MARTA BIELSKA

POLSKI PAŹDZIERNIK 1956

1. Układ Warszawski.

• 14 maja 1955 r. w Warszawie podpisano sojusz militarny nazwany Układem Warszawskim, w którego skład weszły kraje socjalistyczne pozostające w orbicie Moskwy (NRD, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania, ZSRR).

• Jego powstanie było odpowiedzią na wstąpienie RFN do NATO.

• Doradczy Komitet Polityczny UW koordynował politykę zagraniczną członków paktu.

• Zjednoczonemu Dowództwu Sił Zbrojnych podlegały kontyngenty wojskowe z poszczególnych państw.

• Wojskami paktu dowodził pierwszy zastępca ministra obrony ZSRR, a ministrowie państw członkowskich byli zastępcami.

2. Oznaki odwilży- tajny referat Chruszczowa na XX zjeździe KPZR.

• 14 II 1956 r. rozpoczął się XX Zjazd KPZR. Brała w nim udział polska delegacja na czele z Bierutem.

• W swoim referacie Chruszczow odrzucił stalinowską tezę o konieczności wojny z państwami imperialistycznymi, stwierdził, że istnieje możliwość ich koegzystencji oraz uznał Jugosławię za państwo socjalistyczne. Wystąpił przeciwko kultowi jednostki i duchowi marksizmu-leninizmu.

• Bezpośrednio Stalina zaatakował Anastas Mikojan.

• 25 II, na zamkniętym posiedzeniu (bez gości zagranicznych), Chruszczow wygłosił referat O kulcie jednostki i jego następstwach. Skrytykował działalność Stalina, szczególnie stosowane przez niego represje, zwłaszcza wobec kadr partyjnych. Obciążył Stalina winą za torturowanie aresztowanych oraz przypomniał wymordowanie dowódców Armii Czerwonej. Za potworne uznał deportacje całych narodów, zastosowaną w Powołżu i w rejonie Kaukazu.

• Nie zreformowano jednak systemu rządów, pozostawiono stalinowski model podporządkowania partii, a aparat bezpieczeństwa także podporządkowany partii.

3. Śmierć Bieruta i podział w partii na natolińczyków i puławian.

• Polska delegacja wróciła z Moskwy bez Bieruta, który zachorował na grypę. Do kraju wrócił już w trumnie, gdyż 12 marca o 23:35 zmarł na zawał serca. Po oficjalnej żałobie, 16 III odbył się jego pogrzeb z udziałem delegacji radzieckiej na czele z Chruszczowem.

• 20 III 1956 r. I sekretarzem KC PZPR został Edward Ochab.

• Podczas tego posiedzenia ujawnił się podział w kierownictwie partii i wyodrębniły się 2 frakcje- natolińczyków i puławian.

• Nazwa natolińczycy pochodziła od pałacyku Urzędu Rady Ministrów (URM) w Natolinie, gdzie spotykali się przedstawiciele tej grupy m.in. przewodniczący Rady Państwa Aleksander Zawadzki, wicepremierzy Zenon Nowak i Stanisław Łapota. Nazywano ich „chamami”. Nazwy zależały od zasad „intelektualno-narodowościowych”. Do natolińczyków dążących do poszerzenia udziału we władzy, przylgnęła opinia „zamordystów”, rzeczników antyinteligenckiej, dogmatycznej i proradzieckiej większości aparatu partyjnego. Próbowali oni pozyskać jako sprzymierzeńca Gomułkę. Nawoływali do personalnej odpowiedzialności za represje, przeciwni reformom systemowym, antysemickie elementy wystąpień.

• Do puławian, nazwanych od budynku przy ul. Puławskiej, w którym mieszkało kilku ich członków, m.in. Roman Zambrowski, Jerzy Morawski, Leon Kasman. Nazywano ich „Żydami”. Chcąc utrzymać się przy władzy opowiadali się za demokratyzacją i starała się obciążyć swoimi winami czynniki zewnętrzne (ZSRR). Ich siłą był dobry kontakt z inteligencją, która kontrolowała media. Opowiadali się za zrzuceniem odpowiedzialności za wypaczenia na ZSRR i Stalina oraz liberalizacją systemu, zakończeniem represji, zwiększeniem swobód obywatelskich.

4. Procesy rehabilitacyjne.

• W zamieszczonym w „Po prostu” artykule „Niech prawo zawsze prawo znaczy” Jerzy Ambroziewicz i Walery Namiotkiewicz domagali się nie tylko zwalniania z więzień, ale pełnej rehabilitacji osób niesłusznie skazanych.

• 28 IV 1956 r. rehabilitowano osoby sądzone w 1951 r. w procesie „generalskim”.

• 23 IV sejm uchwalił amnestię dla skazanych za: przestępstwa antypaństwowe, pospolite i wykroczenia popełnione przez osoby, które powrócą z zagranicy do 22 lipca 1957 r., przestępstwa polegające na kolaboracji z okupantem i „faszyzacji życia państwowego”. W sumie z amnestii skorzystało 34 644 osoby (do 22 maja).

• W artykule „Na spotkanie ludziom z AK” autorzy Jerzy Ambroziewicz, Walery Namiotkowski i Jan Olszewski podtrzymując krytyczną ocenę dowództwa AK, piętnowali dyskryminowanie żołnierzy tej formacji.

5. VIII Plenum KC PZPR- Gomułka I sekretarzem.

• Ostatecznie też przywrócono Gomułce legitymację partyjną, uchylając decyzję III Plenum z 1949 r.

• Dzień przed VIII plenum do Polski przyjechała delegacja KC KPZR z Chruszczowem na czele. Atmosfera była napięta, bowiem radzieccy towarzysze obawiali się wzrostu nastrojów antyradzieckich w Polsce.

• W Polsce nastąpiła mobilizacja sowieckich wojsk. Takiego rozwiązania sporu polsko-radzieckiego nie chciały Chiny, które się temu sprzeciwiły. Gomułka pozostał stanowczy i 20 X Chruszczow odleciał do Moskwy, a konflikt został zażegnany.

Zebranie VIII Plenum KC:

• W swoim przemówieniu Gomułka potępił zbrodnie stalinowskie i kult jednostki, skrytykował Plan Sześcioletni, uznał że robotnicy w Poznaniu nie protestowali ani przeciwko Polsce Ludowej ani przeciwko socjalizmowi, lecz przeciw złu jakie szeroko rozkrzewiło się w nastroju społecznym. Mówił też o demokratyzacji i, że powinna nią kierować partia. Kładł nacisk na konieczność rozgraniczenia kompetencji aparatu partyjnego i państwowego, na wzrost znaczenia Sejmu u NIK-u.

• Zebranie jednogłośnie wybrało Gomułkę na I sekretarza KC PZPR.

• Stalinogród powrócił do dawnej nazwy Katowice

• Przejściowo zniesiono wydawanie poufnych opinii personalnych

• Zwolniono z więzienia prymasa Stefana Wyszyńskiego i odnowiono umowę Państwo – Kościół (28 X ’56).

• Religia powróciła do szkół.

• Uchylono dekret o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez władze.

• Odbyły się procesy największych zbrodniarzy z Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (m.in. A. Fejgina, J. Różańskiego, R. Romkowskiego)

• Zlikwidowano sklepy przeznaczone dla elity ubecko-partyjnej, tzw. sklepy za żółtymi firankami

• Zniesiono zakaz posiadania przez obywateli platyny, złota i obcych walut

• Ogłoszono zaprzestanie zagłuszania audycji radiostacji zachodnich w języku polskim

• Odrzucono radzieckie wzorce w Związku Harcerstwa Polskiego

• Powołano Radę Ekonomiczną przy Radzie Ministrów

• Wielu profesorów usuniętych w latach stalinowskich wróciło na wyższe uczelnie

• Wycofano się z planów kolektywizacji rolnictwa

• Nastąpiło częściowe odejście od stalinowskich metod w rządzeniu krajem

• Sejm uchwalił ustawę o radach robotniczych

• Zrehabilitowano ok. 1500 więźniów politycznych

• Wypuszczono na wolność ok. 35 tysięcy niesłusznie osądzonych osób

• Ożywiono partie satelickie

• Do Polski wróciło ok. 29 tysięcy Polaków z ZSRR

• Nastąpiły zmiany kadrowe w wojsku (pozbyto się 32 oficerów sowieckich)

• Wycofano się z planów budowy nowych kopalń w rejonie jastrzębskim i przerwano dalsze szkolenie inżynierów innych Odstąpiono od zasad socrealizmu w malarstwie i muzyce.

• Gomułka w Moskwie uzyskał zgodę na umorzenie zadłużenia Polski wg stanu z 1 XI 1956 r. Uznano, że dług ten stanowił równowartość dostawy polskiego węgla do ZSRR, w latach 1946-53 w ramach umowy z 16 VIII 1945 r.

• Po październiku 1956, rozpoczęła się w Polsce destalinizacja. Niestety odwilż trwała bardzo krótko. Gomułce nie starczyło odwagi i wyobraźni, aby wprowadzić zapowiedziane reformy. Pierwszym sygnałem zmiany kursu politycznego była likwidacja w roku 1957 tygodnika "Po prostu".

• W grudniu 1956, po kolejnych demonstracjach w Warszawie, Płocku, Olecku, Bydgoszczy i Szczecinie powołana została nowa formacja milicyjna do zwalczania zamieszek czyli ZOMO (Zmilitaryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej). Po raz pierwszy także milicja została zaopatrzona w pałki. Nastąpił okres narastającej stagnacji, trwający aż do przejęcia władzy przez Edwarda Gierka w grudniu 1970 r.

6. Wybory do Sejmu PRL 1956 r.

• Sprawdzianem poparcia społecznego miały być wybory do Sejmu ustalone na 20 I 1957 r., przeprowadzone wg nowej ordynacji wyborczej. Wprowadziła ona obligatoryjny wymóg zgłaszania większej liczby kandydatów niż liczba mandatów przypadających na dany okręg. Liczba zgłoszonych kandydatów nie mogła jednak przekroczyć 2/3 liczby miejsc.

• Gomułka nawoływał do głosowania na pierwszych kandydatów i do głosowania bez skreśleń.

• Wg Państwowej Komisji Wyborczej frekwencja wyniosła 94,14%. Na FJN oddano 98,4% głosów. Na Gomułkę w jego okręgu wyborczym głosowało 99,44% wyborców. Wszędzie mandaty poselskie uzyskali kandydaci „z pierwszych miejsc”, czyli ci, których wyznaczył lub zaakceptował Gomułka.

• Wyniki wyborów:

	Komitet Wyborczy	Mandaty	% mandatów
	Polska Zjednoczona Partia Robotnicza	237	51,7%
	Zjednoczone Stronnictwo Ludowe	119	26%
	Bezpartyjni	63	13,8%
	Stronnictwo Demokratyczne	39	8,5%

7. II repatriacja ludności polskiej w ZSRR.

• 25 III 1957 r. podpisano polską-radziecką umowę w sprawie trybu i terminów akcji repatriacyjnej.

• Prawo wyjazdu do Polski przyznano osobom posiadającym obywatelstwo polskie przed 17 IX 1939 r., ich dzieciom, nawet jeśli rodzice nie żyli, a także współmałżonkom.

• Władze radzieckie wyraziły zgodę na dalszą repatriację Polaków. Na mocy tego porozumienia w listopadzie i grudniu 1956 r. do Polski przyjechało ok. 16 tys. osób, a w roku 1957- 87 tys. Powracającemu do Polski Gomułce wiwatowały tłumy.

• M.in. w marcu 1957 r. powrócił do Polski z Workuty były delegat rządu RP w Wilnie Adam Galiński.

Z neta

Akcje repatriacji

W latach 1944 - 1947 nastąpiły gigantyczne migracje ludności, które zostały wymuszone zmianami przebiegu granic. Akcje przesiedleńcze dotknęły zarówno Polaków, Niemców jak i Ukraińców. 

Zgodnie z postanowieniami PKWN z ZSRR z września 1944 r. i umowy z 6 lipca 1945 r. zawartej pomiędzy Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej (TRJN) a rządem radzieckim, ludność narodowości polskiej i żydowskiej, która przed 17 września 1939 r. posiadała obywatelstwo polskie i potrafiła udokumentować ten fakt, mogła opuścić terytorium ZSRR i przenieść się do Polski w jej nowych granicach.

Tzw. repatrianci zza Buga, nie powracali do ojczyzny, co sugeruje termin repatriacja, lecz porzucając cały swój dorobek życia na terenach na wschód od Bugu przenosili się na tereny Ziem Odzyskanych. Szacuje się, iż w latach 1944 - 1948 r. zza Buga przybyło ok. 1,2 mln Polaków. Repatriantów tych uzupełniali Polacy z głębi ZSRR, których w latach 1945 - 1950 przybyło blisko 300 tys. Do tej liczby należy dodać Polaków, którzy uciekli przed terrorem Ukraińców.

Ok. 200 tys. mieszkańców z Kresów Wschodnich przybyło do nowej Polski z Zachodu.

W rezultacie blisko 2 mln. osób zza Bugu osiedliło się w nowych granicach powojennej Polski. 

Jednocześnie na terytorium ZSRR pozostało blisko 2 mln Polaków, z czego 250 tys. osób powróciło do Polski w latach 1955 - 1959. 

Druga fala repatriantów przybyła do nowej Polski z Zachodu. Przede wszystkim byli to Polacy wywiezieni na roboty przymusowe podczas wojny do III Rzeszy. Z obszaru radzieckiej strefy okupacyjnej i z Ziem Odzyskanych do centralnej Polski powróciło ok. 1,2 mln osób. Natomiast z terenów Europy Zachodniej, gdzie według ostrożnych szacunków miało przebywać ok. 1, 250 mln osób do 1949 r. wróciło do kraju ok. 800 tys. osób. 

4