.

W oświeceniu medycyna była na dość dobrym poziomie i wyprzedzała dokonania w dziedzinie poprawy warunków życia (przede wszystkim higieny). Odczuwano potrzebę poprawy w tej dziedzinie, dlatego też postanowiono rozpowszechnić wiedzę za pomocą licznych publikacji. Niektóre z nich tłumaczono na polski np. Simon Andre Tissot „Rada dla pospólstwa względem zdrowia jego”. W rozpowszechnianiu wiedzy na temat zasad higieny w Polsce wielką rolę odegrała KEN (Adolf Komieński 1773). KEN wprowadziła do szkół przedmiot naukę o zachowaniu zdrowia, który wraz z rekreacjami i ćwiczeniami wojskowymi wypełniał pojęcie edukacji fizycznej.

Działalności KEN nie mogli wspierać polscy lekarze ponieważ medycyna w Polsce XVIII w przeżywała kryzys . Renesans polskiej medycyny nastąpił w początkach XIX w. Została wtedy wydana książka Jędrzeja Śniadeckiego „o fizycznym wychowaniu dzieci”(1805).

Epoka oświecenia, która przyczyniła się do rozwoju wielu dziedzin nie przyniosła istotnego postępu w zakresie gimnastyki leczniczej. Nastąpił spadek popularności leczenia ruchem na rzecz leczenia farmakologicznego oraz propagowanie higieny i zasad wychowania zdrowotnego. U schyłku okresu oświecenia rozwój farmakologii, medycyny klinicznej i techniki medycznej wypiera z gabinetów ćwiczenia fizyczne i inne naturalne metody terapii. Jednocześnie epoka oświecenia przynosi nowatorskie odkrycia w dziedzinie kultury fizycznej co staje się podstawą do powstania w następnym stuleciu samodzielnej dyscypliny jaką jest gimnastyka. W jej ramach powstaje również gimnastyka lecznicza.

W XVIII w. pojawiły się również dwie odmienne interpretacji wychowania fizycznego. Pierwsza łączyła wychowanie fizyczne z profilaktyką lekarska oraz medycyną. Druga wskazywała na istotność ćwiczeń jako środka wychowawczego (interpretacja pedagogiczna). Od XVIII w umacniała się interpretacja druga odsuwając na dalszy plan interpretację pierwszą. Do XVIII w gimnastyka lecznicza była domeną lekarzy i wchodziła w skład medycyny. W XIX w wyodrębniła się gimnastyka lecznicza jako dziedzina związana z kulturą fizyczną. Pojawili się również specjaliści leczenia ruchem spoza świata lekarskiego.

Na przełomie XVIII i XIX w dominowały w higienie zagadnienia profilaktyki osobistej.

Wiek XIX i początek XX

W XIX w ludzkość osiągnęła więcej niż przez całe tysiąclecia. Medycyna oddalała się od praktyki lekarskiej opartej na doświadczeniu i intuicji, rozwijały się metody diagnostyczne pozwalające na dokładne określenie stanu chorego i zalecenie terapii. Ważną rolę odgrywały naturalne i fizyczne metody lecznicze (leczenie uzdrowiskowe, dieta i fizykoterapia). Rozwojowi medycyny a w tym także gimnastyki leczniczej sprzyjał rozwój fizjologii.

Znaczące były dokonania Francoisa Josepha Broussaisa, który analizował zachowanie organizmu podczas wysiłku fizycznego. Wybitnym fizjologiem, który dostrzegał i rozpowszechniał dobroczynne wartości ćwiczeń fizycznych był Georges Demeny. Prowadził on również badania nad wpływem wysiłku na organizm człowieka. Innym uznanym fizjologiem był Angelo Mosse prowadził w górskiej stacji badania nad wpływem ćwiczeń fizycznych.

Należy wspomnieć również wzrost zainteresowania higieną, która skierowana była na ogólną ochronę zdrowia społeczeństwa. Pod koniec wieku higiena stała się samodzielna nauką. Rozwój higieny powodował wzrost zainteresowania kulturą fizyczną. Zaobserwowano związek między upowszechnieniem wychowania fizycznego a stanem higienicznym społeczeństwa (KEN również zwracała na to uwagę). Dziedziny te rozwijały się równolegle już od starożytności.

Wzmożony rozwój kultury fizycznej wynikał z:
- wzrostu ogólnego wiedzy lekarskiej i higienicznej
- wprowadzenia obowiązku służby wojskowej
- przeobrażeń społeczno-politycznych i gospodarczych

Rozważania, które snuli pedagodzy oraz lekarze miały możliwość realizacji w praktyce. Używany wcześniej termin gimnastyka zastąpiono nowymi terminami zgodnie z wielokierunkowym rozwojem nauk o kulturze fizycznej. Wyodrębniono szkolne wychowanie fizyczne, sport, ruch rekreacyjny, turystykę a także gimnastykę leczniczą (pierwowzór dzisiejszej rehabilitacji ruchowej).
Dużym potrzebom praktyki towarzyszył rozwój teorii wyrażający się w tworzeniu systemów wychowania fizycznego. Opierały się one na założeniach nowoczesnej gimnastyki i na niektórych dyscyplinach gimnastyki np. grze w piłkę. Nowoczesna gimnastyka dotyczyła tylko określonych form ćwiczeń fizycznych.

Podstawę rozwoju rehabilitacji ruchowej zawdzięczamy szwedzkiemu systemowi gimnastyki, który najpełniej wyeksponował lecznicze walory ćwiczeń fizycznych. Twórcą był Per Henrik (1776-1839). Odniósł on dość duży sukces w propagowaniu gimnastyki leczniczej będąc członkiem Szwedzkiej Akademii Nauk. Ling podczas uprawiania szermierki sam na sobie obserwował dobroczynny wpływ ćwiczeń. W 1813 założył Centralny Królewski Instytut Gimnastyczny w Sztokholmie centrum rozwoju praktyki i myśli w dziedzinie gimnastyki. Oparł on swój system na trzech zasadach: poddanie gimnastyki kontroli nauk medycznych, rozwijanie przez ćwiczenia fizyczna ciała i umysłu, dążenia do harmonii i piękna w postawie i ruchu. Gimnastykę bardzo mocno wsparła zasada pierwsza, która pomnożyła zwolenników gimnastyki szwedzkiej. Ćwiczenia poparte wiedzą budziły ogólny respekt. Ling podkreślał istotność odpowiedniej pozycji wyjściowej, która gwarantowała prawidłowe wykonanie ćwiczenia oraz osiągnięcie zamierzonego celu. Im większa stabilizacja części ciała nie biorących udziału w ruchu tym większa skuteczność ruchu. Jego zasady były podstawą do dalszego rozwoju gimnastyki leczniczej. Wykonanie ćwiczeń w pozycjach izolowanych stanowi ważny element współczesnej rehabilitacji. Twórca systemu szwedzkiego rozróżniał cztery działy gimnastyki: wychowawcza, estetyczna, wojskowa, lecznicza. Swoją uwagę skupił wokół gimnastyki wojskowej i leczniczej. Gimnastykę uważał jako formę terapii, która ma przywrócić współdziałanie między poszczególnymi częściami organizmu. Przy porozumieniu z lekarzami dobierał właściwe ćwiczenia do konkretnych jednostek chorobowych. Zwracał uwagę na wady postawy. Zalecane ćwiczenia dzielił na 3 grypy; aktywne, pasywne i opory. Podział ten wskazywał na przewagę ćwiczeń statycznych za co Ling w późniejszym czasie został ostro skrytykowany. Krytyka ta odnosiła się tylko do wycinka pracy Linga, ponieważ zalecał on również sporty na otwartym powietrzu np. łyżwy, saneczkowanie, pływanie. Ling pozostawił po sobie nawyk popierania ćwiczeń fizycznych wiedzą naukową oraz dał początek nowoczesnej gimnastyce leczniczej. Trwałą wartość mają wskazówki metodyczne Linga jak np. zasada stopniowania trudności.
Prace Ling kontynuował jego syn Hialmar, który sformułował zasadę toku lekcyjnego (każda jednostka lekcyjna powinna posiadać wewnętrzną strukturę opartą na świadomym stopniowaniu wysiłku). Ling zasłużył się również w dziedzinie kształcenia kadr nauczających wychowania fizycznego (uważał że nauczyciel wychowania fizycznego powinien posiadać wiedzę teoretyczna i umiejętności praktyczne).

W Centralnym Instytucie w Sztokholmie kształcono również specjalistów w dziedzinie gimnastyki leczniczej. Formalnie ten kierunek utworzono w latach 60 choć wcześniej kształcono tam specjalistów z tego zakresu. Stanowili oni grupę pionierów i propagatorów gimnastyki w XIX wiecznej Europie.
Dzieło Linga kontynuował Lars Gabriel Branting. Syn Linga – Hjalmar zajął się gimnastyka wychowawczą – szkolną. Wykorzystując gimnastykę lecznicza dla potrzeb szkoły tworząc podstawy gimnastyki wyrównawczej i korektywnej. Zajął się także dalszą systematyka ćwiczeń w oparciu o anatomię i fizjologię. H. Ling opracował wzory osnów lekcyjnych i projekt Sali gimnastycznej.

System Lingów pomimo krytyki wpłynął na wprowadzenie wychowania fizycznego do szkół oraz wyodrębnienie się gimnastyki leczniczej. Szwedzka gimnastyka bardzo mocno opierała się na Galenie jednakże była doskonalsza od gimnastyki starożytności czy odrodzenia. Stało się tak dzięki: wykorzystywaniu osiągnięć nauk medycznych – nakazowi interpretacji ćwiczeń z lekarskiego punktu widzenia. W miejsce ćwiczeń ogólnych takich jak bieg, spacer jazda konna itp. Lingowie zalecali ćwiczenia proste a czasem nawet pojedynczy ruch zinterpretowany fizjologicznie wykonywany w określonych warunkach (postawa, kierunek, zakres, natężenie ruchu).
Gimnastyki Lingów została uznana przez wielu lekarzy jej znaczenie wzrosło wraz z wsparciem profesora medycyny wewnętrznej na uniwersytecie w Lipsku Moritza Schreibera, który w 1855 r. wydał podręcznik gimnastyki leczniczej. Dopiero druga połowa XIX w przyniosła upowszechnienie systemu szwedzkiego.

Obok systemu szwedzkiego rozwijała się również mechanoterapia, której twórca był Jonas Gustav Zander. Opracował on metody gimnastyki leczniczej z zastosowaniem przyrządów. Pierwszy pokaz ćwiczeń wspomaganych przez zaprojektowane przez siebie maszyn odbył się 1857r. W 1865 otworzył w Sztokholmie zakład mechanoterpeutyczny. Metoda ta upowszechniła się na przełomie XIX i XX w. zyskując poparcie świata lekarskiego. Niektóre przykłady maszyn istnieją do dziś.

W XIX w tworzono również inne systemu gimnastyki leczniczej różniące się od systemu szwedzkiego np. system niemiecki kształtujący siłę, wytrzymałość, cechy charakteru ale również poprawiający zdrowie. Szczególne Ernst Eiselen podkreślał zdrowotne i korektywne funkcje gimnastyki. Był on współpracownikiem Ludwika Jahna twórcy systemu gimnastyki niemieckiej.
Początki gimnastyki we Francji wiążą się z osobą Markiza Sotello (we Francji zmienił nazwisko na Francisco Amoros). W 1818 zorganizował on wojskową szkołę gimnastyczną, w której wspierany był przez lekarzy. Amoroso wszystkich uczestników poddał kontroli lekarskiej a przed gimnastyką postawił cele zdrowotne. Wymienił cztery działy gimnastyki; higieniczną czyli zapobiegawczą, terapeutyczną dla leczenia chorych, analeptyczką dla rekonwalescentów, ortosomatyczną czyli ortopedyczną (leczenie zniekształceń ciała także przy użyciu aparatów i maszyn).

W XIX w. w Anglii gimnastyka nie była powszechnie uznana i stosowana. W stacjach klimatycznych i uzdrowiskach stosowano gry w piłkę i ćwiczenia lekkoatletyczne na pięknych terenach. Praktyka gier sportowych i lekkiej atletyki nie miała usystematyzowanego charakteru. Dopiero następne stulecie przyniosło istotne zmiany.

Znaczące zasługi we wprowadzaniu ćwiczeń leczniczych do sanatoriów, uzdrowisk i szpitali mieli Rosjanie. W Rosji było bardzo mało zakładów gimnastyki leczniczej, nie przyjęła się również mechanoterapia. Lekarze rosyjscy pozostawili jednak po sobie interpretacje leczniczego zastosowania ruchu. Na ten temat wypowiadali się m.in. Matwiej Mudrow oraz Sergiusz Botkin. Szwedzki system gimnastyki krytykował Piotr Lesgaft.

Obok nowych XIX w. założeń gimnastyki leczniczej nadal korzystano z osiągnięć wcześniejszych epok (Awicenna, Galen, Hipokrates, Tissot). Głoszące aprobatę dla leczniczych walorów ruchu. Pod wpływem dorobku przeszłości część lekarzy włączała ćwiczenia fizyczne do stosowanych przez siebie środków terapeutycznych. Wielu medyków współpracowało z otwieranym w pierwszej połowie XIX zakładami gimnastyki leczniczej. W tych zakładach leczenie ruchem miało charakter tradycyjny zalecano spacery, bieg, szermierkę, pływanie i ćwiczenia na przyrządach. Jednocześnie środowiska lekarskie postulowały o szersze wprowadzenie gimnastyki leczniczej ze względu na rozwijające się chorób; płuc (gruźlica), serca, wad postawy (kręgosłup, kkd). Są to główne przyczyny, przez które wprowadzono gimnastykę leczniczą do sanatoriów, uzdrowisk i zakładów przyrodoleczniczych.

Problematykę wychowania fizycznego omawiano posiedzeniach krajowych towarzystw lekarskich i higienicznych oraz podczas międzynarodowych zjazdów lekarzy i przyrodników (Berlin 1890, Moska 1987).

W XIX w. organizowano kursy gimnastyki leczniczej (pierwszy w Wies Baden 1876r.)

Gimnastyce leczniczej zawsze towarzyszył masaż, którego podstawy naukowe opracował Jan Mezger. Udokumentowane dobroczynny wpływ masażu zakrążenie, gruczoły i przemianę materii. Dzięki utrwaleniu tych poglądów masaż na stałe wszedł do praktyki lekarskiej. Miał zastosowanie w uzdrowiskach, sanatoriach, zakładach przyrodoleczniczych.

W XIX w. na bardzo dużą skalę rozwijało się wodolecznictwo. Prekursorem był Śląski chłop Wincenty Priessnitz. Przyczynił się do rozwoju hydroterapii i balneologii. Zorganizował wiele zakładów. (prysznic). Od tego czasu rozwój wodolecznictwo znacznie przyspieszyło stało się wręcz modny.

W związku z dużym zainteresowaniem hydroterapią prowadzono badania naukowe. W tej dziedzinie odznaczył się Wilhelm Winternitz (Wiedeń). Jako pierwszy wprowadził on wykłady z „hydroterapii dla lekarzy praktyków i studentów medycyny”. Autor naukowej interpretacji leczniczego działania kąpieli w jednostkach chorobowych oraz szczegółowej metodyki.

Ksiądz Sebastian Kneipp również zasłużył się w tej dziedzinie, Założył on słynne uzdrowisko w Bawarii gdzie stosował oryginalne metody. Stało się one szybko najmodniejszym uzdrowiskiem, na którym wzorowały się inne zakłady wodolecznicze. Autor pracy „Moje leczenie wodą” (300 tys. egzemplarzy) Zwolennik: okładów, kąpieli, pary, polewań, obmywań, opasek, picia wody oraz bardzo zimnych kąpieli. Zakazywał wycierania ciała, na mokre ciało od razu nakładano ubranie i stosowano ruch aż do rozgrzania ciała i wysuszenia. Stosował zabiegi hartujące chodzenie po trawie, kamieniach, śniegu. Odrzucił wiele poglądów pochodzących z nauk medycznych opierając się na własnym doświadczeniu. Metoda Knajpa wprowadziła łączenie wodolecznictwa z prostymi formami ćwiczeń fizycznych.

W Polsce tego typu zakład założył dr Apolinary Tarnawski w Kossowie.

Wraz z rozwojem balneologii rozwijało się leczenie uzdrowiskowo. Miało to na celu walkę z gruźlicą. Najsłynniejszy ośrodek leczniczy w Davos w 1841r założyciel Lucius Ruedi. Także w Szwajcarii zaczęto po raz pierwszy stosować leczenie za pomocą słońca i powietrza (August Rollier wybitne efekty leczenia gruźlicy kości).

W latach 70-dziesiątych XIX w. Max Oertel rozpropagował metodę leczenia klimatycznego chorób serca. Stosował dietę i długie spacery. Wyznaczył on kilka tras z różnym stopniem trudności. Trudność trasy była oznaczona odpowiednią odmianą kwiatów. Pomysł ten zastosowano w wielu innych ośrodkach np. Zakopane.

Wraz z rozwojem helioterapii i klimatoterapii rozwijała się terapia przy pomocy sztucznego światła. Zapoczątkował to Nils Ryberg Finsen.

XIX w. pozostawił solidne podwaliny do dalszego rozwoju rehabilitacji w XX w. Coraz bardziej uznawano gimnastykę leczniczą za metodę terapii. Jednakże nie całe środowisko lekarskie podzielało te poglądy. W Polsce XIX w. przyniósł rozwój wymienionych wyżej terapii oraz opracowanie owych metod wychowania fizycznego. Warto wspomnieć o Jędrzeju Śniadeckiego (jego wzór J.J Rousseau) podjął zagadnienia wychowania fizycznego w traktacie „o fizycznym wychowaniu dzieci”. Propagowała aktywność fizyczną w pedagogice i medycynie. Była pierwszą próba sformułowania teorii wychowania fizycznego w Polsce, zawierała również wskazania mówiące o leczeniu chorób za pomocą ćwiczeń. Formułował on bardzo nowatorskie poglądy dotyczące postępowania z dziećmi zarówno zdrowymi jak i chorymi które były aktualne sto lat później. W XIX w powstają pierwsze ośrodki leczenia ruchem (prywatne ośrodki gimnastyczne). Jako pierwsze warszawskie zakłady Gustawa Manna i Roberta Eichlera, zakład Teodora Matthesa.

Na szczególną uwagę zasługuje Teodor Matthes, który swój zakład wielokrotnie przenosił, jego domeną były kursy szermierki, pływania oraz ćwiczenia lecznicze. Jego kontynuatorem był Stanisław Julian Majewski przejął on zakład nauczając tego samego co jego protoplasta kładąc większy nacisk na gimnastykę leczniczą oraz dodając masaż. Leczył chorych ze schorzeniami narządu ruchu, układu pokarmowego, problemami nerwowymi, skrzywieniami kręgosłupa. Majewski

Równie znany był zakład Mariana Olszewskiego pod nazwą Instytut Leczniczo - Gimnstyczny (1873r.) Prowadzono w nim gimnastykę leczniczą i higieniczną, szermierkę i masaż. W zakładzie znajdowały się specjalistyczne urządzenia do wykonywania ćwiczeń np. ławeczka ortopedyczna do korekcji skrzywień kręgosłupa, podwieszki służące do wzmocnienia mięśni tułowia i karku, drabinki do ćwiczeń klatki piersiowej. Na miejscu można było się zważyć i zbadać pojemność płuc. Do zakładu uczęszczał B. Prus.

Prof. UJ Ludwik Bierkowski (1801-1860) w 1837 r. w Krakowie utworzył Zakład Gimnastyczny. Wzór Francisco Amoros Paryż. Zwracał on uwagę na walory zdrowotne gimnastyki, utworzył grupy dla młodzieży niepełnosprawnej. Kurs trwał 9 miesięcy uczęszczały na niego dzieci podzielone na grupy w zależności od wieku, budowy ciała i uzdolnień. W specjalnie wydzielonej grupie ćwiczyły dzieci niepełnosprawne. Zakład padł w 1841r.

Teofil Matecki w Poznaniu w 1840 r. założył podobny zakład przeznaczony dla dzieci i dorosłych. Była to pierwsza tego typu placówka w Polsce. Pomimo nowatorskiego podejścia podobnie jak zakład Bierkowskiego padł (po 2 latach).

Ćwiczenia mechanoterapeutyczne dotarły do Polski. W latach 70 i 80 można było spotkać niektóre przyrządy. Dopiero początek lat 90 przyniósł dalsze rozpropagowanie idee mechanoterapii. W 1893 r. powstał w Warszawie zakład Romana Skowrońskiego. Zajmował się ortopedią, gimnastyką lecznicza i masażem. Leczył choroby: stawów, skrzywienia kręgosłupa i kończyn, choroby przemiany materii, układu krwionośnego i oddechowego. Maszyny do: ugniatania garbów, samozawieszania, wyciągi do kończyn górnych i dolnych. Maszyny do gimnastyki leczniczej: ruchów rotacyjnych ręki, prostowania odwodzenia i przywodzenia kończyn, do skłonów i rotacji tułowia z oporem. Rower i wioślarz nowość to teraz jest w salach.

Na podobny pomysł wpadł Antonii Marian Gabryszewski we Lwowie. Jeden z pionierów polskiej ortopedii. Jego zakład powstał 1901r. Pracował również w Iwoniczu.

Zakładu gimnastyczne, które odegrały dużą rolę w rozwoju kultury fizycznej upowszechniły się dopiero XIX i XX w. W samej Warszawie było 6 takich zakładów poza Warszawą powstawały zakłady w Krakowie, Poznaniu, Lwowie. Barierą, która hamowała rozwój tego typu instytucji były wysokie opłaty za leczenie a skuteczność leczenia nie była zbyt wysoka. Niska skuteczność wynikała z braku kontaktu pomiędzy lekarzem, terapeutą i chorym. W niektórych zakładach nie istniał nawet zazwyczaj konsultacji terapeuty z lekarzem.

Pacjenci poważniej chorzy leczyli się w uzdrowiskach za pomocą klimatologii i kąpieli leczniczych. Uzdrowiska początkowo nie stosowały gimnastyki leczniczej. Rozwój polskiego wodolecznictwa oraz leczenia uzdrowiskowego wiąże się z Józefem Dietlem. Dietla wymienia się obok Oczki jako twórcę polskiej balneologii. Dietl pragnąc zapobiegać wyjazdom Polaków do zagranicznych uzdrowisk przebadał uzdrowiska krajowe, które okazały się równie skuteczne jak zagraniczne. Używał takich terapii wodnych jak; kąpiele błotne i mułowe, kąpiele z ługów, igliwia i inne. Był również rzecznikiem tworzenia zakładów inhalacyjnych. Dietl tchnął życie w polskie uzdrowiska np. Iwonicz po 100 latach zastoju.

Polskie uzdrowiska zainteresowały się leczeniem ruchem w końcu XIX w wśród nich należy wymienić: Busko, Ciechocinku, Grodzisk, Iwonicz, Nałęczów, Nowe Miasto, Ojców, Otwock. Zaczęto budować sale gimnastyczne, sprowadzać sprzęt oraz specjalistów. Często na okres wakacji do uzdrowisk sprowadzano specjalistów z dużych miast np. Olszewski, Majewski. Kuczalska. W uzdrowiskach proponowane przeróżne formy gimnastyki leczniczej np. w Nałęczowie obok gimnastyki leczniczej można było uprawiać jazdę konna, wioślarstwo, tenis ziemny, krokiet (za Sławomirem Wilkiem), kręgle i bilard. W Nałęczowie nadzór nad ćwiczącym sprawował Walenty Pieńkowski (właściciel zakładu gimnastycznego w Warszawie).
Zakład Przyrodoleczniczy w Nowym Mieście istniejący od 1873 r. prowadzony przez J. Bielińskiego oferował podobny zakres usług wzbogacony o gimnastykę i masaż. Ponadto Bieliński wprowadził pracę w ogrodzie i na roli, rybołówstwo oraz polowanie. Chorzy mogli jeździć konno na rowerze lub łyżwach.

W XIX w. w Polsce były dwie możliwości uprawiania ćwiczeń leczniczych w prywatnych zakładach gimnastycznych oraz w uzdrowiskach.

W 1892 r. w Warszawie otwarto Zakład Gimnastyki Szwedzkiej, Leczniczej, Zdrowotnej i Masażu dla Kobiet i Dzieci Heleny Kuczalskej. Oparła ona działanie zakładu o teoretyczne i praktyczne podstawy systemu szwedzkiego. Do zakładu uczęszczali pacjenci ze skierowaniem od lekarza. Gimnastykę stosowano w celu ogólnego wzmocnienia, nabrania apetytu, zwalczania bezsenności, poprawy samopoczucia. Kuczalska przede wszystkim przyjmowała chorych ze skrzywieniami kręgosłupa i deformacjami oraz urazami kończyn. W 1906 r. Kuczalska w oparciu o swój zakład powołała Szkołę Gimnastyki Szwedzkiej i Masażu. Było to pierwsza placówka na ziemiach polskich kształcąca fachowców w dziedzinie gimnastyki leczniczej.

W XIX w. pisano wiele artykułów i broszur dotyczących idei leczenia ruchem. Zajmowali się tym Józef Falencki, Edward Madeyski (twórca gimnastyki racjonalnej), Adam Baroca, Apolinary Tarnawski. Gimnastykę propagowali związani z wychowaniem fizycznym i higieną Stanisław Kopczyński, Helena Kuczalska, Stanisław Majewski, Jadwiga Mayówna, Marian Olszewski, Wenanty i Eugeniusz Piaseccy. Znaczenie w propagowaniu gimnastyki leczniczej miał dwutygodnik „Ruch” wydawany w Warszawie przez Władysława Ryszarda Kozłowskiego.

Z pierwszymi próbami uprawiania zorganizowanej gimnastyki w Polsce mamy do czynienia w I połowie XIX w. a z pierwszymi publikacjami dopiero w II połowie XIX. Rozwój teorii nie nadążał zatem za osiągnięciami praktyki. Popularne poradniki lekarskie w niewielkim stopniu wspominały o leczniczych walorach ruchu. Wpływało to na trudności licznych zakładów gimnastyki leczniczej związane z małym zainteresowaniem ich działalnością. Nawet po wydaniu materiałów uświadamiających były czytane przez niewielu. Przykładem może być tu Bierkowski, którego zakład pomimo wydania promującej go broszury i tak w związku z małym zainteresowaniem padł.

Gimnastyka lecznicza nie była tak popularna aby móc się z niej utrzymać. Właściciele zakładów w celu utrzymania się na rynku wprowadzali do zakładów modne dyscypliny sportu co marginalizowało gimnastykę. Idea prowadzenia zakładu ograniczonego tylko do gimnastyki nie była opłacalna dlatego też działalność takiego zakładu musiała być dotowana z zewnątrz. Przykładem jest tu zakład Heleny Kuczalskiej.

Najogólniej rzecz biorąc w XIX w i na początku XX w. brakowało szerszej akceptacji w społeczeństwie polskim dla leczenia ruchem. Trudno było upowszechniać wiedzę z zakresu wychowania fizycznego i higieny ponieważ nie istniał system szkolenia dzieci z tego zakresu w szkole. Tylko szkoła poprzez wyrabianie nawyków ruchowych, higienicznych i ogólno zdrowotnych mogła wpłynąć na upowszechnienie ćwiczeń leczniczych jako korekty lub leczenia.

Zdolni polscy medycy zwracali się ku innym metodom terapii. Zainteresowanie gimnastyką jako leczeniem przejawiali jedynie Bierkowski i Matecki. Zły stan polskiej gimnastyki wynikał z braku naukowo opracowanego systemu ćwiczeń leczniczych. System taki posiadła gimnastyka szwedzka, która dotarła do Polski dużo później. Pierwsza wzmianka dotycząca gimnastyki szwedzkiej na terenach Polski pochodzi z 1851r. Była to krótka wzmianka zamieszczona przez Ludwika Natansona opisująca gimnastykę Lingów. Pierwsze próby zastosowania gimnastyki szwedzkiej miały miejsce pod koniec XIX w. głównie w Warszawie, Krakowie i Lwowie. Można przyjąć, że rozwój gimnastyki szwedzkiej rozpoczął się 1892r, wraz z otwarciem zakładu Kuczalskiej.
Dorobek ostatnich 2 stuleci zaowocował dopiero w okresie międzywojennym, dając podwaliny dla polskiej rehabilitacji.

Zarówno w Polsce jak i w Europie XIX w przyniósł wielkie przemiany we wszystkich dziedzinach życia. Postęp w medycynie i upowszechnianie kultury fizycznej miały wpływ na wzrost zainteresowania gimnastyką leczniczą a także innymi naturalnymi i fizycznymi metodami terapii. Wszelkie działania podejmowane w dziedzinie leczenia ruchem miały charakter pionierski. Medycyna nie poparła w sposób jednoznaczny gimnastyki i wykorzystania jej w leczeniu. Ówczesne szkoły medyczne były bardzo zachowawcze, ćwiczenia były na marginesie zainteresowań lekarzy i terapeutów. Częściej doceniano profilaktyczne i ogólno zdrowotne walory ruchu. Elementy leczenia ruchem stosowano jako uzupełnienie terapii podstawowej często bez głębszego uzasadnienia a jedynie dla podniesienia atrakcyjności terapii. Upowszechnienie gimnastyki lekarskiej pozostało poza środowiskiem lekarskim w rękach propagatorów i organizatorów ruchu gimnastycznego oraz nauczycieli wychowania fizycznego. W XIX w. nastąpiło rozejście się dróg medycyny i gimnastyki. Chodź w XX w. nastąpiło ponowne połączenie gimnastyki z medycyną szczególnie z ortopedią i chirurgią to nie był to powrót do tradycyjnego wzoru gimnastyki jako części medycyny. Ćwiczenia nie uzyskały takiego znaczenia jakie przypisywał im Galen czy Mercuriale. Od tego momentu datuje się również samodzielny rozwój kinezyterapii jako dziedziny wiedzy i metody leczniczej, pozostaje ona jednak bardziej związana z kulturą fizyczna aniżeli z medycyną. Brak zainteresowania gimnastyką Linga przez lekarzy spowodowało wyeksponowanie ich walorów wychowawczych, estetycznych i korektywnych zamiast znaczenia leczniczego. Rozwój gimnastyki podyktowany był potrzebami szkoły.
XIX w. przyniósł znaczące dorobek w dziedzinie leczenia ruchem jednakże zabrakło naukowego systemu określającego zasady i metody terapeutyczne oparte na teorii gimnastyki i wiedzy lekarskiej.

Wiek XX

Wiek XX przyniósł przewartościowanie w wielu dziedzinach nauk w tym w naukach medycznych. Przemiany społeczne i ogólny rozwój przemysłu wpłynęły na zmianę charakteru całej medycyny. Zaczęły powstawać wielkie ośrodki medyczne obejmujące szpitale, lecznice, laboratoria i ośrodki kształcenia. Samodzielna praktyka lekarska zaczęła zanikać. Wzrastająca specjalizacja w naukach medycznych doprowadziła do powstania medycyny społecznej a w tej z kolei wyodrębniła się z czasem rehabilitacja. Proces ten przebiegał pod wpływem i kontrola państwa. W okresie tym rozwój medycyny zyskał charakter międzynarodowy. Pojawiły się specjalistyczne czasopisma i organizacje o zasięgu uniwersalnym. Organizowano międzynarodowe kongresy i zjazdy lekarzy.
W sferze gimnastyki leczniczej był to okres przewartościowań mający na celu właściwe usytuowanie jej w odniesieniu do medycyny. Ten ważny proces zapoczątkowany w okresie międzywojennym, kontynuowany był ugruntowany w II połowie XX w.

Szczególne znaczenie na rozwój medycyny, higieny a także rozwoju wychowania fizycznego miały tragiczne skutki I wojny światowej. Duża liczba okaleczonych ludzi, zła dieta i higiena, zagrożenie licznymi chorobami zmuszały do poszukiwania najlepszych metod przeciwdziałania. W ten sposób odżyła w nowych formach i rozmiarach idea rehabilitacji. Była to konieczność wobec ogromu negatywnych zjawisk wywołanych wojną. W okresie międzywojennym nastąpiło w szkołach upowszechnienie wychowania fizycznego. Miało to wpływ na dalszy wzrost zainteresowania gimnastyka leczniczą. Przejawiało się szerszym programem wychowania fizycznego i higienicznego w szkołach.

Najsłynniejszą nauczycielką, która zreformował system Lingów była Elli Bjorksten. Twierdziła ona, że podstawowa rola wychowania fizycznego w szkołach polega na tym aby zwalczać wadliwe, niezdrowe, nawykowe postawy, dążyć do utrzymania stawów w normalnej ruchomości. Była to próba przeciwdziałania złemu stanowi zdrowia młodzieży szkolnej przede wszystkim deformacja postawy, patologicznym krzywiznom kręgosłupa, szpotawym i koślawym kolanom, płaskostopiu, niedorozwojowi mięśni itp.

Świadomość patologii występujących u dzieci nie była powszechna dopiero po powołaniu funkcji lekarza szkolnego, uwidoczniła się skala problemu oraz pilną potrzebę przeciwdziałania. Szkolne wychowanie fizyczne oraz gimnastyka lecznicza w okresie międzywojennym opierała się na systemie Lingów. System ten jednak został znacząco zmodyfikowany w zakresie praktyki przez Elli Bjorksten, Niels Bukh, Jozef Gotfryd Thulin. Instytut gimnastyki stracił miano najważniejszego na rzecz uniwersytetu w Kopenhadze (teoria fizjolog Johanes Lindhard). Modyfikacje te przyjęły się w większości krajów Europy a także Ameryce Południowej, Australii i Azji. Nowe prądy dotyczące wychowania fizycznego pojawiły się również w Austrii, Francji, Anglii, Niemczech i USA.

Kraje skandynawskie najbardziej skupiały się na stronie leczniczej ćwiczen i tam należy poszikiwac początków kinezyterapii. Gimnastykę szwedzką pisząc „szczegółowa teorię gimnastyki” bardzo mocno zmienił Johanes Lindhard. Podzielił on na nowo ćwiczenia fizyczne eksponując zadania poszczególnych ruchów, wymienił cechy psychofizyczne , które powinny być rozwijane poprzez gimnastykę a także wprowadził ruch kompleksowy. Zwracał uwagę również na rozmaitość form duchu oraz radość i zadowolenie towarzyszące ćwiczeniom.

Równie ważne osiągnięcia odniosła w tej dziedzinie Ellin Falk. Zajmowała się ona wychowaniem fizycznym dzieci oraz stworzyła fizjologiczne i metodyczne podstawy gimnastyki korektywnej i wyrównawczej. Zwracała uwagę na ćwiczenia zapobiegające skrzywieniom kręgosłupa, wprowadziła szereg niskich izolowanych pozycji wyjściowych. Zaadaptowała ona do ćwiczeń fizycznych gry i zabawy ruchowe. Opowiadała się również za zajęciami ruchowymi śródlekcyjnymi.

Metody wzbogacające system Lingów pozwoliły na ponowne odkrycie i zastosowanie szeregu specjalistycznych ćwiczeń zarówno w lekcji wychowania fizycznego jak i w terapii ruchowej. Wzmocniły także związek między celami wychowawczymi, estetycznymi, zdrowotno – higienicznymi.

W okresie międzywojennym rozkwitło pojęcie kompleksowej rehabilitacji. W I połowie XX w. zaczęto otwierać zakłady dla kalek. Postęp w dziedzinie chirurgii i ortopedii zmienił nastawienie do chorych poszkodowanych kalectwem. Szczególnie dla dzieci obok innych środków terapeutycznych szeroko stosowano ćwiczenia fizyczne. Celem powstających zakładów było zarówno leczenie jak i przygotowanie do samodzielnego życia. Pierwsze tego typu ośrodki założono w Niemczech i Szwecji.

W Szwecji działał w te j dziedzinie Patrik Haglund autor „podręcznika masażu i gimnastyki leczniczej” i właściciel prywatnej Szkoły dla Kalek w Sztokholmie. Poza Europą podobne ośrodki otwierano w USA.

Obok działań praktycznych podejmowano rozważania teoretyczne do najważniejszych z nich należy praca „Ćwiczenia w wychowaniu i medycynie” Filadelfia 1909r i „Leczenie żołnierzy rekonwalescentów przy pomocy ćwiczeń fizycznych” 1916r ich autorem był Robert Tait McKenzie.
Duże znaczenie miała również praca Deane’a „leczenia gimnastyką chorób stawów i mięśni”.

Dodatkowym impulsem dla rozwoju rehabilitacji była potrzeba szybkiego przywracania zdrowia rannym podczas wojny żołnierzom. Dotyczył on wszystkich krajów prowadzących wojnę. Najwcześniej działania podjęto w USA. W 1918 roku stworzono Szkołę Reedukacji i Rehabilitacji Inwalidów dodatkowo wprowadzono ustawę w tej sprawie. Na nowo zdefiniowane pojęcie rehabilitacji, które rozumiano jako przywracanie poszkodowanym jak najpełniejszej zdatności fizycznej, psychicznej, społecznej i zawodowej rozpatrywanej również kategoriach ekonomicznych.

Wkrótce też idea rehabilitacji doprowadziła do rozwoju fizykoterapii i metod naturalnych przy Amerykańskim Zrzeszeniu Medycznym powołano w 1925r.Radę terapii fizycznej. Z inicjatywy rady w 1932 powstał pierwszy „podręcznik fizycznej terapii”. Wydanie z 1950r stał pierwszym w świecie podręcznikiem rehabilitacji.

Okres międzywojenny przyniósł również mnóstwo szczegółowych opracowań dotyczących programu leczenia za pomocą ćwiczeń fizycznych. W Niemczech prof. Rudolf Klapp opracował metodę ćwiczeń w pozycjach niskich, czworakowanie i czołganie w skoliozach.

Traumatolog L.Bohler opracował metodę funkcjalnego leczenia złamań kości i zwichnięć stawów poprzez jak najszybsze uruchomienie chorego o poddania go treningowi fizycznemu.

Angielska fizjoterapeutka E.Kenny była autorką programu usprawniania chorych po porażeniach dziecięcych.

Po Rewolucji Październikowej w dawnej Rosji nadal wzrastało zainteresowanie gimnastyka leczniczą. W 1925r. wprowadzono ćwiczenia fizyczne do wszystkich sanatoriów i uzdrowisk. Cechą charakterystyczną rozwoju gimnastyki leczniczej W ZSRR było organizowanie jej głównie w uzdrowiskach. Wielką role w upowszechnieniu gimnastyki leczniczej odegrał Moskiewski Instytut Kultury Fizycznej oraz Centralny Instytut Medycyny Uzdrowiskowej. 1928 r. powstała pierwsza katedra gimnastyki leczniczej. W 1926r. w niektórych szpitalach zaczęto organizować pierwsze oddziały fizjoterapii i kultury fizycznej. Na podstawie doświadczeń zebranych w wyżej wymienionych instytucjach opracowano pierwszy podręcznik gimnastyki leczniczej 1929r. Kolejny skok rehabilitacji dokonał się w latach 50. Powołano sieć poradni lekarsko – gimnastycznych ujednolicono zarządzenia tego typu problemami.

Wiek XX utrwalił związek gimnastyki leczniczej z chirurgią i ortopedią. Powstające kliniki włączały do programu leczenia ćwiczenia fizyczne. Korzystano z doświadczenia zakładów i szkół dla kalek. Wzrastało zainteresowanie kinezyterapią w takich specjalnościach medycznych jak interna, kardiologia, pediatria. Duże znaczenie dla rehabilitacji miało wyodrębnienie się medycyny sportowej. Powołano w 1928r. Międzynarodowe Towarzystwo Medyczno – Sportowe, które zajęło się szeroko problemami fizjologii, anatomii, psychologii i ich powiązań ze sportem. Ważnym zagadnieniem stały się urazy sportowe i rehabilitacja sportowców. Na organizowanych od 1928r. Międzynarodowych kongresach medycyny sportowej rozważano również zagadnienia gimnastyki leczniczej.

Gimnastyka lecznicza nie posiadała odrębnej grupy zajmującej się jej problematyką. Znalazła więc wsparcie w tworzącym się ruchu medycyny sportowej. Współzałożycielem i aktywnym uczestnikiem Międzynarodowego Towarzystwa Medyczno – Sportowego był polski lekarz Władysław Dybowski. Pierwszy kierownik Zakładu Fizjologii Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie.

W okresie międzywojennym sięgano również do rywalizacji sportowej jako sposobu na powrót do zdrowia psychicznego i fizycznego. Najszybciej zorganizowano ruch sportowy wśród głuchoniemych. W 1924r. zawiązał się w Paryżu Międzynarodowy Komitet Sportu Niesłyszących, podjął się on organizacji Międzynarodowych Igrzysk Sportowych dla Niesłyszących.

Ruch sportowy dla inwalidów z innymi upośledzeniami rozwinął się dopiero po II wojnie światowej.

Cenne inicjatywy wychodziły też ze środowiska sportowego np. wprowadzenia kuracji sportowych do specjalistycznych ośrodków medycznych.

Lata międzywojenne przynoszą również posęp gimnastyki w Polsce. Podobnie jak w innych krajach prowadzono badania nad poziomem higieny i zdrowotności wśród młodzieży szkolnej. Na wielkie zaniedbania w tej dziedzinie zwrócił uwagę Stanisław Kopczyński. Zwracał uwagę na konieczność utworzenia instytucji lekarza szkolnego i zajęcia się na szerszą skale badaniami oraz korekcją wad postawy.

W celu zapobieganiu występowania wad postawy propagowano w Polsce profilaktykę np. noszenie tornistrów zamiast teczek, konstruowanie prawidłowych ławek szkolnych. Zainteresowanie tą problematyką stało się powszechne w środowisku lekarzy i pedagogów. Domagano się również choć bezskutecznie godziny gimnastyki wyrównawczej.
Największą uwagę poświęcano skoliozom np. Juliusz Zaremba z Krakowa klasyfikator wszystkich skolioz oraz Wanda Wisłocka z Warszawy (redresje, łóżeczka gipsowe). Innym ważnym zagadnieniem, którym zajmowali się lekarze były zniekształcenia stóp (płaskostopie). Najpełniejszy program leczenia i profilaktyki opracował Jan Krelinger (ćwiczenia, opatrunki gipsowe, wkładki ortopedyczne)

W 1937r. wydano okólnik, który wskazywał na złe skutki oraz zbyt małą liczbę godzin wychowania fizycznego. Autorzy okólnik apelowali o poprawę tego stanu rzeczy.

Rozwój szkolnego wychowania fizycznego i higieny pokazał braki w zakresie zdrowia dzieci i młodzieży. Występujące deformacje postawy zmuszały do poszukiwania najbardziej skutecznych metod ich korekcji.

W okresie międzywojennym można zaobserwować w Polsce wzrost zainteresowania leczeniem ruchem przez lekarzy. Był to okres szerokiej dyskusji pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami gimnastyki. Ważnym zjawiskiem dla rozwoju rehabilitacji było powstawanie pierwszych ośrodków naukowych, które podejmowały działalność w dziedzinie leczenia ruchem. Powstawały przy uniwersyteckich wydziałach medycznych w Poznaniu, Warszawie a także w ograniczonym zakresie w Krakowie.

Szczególnie Poznań, w którym powołano pierwszą klinikę ortopedyczną w Polsce (1923 r). jej szefem zostaw prof. Ireneusz Wierzejewski. W okresie jego szefowania propagował on gimnastykę szwedzką. Wokół Wierzejewskiego skupili się J.Biliński ł.Sokołowski oraz Wiktor Dega (późniejszy twórca polskiej szkoły rehabilitacji). Klinika ortopedyczna podjęła współpracę ze Studium Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Poznańskiego, na którym wprowadzono zajęcia z teorii i praktyki gimnastyki leczniczej i masażu (1925/1926).

W 1930r. uruchomiono w Poznaniu pierwszy szkolny kurs gimnastyki leczniczej. Celem kursu było zawiązanie stałej współpracy między terapeutami a lekarzami ortopedami oraz rodzicami. W kursie uczestniczyły dzieci z płaskostopiem i wadami klatki piersiowej. Zajęcia 3 razy w tygodniu do 1939r.

W ośrodku warszawskim znaczącą role odegrała Klinika Chorób Wewnętrznych (Witold Orłowski) oraz Klinika Chirurgiczna Uniwersytetu Warszawskiego (Adolf Wojciechowski). W pierwszej powstawały pracę teoretyczne z pogranicza medycyny sportowej, wychowania fizycznego i gimnastyki leczniczej (Eleonora Reicher „O działaniu ćwiczeń cielesnych na ustrój ludzi zdrowych i chorych 1932r. Zawierała opis korzyści płynących z ćwiczeń fizycznych, klasyfikacje dyscyplin sportowych podkontem ich przydatności dla celów leczniczych). W klinice chirurgicznej prowadzono nowatorska terapię polegająca na łączeniu ćwiczeń z muzyką.

Należy również wspomnieć o Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego, który tematykę gimnastyki leczniczej podjął dopiero po II wojnie światowej jako AWF Warszawa.

W okresie międzywojennym tworzono wiele pionierskich prac dotyczących teorii i metodyki co zaowocowało fachowym nazewnictwem. Wyodrębniono gimnastykę codzienną, zapobiegawczą i leczniczą.

Powstały też zalążki sportu inwalidów, pierwsi byli głuchoniemi. W Polsce pierwszy klub sportowy 1922r. przy Instytucie Głuchoniemych w Warszawie (Władysław Janicki). Za tym przykładem zaczęły powstawać kluby w całej Polsce co zaowocowało występem polskich sportowców inwalidów na Międzynarodowych Igrzyskach Sportowych dla Niesłyszących w 1924r. w Paryżu.

Upowszechnienie szkolnego wychowania fizycznego stanowiło pierwszy ważny impuls dla rozwoju gimnastyki zdrowotnej i leczniczej. Wzrastało zainteresowanie kulturą fizyczna wśród lekarzy klinicystów. Powstawały specjalne ośrodki leczenia ruchem dla dzieci kalekich i przewlekle chorych. Prężnie rozwijająca się ortopedia w dużym stopniu podkreśliła znaczenie ćwiczeń fizycznych jako metody terapii. Gimnastykę coraz częściej stosowano w różnych chorobach wewnętrznych, serca, płuc i innych.

W okresie tym powstało samo pojęcie rehabilitacji jako zespołu kompleksowych działań służących przywróceniu zdrowia. Pionierem było USA, które znacznie wyprzedziło Europę.

Dynamiczny rozwój wychowania fizycznego, higieny, medycyny a w tym rehabilitacji został zatrzymany przez II wojnę światową. Szczególnie trudna była sytuacja Polski, ponieważ okupant uznał sportowców i naukowców za osoby niebezpieczne dla swej polityki (osoby te poddano eksterminacji). Pomimo represji prowadzono tajne nauczanie, kształcąc lekarzy a pod koniec okupacji również wychowawców fizycznych. Do organizowania tajnego nauczania włączył się również m.in. W. Dega.

Hitlerowska okupacja zahamowała rozwój zakładów gimnastycznych oraz ośrodków gimnastyki leczniczej. Ćwiczenia lecznicze jako formę terapii stosowano jedynie w niektórych zakładach masażu i kosmetyki. W pierwszych latach po II wojnie światowej wysiłki lekarzy skupiły się na walce z zagrożeniem epidemią. Ludzie w Polsce byli źle odżywieni, pozbawieni urządzeń sanitarnych. Szczególnie ciężko było zwalczyć porażenia dziecięce i błonicę.
Największe zagrożenie stanowiła powszechnie rozprzestrzeniający się wirus polio wywołujące chorobę Heinego Medina. Na początku medycyna była bezradna w walce z tą chorobą. Potrafiono jedynie ograniczać rozmiary choroby oraz łagodzić następstwa. Konieczność szybkiego przeciwdziałania tej chorobie wpłynął na wzrost zainteresowania różnymi działami rehabilitacji w tym także gimnastyka leczniczą. Ilość ofiar wojny stała się kolejnym bodźcem do rozwoju rehabilitacji na świecie. Tak duża liczba ofiar zmuszała do jak najszybszego przywracania inwalidów do zdrowia i funkcjonowania w społeczeństwie.

Kolejnym bodźcem dla rozwoju rehabilitacji było zmniejszanie się aktywności fizycznej człowieka w wyniku zmechanizowania produkcji, rozwoju nowoczesnej techniki i negatywnych przeobrażeń w środowisku naturalnym człowieka. Bodziec ten wpłynął na rozwój wychowania fizycznego i rekreacji, gimnastyki kompensacyjnej, korektywnej i leczniczej.

Stały wzrost zainteresowania rehabilitacją jest również odzwierciedleniem postępu cywilizacyjnego świata. Powszechnie zaczyna panować zasada humanitaryzmu. Twierdzono, że stosunek do ludzi starych, upośledzonych i inwalidów jest najlepszym kryterium oceny poziomu społeczeństwa.

Rozwój rehabilitacji był ściśle powiązany z rozwojem medycyny. Osiągnięć medycyny było tak dużo, że trudno jest wskazać wszystkie. Najważniejsze dla rehabilitacji były:
- rozwój dalszej specjalizacji lekarskiej
- stosowanie coraz to nowszych technologii w medycynie
Miało to zarówno pozytywne jak i negatywne następstwa. Wzrastało:
- patrzenie na pacjenta tylko jak na przypadek kliniczny
- uzależnienie od maszyn, leków, postępu naukowo –technicznego

Rodziło to bunt, postulowano o humanizację medycyny oraz o powrót do naturalnych metod leczenia. Ten kierunek reformowania medycyny mocno sprzyjał rozwojowi rehabilitacji ruchowej.

Cechą charakterystyczną okresu powojennego było rozpropagowanie wiedzy lekarskiej oraz z zakresu higieny. Z jednej strony poprzez wprowadzenie przedmiotów związanych z wychowaniem fizycznym do szkół, z drugiej strony poprzez środki masowego przekazu które stały się nośnikiem wiedzy lekarskiej oraz zakresu profilaktyki, higieny i opieki zdrowotnej. Przyczyny te doprowadziły do uznania rehabilitacji w świecie lekarskim. Stała się integralna częścią leczenia opartą na naukowych przesłankach. W wielu krajach rehabilitację uznano za ważny element polityki socjalnej.

W USA (pionier w rehabilitacji również po wojnie) podjęto wiele ważnych inicjatyw. W 1947 r. Howard Rusk otworzył w Szpitalu Bellevue w Nowym Jorku Oddział Rehabilitacji i Medycyny Fizycznej na 80 łóżek. H. Rusk sformułował podstawowe zasady rehabilitacji. Był on pierwszoplanową postacią w dziedzinie rehabilitacji po czasach McKenziego.

Na uwagę zasługuje również działalność Instytutu Medycyny Kabat – Kaiser w Kalifornii. W 1951 r. opracowano tu metodę PNF.
W Europie znaczące były angielskie dokonania, które polegały na opracowaniu zasad i metodyki ćwiczeń w zawieszeniu i ćwiczeń bloczkowych z ciężarkami dla poszczególnych grup mięśniowych i stawów. Pod koniec lat 50. opracowano metodę usprawniania dzieci z porażeniami spastycznymi (B.K Bobath).

W okresie po II wojnie rehabilitacja jako dziedzina medycyny została zorganizowana w skali międzynarodowej. Główną role spełniało Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów z siedzibą w Nowym Jorku (1960r.).

W rozwoju naukowym rehabilitacji ważną role odegrały Międzynarodowe Kongresy Medycyny Fizycznej (pierwszy w 1952r. w Londynie).

Ważną rolę gimnastyki fizycznej odegrały także zawody sportowe dla niepełnosprawnych. Pierwsza Paraolimpiada odbyła się w 1960r. w Rzymie.

Idea rehabilitacji opracowana w USA dotarła do Europy tuz po II wojnie światowej. Dla Polski duże znaczenie miała wizyta pionierów rehabilitacji z USA na czele z H.Ruskiem, którzy odwiedzili nas kraj pod koniec lat 40. Już wówczas powstały dwa główne ośrodki rehabilitacji w Polsce. Pierwszy oparty o Klinikę Ortopedyczną Uniwersytetu w Poznaniu (kierownik od 1945 r. W.Dega), drugi w Konstancinie pod Warszawą (kierownik Marian Weiss). Ośrodek w Konstancinie oparty o Szpital Chirurgii Kostnej w Konstancinie, który został przekształcony w Stołeczne Centrum rehabilitacji w Konstancinie.

Polska metoda rehabilitacji wyodrębniła się w II połowie lat 50. oraz w następnym dziesięcioleciu. Polegała przede wszystkim na wczesnym rozpoczynaniu rehabilitacji często jeszcze w trakcie leczenia, kompleksowym i ciągłym charakterze działań rehabilitacyjnych oraz powszechności. Szeroko stosowano ruch jako podstawę leczenia. Często sięgano po metody treningu sportowego w procesie usprawniania. W Polsce doprowadziło to do rozwoju sportu osób niepełnosprawnych, który stał na bardzo wysokim poziomie.

Zgodnie z tradycją zapoczątkowaną w okresie międzywojennym kontynuowano współpracę lekarzy z wychowawcami fizycznymi w dziedzinie poszukiwania właściwych metod usprawniania i rehabilitacji. W związku z ta współpracą powstały ośrodki naukowo – dydaktyczne reprezentujące kulturę fizyczną i medycynę.
Należy więc podkreślić, że dopiero w ostatnich dziesięcioleciach rehabilitację zyskała pełne prawa i uznanie w świecie lekarskim. Stała się metoda kompleksowego oddziaływania terapeutycznego. W polskim ujęciu szczególne miejsce w rehabilitacji zajmowało leczenie ruchem. Podejmowano szerokie badania naukowe, otwierano nowe ośrodki oraz kształtował się nowy zawód specjalisty w dziedzinie rehabilitacji ruchowej.

Podsumowanie

1. Głębokie przekonanie o leczniczym i profilaktycznym znaczeniu ruchu towarzyszyło człowiekowi od najstarszych cywilizacji

2. Rozwój rehabilitacji znacząco przyspieszał w okresach, w których odnotowywano rozwój kultury i nauki np. rozkwit kultury greckiej i rzymskiej a dalej w odrodzeniu, w II połowie XVIIIw. I w końcu XIXw. Jak również w XX w.

3. Najwybitniejsi lekarze w poprzednich epokach chętnie zalecali ruch w celach leczniczych. Do grona propagatorów zaliczamy Hipokratesa, Galena, Mercuriale, Pare, Boerhave, Tissota. Propagowanie gimnastyki mogło wynikać z poszukiwania najbardziej humanistycznych a jednocześnie skutecznych metod leczenia lub mogło być wyrazem uniwersalnych zainteresowań lekarzy.

4. Wieki XIX i XX były okresem przewartościowań, w których ponownie zainteresowano się ideą leczenia ruchem. Po okresie fascynacji medycyną opartą na osiągnięciach nauki i techniki zaczęto powracać do naturalnych metod leczenia.

5. W XIX w. opracowane zostały teoretyczne podstawy gimnastyki leczniczej. Nie były one jednak ani znane ani stosowane przez lekarzy np. środowisku lekarskiemu w Polsce gimnastykę Lingów przybliżył dopiero I. Wierzejewski w 1926r.

6. Rehabilitacji ruchowej znacznie pomogły zagrożenia XX w. takie jak wojny światowe skutkujące ogromną liczbą inwalidów

7. Wreszcie uznaną formę leczenia stał się ruch.

XIX wiek silny przyspieszenie rozwoju kultury fizycznej spowodowany różnymi czynnikami

1. Spuścizna oświecenia - wkład lekarzy, higienistów oraz fanatyków wychowania fizycznego działających w poprzedniej epoce zmierzający do poprawy i wydłużenia życia poprzez aktywność ruchową. Działania te podbudowywanie przez traktaty filozoficzne Johna Locke, Jan Jakub Rousseau, które przełożyły się na działania filantropistów (przyjaciel ludzkości). Założyli oni dwie szkoły w Dessau, Schnepfenthal.
   Wprowadzono wychowanie fizyczne na zasadzie codziennych boiskowych zajęć, które wpłynęły na rozwój systemów gimnastycznych
   Johann GutsMuths - opierał się na nim system gimnastyki niemieckiej. Autor „Gimnastyka dla młodzieży”. Jak długo teologowie będą zajmować się wychowaniem fizycznym tak długo nic z tego nie będzie ponieważ do tego potrzebna jest wiedza medyczna.
   Działalność Tissotów

2. Rozwój miast i przemysłu (industrializacja i urbanizacja) – najwcześniej na tą drogę weszła Anglia. 14 -17 h pracy dziennie, średnia długość życia robotnika w Anglii na początku XIX w. to 17 – 19 lat - eksploatacja pracowników . Chętnie zatrudniano dzieci i kobiety. Działalność higienistów polegała na uświadamianiu, że zdrowie i sprawność fizyczna to kapitał, o tym musiał zostać przekonany pracodawca. Duże zagęszczenie ludzkości.
   USA – nerwowość ludzi, szczególnie nieradzących sobie mężczyzn. Kobiety jako bardziej zaradne musiały przejmować wszystkie obowiązki. Lekarze zalecali wyjazdy do kurortów.
   Powstają masowo parki, tereny rekreacyjne, boiska w celu kompensowania negatywnych zjawisk życia wielkomiejskiego.

3. Upowszechnienie szkoły elementarnej – za sprawą rozwoju przemysłu, konieczność obsługi maszyn lub wykonywania prac biurowych np. potrzeba kształcenia księgowych. Obowiązek szkolny najwcześniej wprowadzono w Danii najpóźniej w Anglii. Zaczęto wprowadzać nowe przedmioty np. gimnastykę. Pojawia się nowy zawód nauczyciela gimnastyki

4. Wojskowy – w XIX w. kampańska napoleońska pokazała, że armia zawodowa jest zbyt mała dlatego sięgano do rezerwistów, których szkolono z zakresu gimnastyki i wiedzy militarnej. Nie odbycie służby wojskowej oznaczała, że mężczyzna jest niepełnowartościowy. Za mundurem…

5. Rozwój nauk związanych z człowiekiem –a szczególnie rozwijała się anatomia i fizjologia.
   Do rozwoju fizjologii niezbędny był rozwój anatomii, a rozwój anatomii uzależniony był od rozwoju techniki. Liczba wynalazków była bardzo duża. II połowa XIX w to szczególny okres rozwoju fizjologii powstają instytut np. we Francji naukowcy np. Lagrange, Bernard, Włoski fizjolog Angelo Mosso, Polska Napoleon Cybulski, Eugeniusz Piasecki.

6. Rozwój psychologii, socjologii, pedagogiki głoszących pochwałę ćwiczeń

7. Rozwój techniki, który dawał możliwość dla nowych aktywności np. jazda na rowerze, wrotki sporty automobilowe, narty.

Kierunki (formy) rozwoju kultury fizycznej

1. Gimnastyka - systemy gimnastyczne
   - niemiecki – Fryderyk Ludwik Jahn
   - szwedzki – Piotr Henryk Ling
   - francuski – Francisco Amoros
   - angielski – Tomasz Arnold

2. Gimnastyka lecznicza

3. Sport

4. Rekreacja

5. Krajoznawstwo