Pasze przemysłowe w żywieniu zwierząt

Pasze przemysłowe w żywieniu zwierząt – Johnny Bobex 

Według przepisów UE wyróżnia się środki żywieniowe dla zwierząt, które obejmują:

Pasze (materiały paszowe i mieszanki paszowe).
Dodatki paszowe.
Premiksy.

Pasza – każda substancja, którą zwierzę jest w stanie pobrać, zawierająca strawne i fizjologicznie użyteczne składniki pokarmowe; ponadto substancja ta nie może działać depresyjnie na zdrowie zwierząt jak i na produkty od nich uzyskiwane.

Materiały paszowe – produkty różnego pochodzenia (roślinne, zwierzęce) w stanie naturalnym, świeże, konserwowane lub przetworzone oraz inne substancje organiczne i mineralne, zawierające dodatki paszowe lub nie, przeznaczone do bezpośredniego żywienia zwierząt lub służące do tworzenia mieszanek paszowych. Dzielą się na:

materiały pochodzenia roślinnego (zielonki i produkty ich konserwowania, słoma, plewy, łuski, bulwy i korzenie okopowych, owoce, ziarna zbóż, nasiona roślin strączkowych, nasiona roślin oleistych oraz produkty uboczne przetwarzania przemysłowego)
materiały pochodzenia zwierzęcego (świeże i wysuszone tkanki zwierzęce lub produkty przerobu surowców pochodzenia zwierzęcego, jak również naturalne pasze zwierzęce, np. mleko)
materiały pochodzenia mikrobiologicznego (suszone i liofilizowane mikroorganizmy jedno- i wielokomórkowe, np. drożdże paszowe)
aminokwasy, ich sole i analogi
związki azotowe niebiałkowe
substancje mineralne (kopaliny mineralne lub sole mineralne otrzymywane w wyniku syntezy chemicznej)

Mieszanka paszowa pełnoporcjowa – mieszanka przeznaczona do bezpośredniego żywienia zwierząt, o składzie wystarczającym do zapewnienia składników pokarmowych niezbędnych do zaspokojenia dziennych potrzeb żywieniowych danego gatunku zwierząt, w określonym wieku lub użytkowanych w określony sposób; produkowane dla dwóch rodzajów zwierząt gospodarskich: drobiu i trzody chlewnej.

Mieszanka paszowa uzupełniająca – mieszanka charakteryzująca się wysoką zawartością niektórych substancji, która ze względu na swój skład wystarcza do zapewnienia dziennej dawki wyłącznie w przypadku, gdy jest stosowana z innymi paszami. Należą tu koncentraty.

Mieszanki paszowe specjalnego przeznaczenia to pasze dietetyczne i lecznicze.

Pasza dietetyczna – zaspokajają szczególne potrzeby żywieniowe zwierząt, która ze względu na specjalny skład fizykochemiczny lub sposób przygotowania różni się od powszechnie stosowanych mieszanek paszowych; stosowane u zwierząt, które mają problemy z trawieniem, mają spowolniony metabolizm lub ze względu na stan fizjologiczny (choroby).

Pasza lecznicza – mieszanka jednego lub kilku premiksów leczniczych weterynaryjnych z jedną lub kilkoma paszami, przeznaczona, ze względu na swoje właściwości profilaktyczne lub lecznicze, do podawania w formie niezmienionej.

Mieszanki paszowe to mieszaniny:

materiałów paszowych bez zawartości dodatku paszowego
materiałów paszowych bez dodatku prefiksu
materiału paszowego z dodatkiem paszowym lub prefiksem

Celowość stosowania mieszanek paszowych:

Podwyższenie efektywności żywienia zwierząt:
bardziej precyzyjne zbilansowanie
rozwój mikroorganizmów w przedżołądkach przeżuwaczy
uproszczenie technologii żywienia (mieszanki pełnoporcjowe)
wykorzystanie pasz niechętnie pobieranych przez zwierzęta (mocznik, mączka rybna, śruta rzepakowa)
dodatek aminokwasów (metionina, lizyna, tryptofan ,tyrozyna)

Premiks (przemieszka) – mieszanka dodatków paszowych lub mieszanka jednego lub więcej dodatków paszowych z materiałami paszowymi lub wodą stosowanymi jako nośniki, nieprzeznaczone do bezpośredniego żywienia zwierząt. Udział premiksów w mieszankach: od 1% do 4-5%.

Dodatki paszowe (suplementy) – substancje, drobnoustroje lub preparaty inne niż materiał paszowy; prefiksy, które są celowo dodawane do paszy lub wody w celu pełnienia w szczególności jednej lub więcej funkcji:

korzystnie wpływa na cechy paszy
korzystnie wpływa na cechy środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego
korzystnie wpływa na ubarwienie ozdobnych ryb i ptaków
zaspokaja potrzeby żywieniowe zwierząt
ma korzystne skutki dla środowiska w wyniku produkcji zwierzęcej (ograniczają emisję substancji szkodliwych – saponiny – obniżają napięcie powierzchniowe i ograniczają rozwój drobnoustrojów)
korzystnie wpływa na hodowlę, cechy użytkowe lub dobrostan, szczególnie wskutek wpływu na florę jelitową lub na strawność paszy
ma działanie kokcydiostatyczne lub histomonostatyczne (dotyczy głównie drobiu)

Do dodatków paszowych zaliczamy:

witaminy, prowitaminy i substancje o podobnym działaniu
pierwiastki śladowe
antybiotyki paszowe
probiotyki
przeciwutleniacze
substancje zapachowe i wzmagające apetyt
kokcydiostatyki
emulgatory, wypełniacze, substancje wiążące, substancje przeciwzbrylające,
barwniki
konserwanty, detoksykanty
regulatory kwasowości, sole buforujące
dezodoranty (preparaty dezodoryzujące)
zioła
inne stymulatory wzrostu

Koncentraty białkowe i białkowo-mineralne – służą do sporządzania pełnoporcjowej mieszanki paszowej (odpowiednie rozcieńczenie ziarnem zbóż lub inną paszą energetyczną). Produkowane dla wszystkich gatunków i grup produkcyjnych.

W skali globalnej produkcja pasz przemysłowych ciągle rośnie. W ostatnich latach około 2%/ rok. W 2008 roku sięgnęła 700 mln ton (w Polsce 7 mln ton), w 2000 roku – 600 mln ton.

Pierwsza wytwórnia pasz powstała w Europie w 1870 roku, pięć lat później, w 1875 roku postała taka w USA.

Udział mieszanek średniobiałkowych w mieszankach ogółem produkowanych: stanowią ok. 88% (ok. 12% to koncentraty)

mieszanki pełnoporcjowe dla drobiu stanowią ponad 60% wszystkich produkowanych mieszanek (w tym ok. 25% dla niosek i ok. 17% dla indyków)
mieszanki dla trzody chlewnej (ok. 75% mieszanki dla tuczników, 15% dla prosiąt i blisko 10% dla loch)
mieszanki dla bydła ( 90% stanowią mieszanki dla krów mleczych)

Procentowy udział poszczególnych grup komponentów w typowych mieszankach paszowych i koncentratach paszowych:

	Mieszanki paszowe	Koncentraty
Pasze węglowodanowe (zboża, otręby)	60-85%	0-15%
Pasze białkowe (produkty uboczne przemysłu olejarskiego – śruty, nasiona strączkowych	15-30%	60-75%
Pasze mineralne + premiksy	3-10%	10-25%

Materiały energetyczne – zboża

Ziarno zbóż stanowi podstawową (obok nasion roślin strączkowych) paszę treściwą. Cechy zbóż:

duża zawartość suchej masy (86-90%), co umożliwia ich przechowywanie przez dłuższy czas bez zmian jakościowych
wysoka strawność substancji organicznej
wysoka zawartość energii
pasze węglowodanowe – skrobiowe (kukurydza – ok. 70%)
niska wartość biologiczna białka; białko w pszenicy – 13-14%
mała zawartość Ca i Na, większa natomiast P (chociaż w 50% występujący w formie związków organicznych słabo przyswajalnych dla zwierząt)
występowanie większości witamin z grupy B (za wyjątkiem witaminy B₁₂) oraz witaminy E, brak natomiast witaminy A (wyjątek stanowi ziarno kukurydzy zawierające niewielkie ilości karotenów) i witaminy D
duża twardość ziarna powodująca konieczność ich gniecenia lub śrutowania przed podaniem zwierzętom (stopień rozdrobnienia zależy od gatunku zwierząt), wyjątek stanowią niektóre ziarna podawane w całości dla koni i drobiu

Ziarno zbóż jest paszą treściwą o dużej koncentracji energii, stanowi 60-85% mieszanek pełnoporcjowych.

Użyteczność paszowa zbóż zależy od:

Zawartych w nich składników pokarmowych (wartość pokarmowa).
Obecność składników antyodżywczych (przydatność żywieniowa).

Podział zbóż co do przydatności pasz:

Zboża użyteczne bez ograniczeń:

pszenica
kukurydza
owies nagi

Zboża użyteczne w żywieniu zwierząt z w pełni rozwiniętym układem trawiennym:

jęczmień
pszenżyto
owies siewny

Zboża o ograniczonej przydatności w żywieniu zwierząt:

żyto
sorgo

Pszenica – używana przede wszystkim na pokarm dla ludzi, na paszę przeznacza się jej nadwyżki oraz mniej dorodne ziarno (poślad). Jest niezbędnym składnikiem mieszanek treściwych dla drobiu i prosiąt. Jest ziarnem o dużej zawartości białka i wysokiej koncentracji energii. Zawiera mało tłuszczu i włókna surowego. Przeważająca część suchej masy to skrobia. Można stosować bez ograniczeń w żywieniu wszystkich rodzajów zwierząt (chętnie pobierana przez zwierzęta – pasza smaczna i łatwo strawna). Stosowana w tuczu pomaga w osiągnięciu wysokich przyrostów, podawana w nadmiarze może doprowadzić do przetłuszczenia tusz. Ziarno pszenicy najlepiej podawać w formie grubej śruty (sklejające właściwości pszenicy). W mieszankach pasz treściwych może stanowić do 50% (niezbędny składnik pasz dla prosiąt i loch karmiących).

Kukurydza – pasza wybitnie węglowodanowa, o dość dużej zawartości tłuszczu (4-5% - zawiera dużo tokoferolu i ksantofili, które nadają intensywne zabarwienie żółtku jaja i skórze brojlerów oraz dużą ilość nienasyconych kwasów tłuszczowych – przy nadmiernym skarmianiu tuczników może dojść do pojawienia się żółtawej i miękkiej słoniny), niskiej zawartości włókna surowego (dlatego posiada najwyższą wartość energetyczną ze wszystkich zbóż uprawianych w Polsce). Zawierz stosunkowo niewiele białka o niskiej wartości biologicznej (w porównaniu z owsem ma o połowę mniej lizyny i tryptofanu, za to nadmiar leucyny – wymagane jest staranne bilansowanie dawek aminokwasów). Ziarno kukurydzy prawie nie zawiera substancji antyodżywczych, jest chętnie pobierane przez zwierzęta (smaczne i łatwo strawne). Daje dobre efekty w żywieniu drobiu (nioski i broilerów) oraz tuczników. Ziarno jest twarde i wymaga śrutowania.

Jęczmień – główne zboże paszowe uprawiane w Europie. Skarmia się jęczmień ozimy oraz jary. Ziarno jęczmienia jest oplewione, ale ilość plewek jest znacznie niższa niż u owsa (mniej włókna). Ma wyższą wartość energetyczną niż owies, ale niższą niż pszenica i kukurydza. W dużych ilościach może być stosowane jedynie w żywieniu bydła opasowego i jagniąt oraz tuczu świń. Tuczniki chętnie pobierają jęczmień (twarda i jędrna słonina przy skarmianiu jęczmienia). U opasów przy podawaniu jęczmienia w żwaczu wydziela się więcej kwasu propionowego niż octowego, co sprzyja uzyskiwaniu lepszych przyrostów dziennych. Ziarno jęczmienia może być podawane również koniom oraz kurom nioskom, kurczętom hodowlanym i brojlerom (u tych ostatnich zbyt duża ilość ziarna wpływa niekorzystnie na wyniki produkcji – obniżone wykorzystanie składników pokarmowych, a tym samym wartości energetycznej paszy spowodowane zawartością β-glukanów i plewek). Można zwiększyć udział jęczmienia w dawkach dla zwierząt poprzez całkowite lub częściowe obłuszczanie (ziarno obłuszczone zawiera o 2-3 punkty procentowe więcej białka i jednocześnie tyle samo mniej włókna surowego – wyższa strawność składników pokarmowych i większa wartość). Jęczmień skarmia się najczęściej w postaci śruty (drobniejsza dla trzody chlewnej, grubsza dla bydła), owcom może być podawany bez śrutowania. Całe ziarno może być również podawane prosiętom, jako pierwsza pasza stała, ale po uprzednim odpowiednim przygotowaniu (podgrzanie lub opieczenie).

Pszenżyto – skład chemiczny ziarna pszenżyta jest typowy dla ziarna innych gatunków zbóż (węglowodany, głównie skrobia – 50-60%, białko – powyżej 10%). Mniejsza zawartość substancji antyżywieniowych niż w życie – można podawać zwierzętom w większej ilości. Daje dobre wyniki w tuczu świń (w długim tuczu może być stosowana jako jedyna pasza zbożowa). Pszenżyto w mieszankach uzupełniających – 75% oraz pełnodawkowych – 86-90%. Pszenżyto nadaje się do żywienia drobiu (mieszanki dla starszych kurcząt i kur niosek – 30-40%, dla brojlerów – 20%). W żywieniu przeżuwaczy ziarno pszenżyta może zastąpić inne rodzaje ziarna praktycznie bez ograniczeń.

Owies siewny – wyróżnia się dużą zawartością włókna surowego (ok. 10% - zależy od procentowej ilości plewek w ziarnie, dobry owies posiada nie więcej niż plewek w ziarnie) i dość dużą zawartością tłuszczu (4-5%). Posiada niską strawność oraz wartość energetyczną (wzrasta po zabiegu łuskania – usuwania plewek). Ziarno owsa zawiera sporo białka (lizyna i arginina), odznacza się dużą zawartością witamin E i B₁. Jest zbożem smacznym, zdrowym, chętnie pobieranym przez zwierzęta. Największe zastosowanie w żywieniu koni. Dobra pasza w żywieniu rozpłodników (ogierów, knurów, tryków, buhajów), pierwsza pasza treściwa dla źrebiąt i cieląt (drobna śruta bez plew), śruta może być podawana krowom mlecznym. Owies jest polecany dla owiec hodowlanych i loch prośnych. Nie przedstawia on żadnej wartości w żywieniu opasów. Ograniczone zastosowanie w tuczu świń oraz brojlerów kurzych (wysoka zawartość włókna surowego = niska strawność i niedostateczna koncentracja energii). Może być stosowany w tuczu gęsi.

Żyto – zboże chlebowe, na pasze dla zwierząt zużywa się ziarno uszkodzone i poślady. Ziarno żyta swym składem przypomina ziarno pszenicy (mało włókna, mało tłuszczu, dużo węglowodanów). W porównaniu z pszenicą zawiera dużo mniej białka; białko to ma większą wartość biologiczną (lizyna) ale też wykazuje niską strawność (obecność dużej ilości substancji antyżywieniowych - pentozanów). Ziarno żyta jest mniej smaczne niż ziarna innych zbóż, a podane w dużej ilości wywołuje (szczególnie u zwierząt młodych) zaburzenia w trawieniu i objawy zatruć. Śrutę żytnią stosuje się w żywieniu trzody chlewnej, zwłaszcza tuczników (daje gorsze wyniki produkcyjne niż śruta jęczmienna) – śruta ta nie powinna wynosić więcej niż 25% dawki w pierwszym okresie tuczu i nie więcej niż 35% dawki w drugim okresie tuczu. Nie powinno się jej podawać maciorom wysoko prośnym i karmiącym oraz prosiąt, można stosować w żywieniu macior luźnych i nisko prośnych. W mniejszych ilościach ziarno żyta może być stosowane w żywieniu innych rodzajów zwierząt (należy je stopniowo przyzwyczaić do tego zboża). Jednak żyto nie może być skarmiane bezpośrednio po zbiorze – może wywołać sine zaburzenia trawienne.

Sorgo – nie jest uprawiane w Polsce. Na rynku paszowym pojawia się sporadycznie. Składem chemicznym i wartością pokarmową zbliżone do kukurydzy. Sorgo zawiera niewiele białka (ok. 9%) o niskiej wartości biologicznej i dość dużo tłuszczu (ok. 3%). Można podawać wszystkim gatunkom zwierząt, jednak najczęściej stosuje się w żywieniu trzody chlewnej. Skarmia się w postaci śruty. Ziarno sorgo zawiera taniny (obniżają wykorzystanie paszy, a zwłaszcza białka – mają gorzki smak, zwierzęta niechętnie pobierają pasze z większą zawartością tych związków).

	Kukurydza	Pszenica	Jęczmień	Pszenżyto	Żyto	Owies nagi	Owies siewny
Świnie
Prosięta	+++	+++	+	+	0	++	0
I faza odchowu	++	++	++	++	0	+	0
II faza tuczu	0	++	+++	+++	+	++	+
Reprodukcja	+	++	+++	+++	+	++	++

Drób
Brojlery I	+++	++	+	+	0	++	0
Brojlery II	+++	+++	++	++	+	++	+
Nioski	++	+++	+	+	0	++	+
Produkcja	+	+++	+++	++	+	++	++
Indyki	++	+++	++	+	0	++	+
Ptactwo	++	+++	++	++	+	++	+

Bydło
Cielęta	++	+++	0	+	0	+++	+
Opas	+	++	+++	+++	++	++	+++
Mleczne	+	+++	+++	+++	++	++	+++

Rodzaj mieszanki	Kukurydza	Pszenica	Jęczmień	Pszenżyto	Żyto	Owies	Otręby pszenne
Drób
Brojlery	0-80	0-60	0-20	0-20	-	0-10	-
Nioski	0-90	0-60	0-40	0-30	0-10	0-15	0-15
Trzoda chlewna
Prosięta	0-80	0-70	0-40	0-15	-	0-10	0-20
Tuczniki	0-40	0-80	0-80	0-80	0-45	0-20	0-40
Bydło
Cielęta	0-80	0-80	0-60	-	-	0-30	0-40
Krowy	0-80	0-80	0-80	0-60	0-30	0-40	0-80

Tabela podaje udziały poszczególnych zbóż w różnych mieszankach. Nie należy jednak przyjmować tych udziałów sztywno, schematycznie.

Traktowanie termiczne (barotermiczne, granulacja) poprawia użyteczność paszową poszczególnych składników w mieszance (zwłaszcza skrobi).

Dostępność składników pokarmowych, zwłaszcza węglowodanów można radykalnie zwiększyć stosując dodatki enzymów – m.in. β-glukanaza.

Materiały białkowe

Do materiałów paszowych białkowych pochodzenia roślinnego możemy zaliczyć wszelkie uboczne produkty przemysłu olejarskiego, a także nasiona roślin strączkowych. W wyniku przerobu usuwane są przede wszystkim związki bezazotowe wyciągowe i tłuszcz. W związku z tym w produktach przerobu przeznaczonych na pasze dla zwierząt jest stosunkowo więcej włókna i białka w suchej masie niż w surowcu wyjściowym.

Przerób nasion oleistych ma na celu wydobycie z nich oleju (tzw. odolejenie), pozostała część nasion stanowi produkt uboczny przeznaczony na cele paszowe. Metody przerobu mają zasadniczy wpływ na jakość uzyskanej paszy (stopień odolejenia wpływa na ilość tłuszczu, działanie temperatury, pary wodnej i ciśnienia wpływa na strawność białka i dostępność aminokwasów oraz zawartość substancji antyodżywczych. Można wyróżnić dwa zasadnicze sposoby odolejania: ekstrahowanie (z użyciem rozpuszczalników) oraz wytłaczanie mechaniczne. W zależności od sposobu pozyskiwania oleju uzyskuje się: makuchy, wytłoki, ekspelery lub śruty poekstrakcyjne.

Makuchy – otrzymuje się przez tłoczenie drobno zmielonych i podgrzanych nasion za pomocą prasy hydraulicznej. Otrzymuje się twarde tafle, które muszą być kruszone przed podaniem zwierzętom. Zawierają od 12 do 16%.

Wytłoki – otrzymuje się metodą ciągłego tłoczenia nasion rozdrobnionych i lekko podgrzanych przy użyciu pras ślimakowych. Zawierają one od 10 do 14% tłuszczu.

Ekspelery – uzyskujemy przy użyciu pras ślimakowych bądź wrzecionowatych w wysokiej temperaturze. Mają postać drobnych grudek. Zawierają od 5 do 8% tłuszczu.

Śruty poekstrakcyjne – otrzymujemy w wyniku ekstrakcji tłuszczu z nasion za pomocą rozpuszczalników organicznych (np. benzyny). Pozostałość tłuszczu to 1-2%.

Śruta poekstrakcyjna sojowa – jest uważana za śrutę wzorcową-kontrolną(największa wartość pokarmowa spośród wszystkich roślinnych pasz białkowych). Zawiera dużo białka (ok. 47%; wartość biologiczna białka – 75-80%) i mało włókna surowego (ok. 3%). Jest doskonałym źródłem niezbędnych aminokwasów (bogata w lizynę), posiada prawie trzy razy więcej fosforu niż zboża (w 50-70% jest to kwas fitynowy). Śruta sojowa nie jest uważana za bogate źródło witamin, poza choliną. Jest najbardziej rozpowszechnionym dodatkiem białkowym w krajach o intensywnej produkcji zwierzęcej, jest smaczna i nadaje się dla wszystkich gatunków zwierząt. Śruta sojowa + kukurydza = odpowiedni bilans pod względem zawartości niezbędnych aminokwasów i ich stosunku do energii paszy.

Śruta poekstrakcyjna rzepakowa – zawartość białka waha się od 30 do 39% (średnio 35%). W porównaniu ze śrutą sojową białko śruty rzepakowej zawiera mniej lizyny, ale więcej metioniny i treoniny oraz podobną ilość tryptofanu. Zawartość włókna surowego jest dość wysoka – nawet do 16% (niższa zawartość energii niż śruta sojowa). Śruta rzepakowa jest bogatszym źródłem składników mineralnych niż sojowa (Ca, Fe, Mn, P, Mg, Se, pomimo gorszej ich dostępności spowodowanej obecnością kwasu fitynowego – zaleca się dodatki Zn do paszy, gdyż fitynian czyni Zn mało dostępnym dla organizmu), zawiera też więcej choliny, niacyny, ryboflawiny, kwasu foliowego i tiaminy, ale mniej kwasu pantotenowego. Jest stosowana w żywieniu wszystkich zwierząt gospodarskich. Może stanowić nawet do 20% wszystkich mieszanek (w zależności od gatunku). Zawiera substancje antyodżywcze – glukozynolany, taniny – obniżają strawność oraz saponiny – pogarszają smakowitość).

Śruta poekstrakcyjna lniana – jest niskotłuszczowa (ok. 1%) i zawiera ok. 10% włókna surowego (dzięki łusce). Zawiera ok. 32-37% białka, dość ubogiego w lizynę, posiada znaczne ilości kobaltu oraz witamin z grupy B. Śruta lniana nie nadaje się do stosowania w żywieniu zwierząt monogastrycznych jako jedyna pasza uzupełniająca zboże (mała ilość lizyny). Jest za to dobrym składnikiem koncentratów białkowych w żywieniu krów mlecznych oraz mieszanek dla cieląt i koni. Węglowodany śruty lnianej korzystnie działają na błonę śluzową przewodu pokarmowego.

Nasiona roślin strączkowych – otoczone okrywą nasienną (stosuje się obłuskiwanie). Skład i wartość odżywcza nasion roślin strączkowych są zróżnicowane. Różnice dotyczą ilości białka (najmniej w grochu i peluszce – 20%, najwięcej w łubinie żółtym – 40%; wartość biologiczna białka: śruta) i zawartych w nim aminokwasów (lizyna: w groch – 7% białka, w łubinach – 5% białka; dzięki dużej zawartości lizyny nasiona strączkowych są doskonałym uzupełnieniem białka zbożowego, które jednocześnie wyrównuje niedobory metioniny strączkowych) oraz ilości tłuszczu (najwięcej nasiona soi – 20% - traktowana jako roślina oleista, łubin biały – 10%) i zawartości węglowodanów, a w konsekwencji wartości energetycznej (najmniej skrobi zawiera soja – 4% i łubiny – 1%, pozostałe nasiona zawierają znaczne ilości tego składnika). Białko nasion strączkowych jest dobrze trawione przez zwierzęta nieprzeżuwające, przeżuwacze wykorzystują białko strączkowych głównie jako źródło azotu dla bakterii (jest szybko rozkładane w żwaczu). Nasiona strączkowych zawierają niewiele Ca (0,1-0,2%) i P (0,4-0,5%), z którego połowa występuje w formie związanej z kwasem fitynowym; jest duża koncentracja kobaltu (8-15 krotnie więcej niż w zbożach) i manganu w łubinie białym. W żywieniu zwierząt młodych i użytkowanych rozpłodowo nasiona strączkowych należy używać ostrożnie ze względu na zawartość substancji antyodżywczych.

Do substancji antyodżywczych należą α-galaktozydy (występują we wszystkich strączkowych), inhibitory enzymów proteolitycznych trzustki (najwięcej w soi, mniej w bobiku i grochu, brak w łubinach), taniny (peluszka, bobik, groch – łupina, brak w łubinach), hem aglutyniny (soja, fasola), alkaloidy (tylko w łubinach), glukozydy (bobik i wyka), latyrogeny (lędźwian i wyka).

Nasiona strączkowych zawierają lektyny – substancje kleiste, potrafią zlepić ciałka krwi.

Rodzaj mieszanki	Rodzaj materiału
	Śruta poekstrakcyjna rzepakowa 00	Groch	Bobik	Łubin
Drób
Brojlery	0-10	0-10	0-10	0-5
Nioski	0-15	0-10	0-10	0-5
Trzoda chlewna
Prosięta	0-5	0-5	-	-
Tuczniki	0-20	0-20	0-15	0-15
Lochy	0-10	0-10	0-5	-
Bydło
Cielęta	-	0-10	-	-
Krowy	0-25	0-25	0-25	0-10

Zużycie materiałów białkowych przy produkcji mieszanek paszowych – blisko 3 mln ton, w tym 75% z importu.

	[kg]	%
Śruty z nasion roślin oleistych, w tym:	2700	91
Sojowa	2000	66
Rzepakowa	525	18
Słonecznikowa	125	9
Inne	75	3

Materiały z roślin modyfikowanych genetycznie

Szacuje się, że około 80% roślin GMO uprawianych na świecie jest wykorzystywana na cele paszowe. Rośliny te mogą być skarmiane w sposób bezpośredni, jako zielonka, ziarno, nasiona, korzenie, bulwy lub w postaci produktów przemysłu rolno-spożywczego. Technika inżynierii genetycznej pozwala na modyfikację cech jakościowych (smak, zapach, barwa) jak i składu (zawartość białka, tłuszczu, witamin, mikroelementów, składników o właściwościach antyodżywczych czy trujących).

Susze

Produkowane z zielonek z trwałych użytków zielonych. Susze energetyczne z buraków, ewentualnie wysłodki suszone (wzbogacane amoniakiem). Są to pasze drogie, stosowane w przemysłowych mieszankach. Produkcja suszu przebiega w specjalnych suszarniach i polega na szybkim odparowaniu wody z suszonej masy przez działanie gorącymi gazami. Wartość pokarmowa suszu zależy od jakości zielonki i technologii suszenia. Zawartość składników pokarmowych waha się w granicach: białko – 14-22%, włókno surowe – 19-25%, popiół – 6-8%, karoten – 150-400 mg/kg, wapń – 22-25 g/kg i fosfor – 2,4-2,9 g/kg. Susz jest bogaty w witaminy E, K, cholinę, witaminy z grupy B, ksantofil i karoten. Zawiera dużo związków mineralnych, a także duże ilości lizyny (0,84%), tryptofanu (0,27%), lecz mało metioniny (0,26%). Susz z lucerny zawiera saponiny, które hamują wzrost kurcząt, susze z innych roślin nie zawierają saponin. Drób < 5%, świnie < 8%.

Dodatki paszowe i premiksy

W żywieniu zwierząt oprócz podstawowych składników pokarmowych, witamin i składników mineralnych stosuje się różnego rodzaju substancje określane wspólnym mianem dodatków paszowych. Składniki te nie są niezbędne do życia, ale ich obecność wpływa stabilizująco, zwiększa produkcyjność zwierząt. Do dodatków paszowych możemy zaliczyć: stymulatory wzrostu, enzymy paszowe, dodatki aromatyczne i smakowe, barwniki, kwasy organiczne, konserwanty i detoksy kanty, kokcydiostatyki, środki wykorzystywane do produkcji pasz przemysłowych, przeciwutleniacze, zioła i preparaty dezodoryzujące.

Liczba uznanych dodatków paszowych rzędu kilkuset. W zależności od ich przeznaczenia możemy je podzielić na klika kategorii:

Uzupełniające wartość odżywczą dawek pokarmowych (aminokwasy syntetyczne, pochodne aminokwasów).
Wpływające na metabolizm organizmu zwierzęcego i jakość uzyskiwanych produktów (witaminy, prowitaminy, mikroelementy, olejki eteryczne i inne).
Mający korzystny wpływ na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, zwłaszcza na bytującą tam mikroflorę (antybiotyki paszowe, probiotyki, prebiotyki, enzymy paszowe i zioła).
Łagodzące niekorzystny wpływ produkcji zwierzęcej na środowisko (substancje dezodoryzujące).

Stymulatory wzrostu – zalicza się tu antybiotyki paszowe, probiotyki i hormony (zakazane w UE). Przyczyniają się do poprawy przyrostów masy ciała i zmniejszenia zużycia paszy.

Antybiotyki paszowe ograniczają rozwój niekorzystnych dla zwierząt mikroorganizmów, polepszając wykorzystanie pokarmowe pasz, nie przechodzą do produktów zwierzęcych. Antybiotyki są stosowane dla zwierząt monogastrycznych młodych i rosnących, nie zaleca się stosowania dla zwierząt reprodukcyjnych. Niektóre antybiotyki paszowe znalazły zastosowanie w żywnieniu przeżuwaczy, jako regulatory procesów fermentacyjnych w żwaczu (Na-monenzyna – hamuje powstawanie metanu i stymuluje syntezę kwasu propionowego). Im lepsze warunki zootechniczne, tym mniejsza jest efektywność antybiotyków.

Probiotyki są to produkty zawierające żywe lub liofilizowane organizmy lub dostarczane przez nie substancje, które przyczyniają się do stabilizacji populacji mikroorganizmów i efektywności enzymatycznej w przewodzie pokarmowym, przez co wywierają dodatni wpływ na wzrost i rozwój zwierząt. Najczęściej są to odpowiednio dobrane naturalne bakterie, które wprowadzone oralnie zasiedlają przewód pokarmowy. Mikroorganizmy uważane za probiotyki: bakterie kwasu mlekowego (Lactobacillus spp., Leuconostoc spp., Streptococcus spp., Pediococcus spp.), drożdże i pleśnie (Saccharomyces spp., Torulopsis spp., Aspergillus oryzae), Bifidobacterium spp., bakteria tworzące endospory (Bacillus spp., Clostridium butyricum) oraz kultury natywne, pozyskiwane z przewodu pokarmowego zwierząt jako anaeroby fakultatywne i obligatoryjne. Probiotyki - odpowiednio wyselekcjonowane pojedyncze szczepy bakterii lub mieszaniny mikroorganizmów i ich metabolitów. Preparaty pro biotyczne muszą być odporne na działanie wysokiej temperatury (proces granulacji). Czas aktywności nie może być krótszy niż 4 miesiące. Prebiotyki są to cukry (oligosacharydy), które umożliwiają rozwój bakterii w przewodzie pokarmowym. Symbiotyki = probiotyki + prebiotyki.

Hormony są bioregulatorami wytwarzanymi przez gruczoły wewnętrzne. Zakres ich działania jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie procesy rzutujące na produkcyjność (przemiana materii, wzrost, rozwój, rozród i adaptacja do środowiska).

Enzymy paszowe – ich skuteczność w dużej mierze zależy od prawidłowego doboru enzymu względem substratu (skład skarmianej paszy). Skarmianie jęczmieniem i owsem, a także pszenicą, pszenżytem i żytem wymaga dodatku β-glukanazy i arabinoksylanazy, w przypadku nasion roślin strączkowych – pektynazy i galaktazy. Obecnie wytwarzane preparaty zawierają całe kompleksy enzymatyczne gwarantujące szerokie spektrum działania (często zawierają enzymy wspomagające – proteazy i α-amylazy). Enzymy paszowe muszą być odporne na przedwczesne działanie proteaz przewodu pokarmowego, kwasu żołądkowego oraz stabilne podczas magazynowania i produkcji mieszanek paszowych. Lepsze efekty osiąga się podając preparaty zawierające enzymy paszowe zwierzętom młodym. Enzym rozkładający związki fosforowe związane w postaci kwasu fitynowego – Fitasa. Enzymy są bezpieczne – nie penetrują produktów zwierzęcych i nie wymagają okresu karencji.

Dodatki aromatyczne i smakowe – są dodawane do pasz w celu poprawy ich smaku i zapachu - niektóre pasze lub komponenty mieszanek paszowych są niechętnie pobierane przez zwierzęta ze względu na swoisty smak lub zapach (ziarno żyta, poekstrakcyjna śruta rzepakowa, pasze mineralne, itp.). Dodatki te (odpowiednio dobrane) mogą poprawić smakowitość lub ograniczyć niektóre cechy organoleptyczne pasz – szczególnie polecane dla trzody chlewnej (prosięta) i bydła mlecznego (cielęta). Przyjemny zapach zachęca zwierzęta do pobierania suchej paszy, podrażnia receptory zapachowe (zwiększone wydzielanie śliny i soków trawiennych – polepszenie żerności). Najczęściej używane dodatki naturalne – zioła oraz syntetyczne – sacharyna i wanilina, a także glutaminian sodu i syrop kukurydziany (o dużej zawartości fruktozy – prosięta preferują słodki smak paszy). Drób nie reaguje na smak i zapach pasz, ekstrakty ziołowe stymulują jednak trawienie składników pokarmowych i układ immunologiczny.

Barwniki – ich wprowadzanie do pasz wynika z oczekiwań konsumentów – dotyczy to głównie produktów drobiowych (mięso i jaja). Pasze treściwe stosunkowo bogate w barwniki: kukurydza, susze z zielonek i zioła (kwiat nagietka lub aksamitki). Podstawowym źródłem barwników dodawanych do mieszanek są naturalne i syntetyczne karotenoidy (β-karoten – prekursor witaminy A). Rośliny zawierają też ksantofile (najczęściej w formie estrów z kwasami tłuszczowymi). W przemyśle paszowym barwniki naturalne są stosowane w postaci ekstraktów skoncentrowanych (łatwiejsze przechowywanie, dozowanie i mieszanie z innymi paszami). Są również wytwarzane barwniki syntetyczne – kapsa ksantyna (czerwony) i ester etylowy kwasu apokarotenowego (żółty).

Konserwanty i detoksykanty – zmniejszają ryzyko rozwoju niepożądanej mikroflory w paszy. Konserwanty są to krótkołańcuchowe kwasy organiczne (propionowy, mlekowy, cytrynowy, fumarowy, mrówkowy), kwas benzoesowy lub ich sole, dodawane pojedynczo lub w postaci mieszanin do surowców lub mieszanek paszowych. Uniemożliwiają one lub ograniczają rozwój niepożądanych bakterii i pleśni. Stosowane w postaci preparatów płynnych lub stałych. Detoksykanty są substancjami, które unieczynniają toksyny zawarte w paszach, a będące skutkiem działalności mikroorganizmów. Grupą czynną detoksykantów są najczęściej glinokrzemiany (nie są trawione i wiążą się ze szkodliwymi metabolitami, a następnie są wraz z nimi usuwane z organizmu z kałem).

Kokcydiostatyki – istniejące preparaty hamują wczesne fazy rozwoju Eimeria sp., która powoduje kokcydiozę. Nie mogą być stosowane bez przerwy, musi być zachowany okres karencji (3-7 dni u ptaków rzeźnych). Kokcydiostatyków nie stosuje się u kur – niosek jaj konsumpcyjnych (preparaty lub ich metabolity mogą pojawić się w jajach). Stosowane obecnie kokcydiostatyki to substancje jonoforowe, blokujące transport jonów jedno- i dwuwartościowych przez błonę kokcydiów (są to lasalocyd, maduramucyna, salinomycyna, narazyna, monenzyna). Drugą grupę kokcydiosttyków stanowią produkty syntezy chemicznej (amprol, klop idol, robenidyna, a także alkaloid halofuginon).

Środki wykorzystywane do produkcji pasz przemysłowych – emulgatory, stabilizatory, środki żelujące i spulchniające (dodatki stosowane w procesie kondycjonowania paszy). Emulgatory zmniejszają napięcie powierzchniowe wody, umożliwiając równomierne wymieszanie składników nierozpuszczalnych w roztworach wodnych (wykorzystywane w produkcji m.in. preparatów mleko zastępczych oraz natłuszczania mleka chudego). Stosowane emulgatory: lecytyna (naturalny), agar, CMC (karboksymetloceluloza), dekstryny, glicerol, guma arabska, pektyny i inne (łącznie około 60 różnych substancji). Lepiszcza, środki ścinające i osłaniające – służą głównie poprawie procesów technologicznych stosowanych przy produkcji pasz przemysłowych oraz poprawie właściwości strukturalnych mieszanek paszowych (są to m.in. krzemian wapnia, kwas cytrynowy, kaolinit, ziemia okrzemkowa).

Przeciwutleniacze – są to substancje dodawane do paszy w celu ochrony składników szczególnie wrażliwych na utlenianie (kwasy tłuszczowe, witamina A, karoteny). Ich zastosowanie znacznie wydłuża czas przechowywania mieszanki paszowej bez zmiany ich wartości paszowej. Zapobiegają one również powstawaniu substancji niekorzystnych dla organizmu zwierzęcego. Preparaty pochodzenia syntetycznego: kwas L-askorbinowy, bytulohodryoksytoluol (BHT), bytylohydroksyanizol (BHA), i etoksychina (ethoksyquin – EQ). Preparaty naturalne: witamina E (tokoferol), witamina C (kwas askorbinowy) oraz bioflawonoidy. Przeciwutleniacze są skuteczniejsze, gdy jest stosowana mieszanka dwóch lub więcej substancji o podobnym działaniu.

Zioła – stosuje się w celu poprawy smakowitości paszy i apetytu, lepszego trawienia pasz, działania przeciwzapalnego, przeciwbiegunkowego i bakteriostatycznego, korzystnego działania na przemianę materii i stan zdrowia. Można stosować zioła pojedyncze lub mieszanki, świeże lub wysuszone, jako lizawki, susz, napar, odwar czy macerat. Są stosowane w niewielkich ilościach – 0,2-4% mieszanek paszowych.

Preparaty dezodoryzujące i inne – są dodawane do pasz w celu zmniejszenia wydzielania pewnych substancji, które mogą w znacznym stopniu przyczynić się do degradacji środowiska (m.in. amoniak). Stosuje się w tym celu wyciąg z południowoamerykańskiej palmy – Yucca schidigera. Pomaga ona w znacznym stopniu w utrzymaniu prawidłowych warunków zoohigienicznych w pomieszczeniach inwentarskich. Obserwuje się również poprawę produkcyjności, silniejsze i liczniejsze mioty i mniejszą liczbę upadków. Preparaty te jednak nie są w stanie zastąpić sprawnie działających systemów wentylacyjnych.

Związki azotowe niebiałkowe (NPN – non protein nitrogen)– są obecnie powszechnie stosowane w żywieniu. Należą tutaj mocznik, biuret i sole amonowe, amoniak oraz witaminy, aminokwasy syntetyczne i związki amonowe kwasów organicznych i mineralnych. Są stosowane w celu poprawienia jakości białka w żywieniu monogastrycznych (aminokwasy syntetyczne) lub uzupełnieniu białka ogólnego w dawkach dla przeżuwaczy.

Premiksy – są to mieszanki mineralno-witaminowe. W skład premiksu wchodzą: składniki czynne – dodatki, składniki uzupełniające – ochronne oraz nośniki. Cechy nośnika: neutralność chemiczna w stosunku do składników paszy, bardzo niska higroskopijność. Rodzaje nośników: elementy stałe sypkie (produkty mineralne – kreda pastewna, glinki i procedury ograniczone (? mąka pastewna, otręby pszenne, łuski nasion) oraz substancje płynne (woda, oleje). Premiksy są wprowadzane do mieszanek i koncentratów paszowych w bardzo różnych ilościach (w zależności od składu surowcowego oraz gatunku i wieku zwierząt – duża specyfikacja). W skład tych mieszanek, oprócz składników mineralnych i witamin, wchodzą również stymulatory wzrostu, kokcydiostatyki, aminokwasy, enzymy, probiotyki, przeciwutleniacze oraz substancje smakowo-zapachowe. Udział premiksów w koncentratach białkowych – 2,5-4%, a w mieszankach treściwych – 0,5-2,5%.

Podstawowe problemy produkcji premiksów:

Kwalifikacje ludzi i wyposażenie techniczne wytwórni.
Koncepcja preparatu.
Dobór komponentów uwzględniający użyteczność żywieniową oraz technologiczną komponentów (właściwości fizyczne, zachowanie się w warunkach podwyższonej temperatury, ciśnienia, wilgotności, itp.), ale także rachunek ekonomiczny, reaktywność składników (np. zapobieganie ewentualnym reakcjom).
Punkty newralgiczne przy wytwarzaniu prefiksów (dozowanie składników, homogenne wymieszanie).

Podstawowe technologie pozyskiwania i przygotowania materiałów paszowych i dodatków paszowych i wytwarzania premiksów, a także mieszanek uzupełniających i pełnoporcjowych.

Przemysł paszowy obejmuje nie tylko wytwórnie pasz przemysłowych, ale także mieszalnie, bo związane są z nim różne zakłady produkcyjne wytwarzające poszczególne materiały paszowe. (??)

Technologie pozyskiwania i przygotowania materiałów paszowych i dodatków paszowych – wykorzystanie produktów ubocznych przemysłu rolno-spożywczego (olejarski, młynarski, browarniczy, rybny, itd.), pozyskiwanie w produkcji składników … (??)

Technologie produkcji pasz skoncentrowanych:

Premiksy (sypkie)
Koncentraty mineralne (sypkie)
Superkoncentraty wieloskładnikowe (białka, tłuszcze, węglowodany)
Koncentraty białkowe
Koncentraty tłuszczowe
Preparaty mleko zastępcze
Inne

Właściwości technologiczne materiałów paszowych. Na właściwości technologiczne surowców wykorzystywanych jako komponenty mieszanek składają się ich właściwości fizyczne i chemiczne. Te właściwości surowców, w tym zwłaszcza czystość i wilgotność oraz właściwości chemiczne można rozpatrywać oddzielnie aspekcie wpływu na składowanie i przebieg technologiczny ich przetwarzania.

Właściwości sypkich materiałów paszowych:

Ogólny stan surowców określony organoleptycznie (barwa, zapach), ogólny wygląd, czystość.
Wilgotność.

Procentowa zawartość wody w masie materiału, którą można usunąć przez wysuszenie próbki w temperaturze 105^oC do stałej wagi. Przyjmuje się dla każdego z surowców określony poziom wilgotności, pozwalający na dłuższe przechowywanie materiału: zboża – nie więcej niż 14% wody, strączkowe – 13%, surowce pochodzenia zwierzęcego – 10%, surowce mineralne – nie więcej niż 5%.

Skład granulometryczny (rozdrobnienie).

Komponenty powinny mieć zbliżony skład granulometryczny. Stopień rozdrobnienia określa się za pomocą analizy sitkowej.

Gęstość w stanie zsypnym (nieubitym).

Jest potrzebna do zaplanowania objętości w magazynach płaskich i silosach oraz w maszynach i przenośnikach. Jest to stosunek masy materiału do objętości jaką zajmuje po nasypaniu do pojemnika w ściśle określonych warunkach. Wyrażamy w kg/m³.

Gęstość w stanie utrzęsionym (gęstość pozorna).

Za pomocą utrząsarki. Utrzęsienia produktu o dużej gęstości (zboża) powoduje niewielki wzrost gęstości – od 5 do 25%. Przy materiałach lekkich o małej gęstości (susze zielonek) gęstość może wzrosnąć o 50 a nawet 100%.

Zboża	Gęstość w stanie zsypnym	Gęstość w stanie utrzęsionym
Pszenica	720	840
Kukurydza	780	820
Owies	415	550
Mączka z lucerny	240	352

Kąt wsypu.

Charakteryzuje warunki tarcia wewnętrznego. Materiał sypki nasypany z jednego punktu na płaszczyznę ma kształt stożka. Kąt wsypu – kąt nachylenia tego stożka do podstawy.

Metody określania współczynnika tarcia wewnętrznego – kąt wsypu:

swobodny wypływ mieszaniny ziarnistej z pojemnika
czerpanie nasion chwytakiem … ?
przesypywanie nasion ze zbiornika górnego do dolnego.

Kąt wsypu dla poszczególnych surowców: pszenica – 23-38^o, jęczmień – 28-45^o, żyto – 28-48^o, owies – 31-54^o, kukurydza 30-40^o, otręby pszenne 68^o, fosforan wapniowy – 39^o, drożdże – 38^o.

Kąt zsypu.

Minimalny kąt, pod którym należy pochylić gładką powierzchnię do podstawy, aby materiał sypki zaczął się zsypywać.

Właściwości fizyczne ciekłych materiałów paszowych:

Gęstość.

Powinna być dość stała, układy dozują te surowce na podstawie objętości, a nie wagi.

Lepkość.

Określamy za pomocą bliskonimetru. Określana dla surowców ciekłych, zależy od temperatury i ciśnienia.

Temperatura krzepnięcia.

Dotyczy tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, który w temperaturze pokojowej ma postać stałą. Optymalna dotyczy także wykorzystania melasy, przy wysokiej może dochodzić do karmelizacji. Ma to wpływ na obróbkę barotermiczną.

Jednorodność.

Główne etapy w produkcji mieszanek przemysłowych:

Przyjęcie i magazynowanie surowców (rozładunek, czyszczenie).
Rozdrabnianie.
Dozowanie i mieszanie.
Obróbka barotermiczna (kondycjonowanie, granulowanie, ekspandowanie).
Magazynowanie i eksprycja (?) mieszanek

Klasyfikacja metod i urządzeń do wyładunku surowców paszowych przewożonych luzem stosowanych w mieszalniach i wytwórniach pasz.

Część surowców, które są wykorzystywane w mniejszych ilościach są workowane na paletach. Pośród surowców ciekłych: melasa i tłuszcz, transport za pomocą przenośników.

Rodzaje zanieczyszczeń (mineralne – kamienie, organiczne – nasiona szkodliwych chwastów, nieorganiczne).

Kolejność czyszczenia lub sortowania w procesie technologicznym:

Wstępna separacja na kratach przyjęciowych.

Spełnia funkcję sita – zatrzymuje grubsze zanieczyszczenia (40x30 mm).

Wstępne czyszczenie przed składowaniem lub rozdrabnianie.

Zanieczyszczenia grube, których wymiary są mniejsze niż oczka kraty przyjęciowej, ale większe od materiału paszowego są usuwane w różnego rodzaju separatorach, głównie w przesiewaczach. Przed kierowaniem do rozdrabniania i silosów. Sita blaszane, tkane – separowane cząstki większe niż ziarno zboża. Zanieczyszczenia drobne a także lekkie są usuwane na separatorach sitowo-pneumatycznych.

Wydzielanie domieszek ferromagnetycznych.

Mechaniczny zbiór zbóż kombajnem stwarza zagrożenie zanieczyszczenia metalami (gwoździe, druty). Tego typu zanieczyszczenia są izolowane za pomocą separatorów elektromagnetycznych.

Obłuskiwanie i rozdrabnianie nasion.

Obłuskiwanie – polega na usunięciu okrywy nasiennej, czy to plewy lub łuski. Cele: obniżenie zawartości włókna surowego, obniżenie zawartości substancji antyodżywczych (są zlokalizowane w okrywie), polepszenie wartości pokarmowej i zwiększenie przydatności danego materiału. Nasiona poddawane obłuskiwaniu: strączkowe (groch, łubin, soja) zboża (owies, jęczmień, ryż, proso, gryka, sorgo), oleiste (słonecznik, rzadko rzepak).

Metody obłuskiwania: nawilżanie i gwałtowne podsuszanie nasion – tworzy się przestrzeń pomiędzy okrywą a ziarnem.

Rozdrabnianie – zabieg najbardziej powszechny (rozdrabnia się około 70% surowców stosowanych w przemyśle paszowym) i energochłonny. Rozdrobnienie powoduje zwiększenie powierzchni cząstek materiału paszowego, a tym samym przyspiesza procesy trawienia i wchłaniania, wzrasta współczynnik strawności. Czynniki wpływające na proces rozdrabniania: fizyczne (sprężystość, kruchość), chemiczne (zawartość włókna, tłuszczu, wody).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron