Ma􀃡gorzata Gmurczyk-Wro􀄔ska

POSE􀃠 RP W TOKIO STANIS􀃠AW PATEK WOBEC REPATRIACJI

POLAKÓW Z SYBERII I MAND􀄩URII W LATACH 1921–1923

Stanis􀃡aw Patek (1866–1944) by􀃡 dyplomat􀄅, politykiem i adwokatem. W

okresie przed pierwsz􀄅 wojn􀄅􀀃 􀄞wiatow􀄅 bra􀃡 udzia􀃡 w s􀃡ynnych procesach

politycznych, w których broni􀃡 dzia􀃡aczy niepodleg􀃡􀁒􀄞ciowych i rewolucyjnych.

Od 1905 r. wspó􀃡pracowa􀃡 z Józefem Pi􀃡sudskim i jako jego przedstawiciel bra􀃡

udzia􀃡 w konferencji pokojowej w Pary􀄪u. W czasie wojny z bolszewikami w

1920 r. pe􀃡ni􀃡 funkcj􀄊 ministra spraw zagranicznych. W latach 1921–1926 by􀃡

pos􀃡em nadzwyczajnym i ministrem pe􀃡nomocnym w Tokio, na tym samym

stanowisku w 1927–1932 w Moskwie, a w latach 1933–1936 ambasadorem w

Waszyngtonie. W 1936 r. prezydent Rzeczpospolitej Polskiej Ignacy Mo􀄞cicki

powo􀃡􀁄􀃡 go do Senatu RP, gdzie do roku 1939 dzia􀃡􀁄􀃡 w Komisji Spraw

Zagranicznych1.

Niniejszy artyku􀃡 jest prób􀄅 przedstawienia postawy i dzia􀃡alno􀄞ci

Stanis􀃡awa Patka wobec akcji repatriacyjnej Polaków z Dalekiego Wschodu.

Jego praca nadzoruj􀄅ca to przedsi􀄊wzi􀄊cie, toczy􀃡a si􀄊 niejako na poboczach

dyplomacji i stanowi􀃡a niewielki tylko fragment ca􀃡ej akcji repatriacyjnej.

Problem mo􀄪e nie by􀃡by a􀄪 tak istotny z badawczego punktu widzenia, bo

nale􀄪􀁄􀃡oby przede wszystkim opisa􀃼 ca􀃡e przedsi􀄊wzi􀄊cie, co zosta􀃡o ju􀄪 w

cz􀄊􀄞ci uczynione przez Wies􀃡awa Theissa w pracy zwartej (Dzieci syberyjskie.

Dzieje polskich dzieci repatriowanych z Syberii i Mand􀄪urii w latach 1919–1923,

Warszawa 1992), gdyby nie jego negatywna ocena roli polskiego dyplomaty.

Niniejszy artyku􀃡 nie jest polemik􀄅 z prac􀄅 Theissa, a jedynie dodaniem kilku

faktów i troch􀄊 innym spojrzeniem na Stanis􀃡awa Patka w ca􀃡ym tym

przedsi􀄊wzi􀄊ciu.

Po 1917 r. na terenach Syberii, Mand􀄪urii i generalnie Dalekiego

Wschodu znajdowa􀃡a si􀄊 ogromna rzesza Polaków. Byli to zes􀃡􀁄􀄔cy polityczni,

emigranci zarobkowi, kapitali􀄞ci, uchod􀄨cy i je􀄔cy pierwszej wojny 􀄞wiatowej

oraz ich potomkowie, w tym dzieci2. Na terenie Mand􀄪urii, kontrolowanej przez

1 Szerzej M. Gmurczyk-Wro􀄔ska, Stanis􀃡aw Patek – szkic do biografii: stan bada􀄔, 􀄨ród􀃡a,

problemy badawcze, „Dzieje Najnowsze” 2007/3, s. 3-25; Stanis􀃡aw Patek, Raporty i

korespondencja z Moskwy (1927-1932), oprac. M. Gmurczyk-Wro􀄔ska, Warszawa 2010.

2 Szerzej K. Y. Deog, Kolonia polska w Mand􀄪urii 1897-1949, Kraków 2001; Polskie 􀄞lady na

Dalekim Wschodzie: Polacy w Harbinie: materia􀃡y z konferencji naukowej zorganizowanej w

Szczecinie w dniach 23-24 pa􀄨dziernika 2008 r. , pod red. Andrzeja Furiera, Szczecin 2008; T.

66

Chiny, znajdowa􀃡a si􀄊 b􀄊􀁇􀄅ca do 1917 r. pod wp􀃡ywami Rosji carskiej s􀃡ynna

kolej Wschodniochi􀄔ska, na której Polacy pracowali ale i inwestowali w jej

rozwój. Po rewolucji bolszewickiej Chiny anulowa􀃡y zawarte uprzednio z Rosj􀄅

porozumienia i przej􀄊􀃡y kontrol􀄊 nad kolej􀄅. Po podpisaniu w 1924 r. sowieckochi

􀄔skiego traktatu powrócono do wspólnego zarz􀄅dzania kolej􀄅. Najbardziej

tragiczny by􀃡 los osieroconych polskich dzieci, ale tak􀄪e doros􀃡ych (wojskowych

i cywili) d􀄅􀄪􀄅cych do ucieczki z Rosji obj􀄊tej rewolucj􀄅 bolszewick􀄅 i wojn􀄅

domow􀄅 oraz interwencj􀄅 brytyjsk􀄅, francusk􀄅 i japo􀄔sk􀄅. Pod koniec 1919 r. po

kl􀄊sce gen. Aleksandra Ko􀃡czaka rozpocz􀄅􀃡 si􀄊 masowy exodus ludno􀄞ci

cywilnej i wojskowej (w tym Polaków) na wschód. Polakami opiekowa􀃡y si􀄊

polskie konsulaty w Harbinie i W􀃡adywostoku, po uk􀃡adzie polsko bolszewickim

o repatriacji z 24 lutego 1921 r. Polacy mogli opuszcza􀃼 tereny Rosji.

Bezpo􀄞rednio akcj􀄊 ratunkow􀄅 dzieci z Dalekiego Wschodu prowadzi􀃡

powsta􀃡y we W􀃡adywostoku w 1919 r. Polski Komitet Ratunkowy kierowany

przez Józefa Jakóbkiewicza i Ann􀄊 Bielkiewicz, któr􀄅 Stanis􀃡aw Patek zna􀃡 z

czasów carskich. Przed pierwsz􀄅 wojn􀄅􀀃 􀄞wiatow􀄅 by􀃡a ona zwi􀄅zana z ruchem

niepodleg􀃡􀁒􀄞ciowym, nale􀄪􀁄􀃡a do bliskiej Patkowi Kasy Pomocy Wi􀄊􀄨niom

Politycznym. Po 1914 r. przebywa􀃡a we W􀃡adywostoku i rozpocz􀄊􀃡a dzia􀃡alno􀄞􀃼

wspieraj􀄅􀁆􀄅 polskich wygna􀄔ców. Do Polski wróci􀃡a w 1923 r.3. Kierowany

przez ni􀄅 i Jakóbkiewicza Komitet w 1921 r. zmieni􀃡 nazw􀄊 na Polski Komitet

Ratunkowy Dzieci Polskich Dalekiego Wschodu i oficjalnie dzia􀃡􀁄􀃡 do marca

1922. Wtedy to uleg􀃡 rozwi􀄅zaniu (formalnie nast􀄅pi􀃡o to w my􀄞l rozporz􀄅dzenia

MSZ prawdopodobnie na pocz􀄅tku lata 1922). Bielkiewicz prowadzi􀃡a jednak

dalej swoj􀄅 dzia􀃡alno􀄞􀃼 repatriacyjn􀄅. W sumie w latach 1919–1923 powróci􀃡o

do Polski z Mand􀄪urii i Syberii 877 dzieci i 93 osoby doros􀃡e4. W 1920 r. dzi􀄊ki

poparciu japo􀄔skiego ministra si􀃡 l􀄅dowych Tanaki Giichiego i ministra

marynarki Kat􀇀 Tomosabur􀇀 dzieci uzyska􀃡y zgod􀄊 na wjazd do Japonii i pomoc

od Japo􀄔skiego Czerwonego Krzy􀄪a. W akcje pomocy dla polskich dzieci

􀁚􀃡􀄅czy􀃡 si􀄊 tak􀄪e japo􀄔ski dwór cesarski, prywatne osoby i stowarzyszenia5. Po

nawi􀄅zaniu przez Polsk􀄊 stosunków dyplomatycznych z Japoni􀄅 w 1920 r. w

akcj􀄊 t􀄊 w􀃡􀄅czyli si􀄊 polscy przedstawiciele dyplomatyczni w Tokio. Zarówno

Patek, tak jak i jego poprzednik Józef Targowski mia􀃡 problemy z

utrzymywaniem poprawnych stosunków z Komitetem. Ten drugi mia􀃡

Matsumoto, W. Theiss, Dzieci syberyjskie: pomoc Japonii dla dzieci polskich z Syberii 1919-

1922, Warszawa 2009; W. Theiss, Dzieci syberyjskie. Dzieje polskich dzieci repatriowanych z

Syberii i Mand􀄪urii w latach 1919-1923, Warszawa 1992.

3 W. Theiss, dz. cyt., s. 43-44; S. Sempo􀃡owska, Pomoc wi􀄊zienna, „Prawo i 􀄪ycie” 1956, nr, 16;

W. Gawro􀄔ski, Wspomnienia z okresu walki z caratem, „Niepodleg􀃡􀁒􀄞􀃼” 1939, z. 1-4.

4 Za W. Theiss, dz. cyt., s. 66.

5 Szerzej W. Theiss, dz, cyt.; T. Matsumoto, W. Theiss, dz. cyt., s. 12-19.

67

􀁚􀄅tpliwo􀄞ci co do polskiego pochodzenia niektórych dzieci, narzeka􀃡 na brak

wgl􀄅du w sprawozdania Komitetu6.

Kiedy Patek przyjecha􀃡 do Tokio, Komitet funkcjonowa􀃡 ju􀄪 pod nazw􀄅

Polski Komitet Ratunkowy Dzieci Polskich Dalekiego Wschodu i Poselstwo RP

(w ocenie Patka) sprawowa􀃡o nadzór nad jego dzia􀃡alno􀄞ci􀄅. Na pocz􀄅tku

wspó􀃡praca uk􀃡ada􀃡a si􀄊 dobrze. Pose􀃡 wykorzystywa􀃡 swoje znajomo􀄞ci z

Japo􀄔czykami w celu uzyskania od nich pomocy w akcji repatriacyjnej, pisywa􀃡

tak􀄪e do Japo􀄔skiego Czerwonego Krzy􀄪a (ni􀄪ej). W zwi􀄅zku z tym, i􀄪 w akcj􀄊

ratunkow􀄅 w􀃡􀄅czy􀃡o si􀄊 tak􀄪e Poselstwo polskie w Waszyngtonie oraz Konsulat

Generalny w Chicago (po􀄞redniczy􀃡o w akcji zbierania pieni􀄊dzy), Patek

utrzymywa􀃡 z nimi bliskie kontakty i przesy􀃡􀁄􀃡 im sprawozdania finansowe z

funduszów od nich otrzymywanych7. Kiedy Józef Jakóbkiewicz wyjecha􀃡 do

Stanów Zjednoczonych i tam prowadzi􀃡 kampanie na rzecz zbiórki pieni􀄊dzy

􀁚􀄞ród Polonii, Patek prosi􀃡 pos􀃡a RP w Waszyngtonie Kazimierza

Lubomirskiego o ocen􀄊 tej akcji. Pose􀃡 odpisa􀃡 mu nast􀄊puj􀄅co: „Pani

Bielkiewicz zwróci􀃡a si􀄊 do mnie abym zgodzi􀃡 si􀄊 na wyp􀃡acenie D-rowi

Jakóbkiewiczowi tysi􀄅ca dolarów z funduszów zebranych w Stanach

Zjednoczonych na repatryjacj􀄊, dowodz􀄅c, 􀄪e pieni􀄅dze te s􀄅 mu potrzebne na

kampanj􀄊, któr􀄅 prowadzi a/celem zebrania wi􀄊kszych funduszów na

repatryjacj􀄊, a przedewszystkiem b/celem uzyskania statków, na których mo􀄪na

by􀃡o by z Syberji do Polski przewie􀄞􀃼 znaczniejsz􀄅 ilo􀄞􀃼 repatryjantów. Ja zt􀄅d

nie widz􀄊: czy powy􀄪sze prace D-ra maj􀄅 szans􀄊 powodzenia? /…/ Wierz􀄊, 􀄪e

Szanowny Pan spokojnie ocenia sytuacj􀄊 i wiem, 􀄪e na Jego s􀃡owie polega􀃼

mog􀄊. Dla tego zwracam si􀄊 do Szanownego Pana w drodze 􀄞ci􀄞le poufnej

[podkre􀄞lone w tek􀄞cie] z pro􀄞􀁅􀄅 o jaknajszczegó􀃡owsze dane w tej sprawie i

zapewniam, 􀄪e zostan􀄅 one tylko i wy􀃡􀄅cznie dla mojej wiadomo􀄞ci”8.

Pod koniec 1921 r. pojawi􀃡y si􀄊 sytuacje konfliktowe. Nie znamy ich

przyczyn. Powodem ich (mog􀃡a by􀃼) jak przypuszcza W. Theiss, nieudana akcja

zbierania pieni􀄊dzy w Japonii na budow􀄊 sieroci􀄔ców w Polsce. Nie chcia􀃡 w

tym uczestniczy􀃼 Patek, motywuj􀄅c to wzgl􀄊dami formalnymi. Wed􀃡ug niego

pos􀃡owi nie wypada􀃡o oficjalnie uczestniczy􀃼 w przedsi􀄊wzi􀄊ciu humanitarnym.

6 Za E. Pa􀃡asz-Rutkowska, A. T. Romer, Historia stosunków polsko-japo􀄔skich 1904-1945,

Warszawa 2009 (wyd. II), s. 99.

7 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), Ambasada RP w Waszyngtonie, 2511, k. 361, 29

grudnia 1921, pismo Patka do Poselstwa RP w Waszyngtonie w sprawie przekazu na dzieci

polskie sumy 6000 dolarów od Williama Binghama; tam􀄪e k. 366, 22 stycznia 1922,

sprawozdanie tymczasowe Patka do Poselstwa RP w Waszyngtonie na temat wydatków

poczynionych z funduszu nades􀃡anego z Ameryki na ratowanie dzieci polskich, tam􀄪e

k. 319-320, 25 sierpnia 1922, pismo Patka do Poselstwa RP w Waszyngtonie; zwraca􀃡 w tym

pi􀄞mie uwag􀄊 na nast􀄊puj􀄅cy podzia􀃡 funduszy na akcj􀄊 ratownicz􀄅 i repatriacyjn􀄅: a/dla dzieci,

b/dla doros􀃡ych, c/dla wojskowych.

8 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 70, 26 kwietnia 1922, list S. Patka do Poselstwa

RP w Waszyngtonie.

68

Dodatkowo w samym komitecie wyst􀄅pi􀃡y konflikty personalne. Przywo􀃡ywany

ju􀄪 Theiss przypuszcza tak􀄪e, 􀄪e 􀄨ród􀃡o konfliktu Patka z Komitetem tkwi􀃡o

tak􀄪e w jego nieporozumieniach z Ann􀄅 Bielkiewicz. Pose􀃡 Patek d􀄅􀄪􀁜􀃡 do

kontrolowania, podleg􀃡ego mu zreszt􀄅 Komitetu i prowadzonej przez niego

dzia􀃡alno􀄞ci, Bielkiewicz natomiast do wi􀄊kszej samodzielno􀄞ci9. Z

korespondencji Bielkiewicz wynika jednak, 􀄪e ona sama prosi􀃡a Patka o

interwencj􀄊 w zwi􀄅zku z konfliktem personalnym wewn􀄅trz Komitetu. W

zwi􀄅zku z tym pose􀃡 wezwa􀃡 najbardziej skonfliktowane osoby do siebie i „chcia􀃡

to najspokojniej i ciszej za􀃡atwi􀃼 by nie wywo􀃡􀁄􀃼 skandalu”10. Pose􀃡 obawia􀃡 si􀄊

zaostrzenia konfliktu i finalizacji zatargu w Warszawie (co sta􀃡o si􀄊 w 1923 r., o

czym ni􀄪ej). Rozmawia􀃡 wi􀄊c z Bielkiewicz (luty 1922 ?) na temat wysuwanych

wobec niej zarzutów finansowych przez innych cz􀃡onków Komitetu i poszukiwa􀃡

rozwi􀄅za􀄔11. Obydwoje rozpatrywali scenariusz zamkni􀄊cia dzia􀃡alno􀄞ci

Komitetu i powierzenia Bielkiewicz funkcji „delegatki od Poselstwa” w celu

kontynuowania pracy12. Tak te􀄪 si􀄊 pewnie sta􀃡o. Wydaje si􀄊, chocia􀄪 nie ma na

to potwierdzenia w 􀄨ród􀃡ach, 􀄪e Patek w celu za􀃡agodzenia sytuacji prowadzi􀃡

rozmowy zarówno z Bielkiewicz jak i jej przeciwnikami, czyli sekretarzem

Mieczys􀃡awem Schmidtem i W. Piotrowskim13. Kiedy w marcu 1922 r. konflikt

wewn􀄅trz Komitetu nasila􀃡 si􀄊, Patek przychyli􀃡 si􀄊 do wersji rozwi􀄅zania go.

Wydaje si􀄊, 􀄪e pomys􀃡 ten pojawi􀃡 si􀄊 du􀄪o wcze􀄞niej i by􀃡 rozwa􀄪any nie tylko

przez Bielkiewicz. Wspomniani ju􀄪 Schmidt i Piotrowski wys􀃡ali do pos􀃡a w dniu

17 marca 1922 r. pismo informuj􀄅ce go najprawdopodobniej o takim scenariuszu.

Pose􀃡 zaprosi􀃡 ich do siebie i „wyrazi􀃡􀀃􀄪yczenie, aby zrzeczenie si􀄊 nasze odby􀃡o

si􀄊 na wspólnem z nim posiedzeniu PKR w terminie naznaczonym na 28 marca

b.r.” Spotkanie to odby􀃡o si􀄊 i w protokole zapisano: „powo􀃡uj􀄅c si􀄊 na brak

mo􀄪no􀄞ci ustanowienia kontroli nad dzia􀃡alno􀄞ci􀄅 i funduszami P.K.R.

orzekli􀄞my, i􀄪 dalsz􀄅 nasz􀄅 prac􀄊 w Komitecie uwa􀄪amy za niemo􀄪liw􀄅, nie

mo􀄪emy by􀃼 odpowiedzialni za jego dzia􀃡alno􀄞􀃼, gdy􀄪 Komitet jako organizacja

de facto nie istnieje. – Pani Anna Bielkiewicz nie informuje nas ani o swoich

czynno􀄞ciach, ani o funduszach Komitetu, opiera si􀄊 prowadzeniu ksi􀄅g i

prawid􀃡owej kontroli pod rozmaitemi pozorami”14. Tak wi􀄊c Komitet uleg􀃡

9 W. Theiss, dz. cyt., s. 84.

10 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2511, k. 382, 16 lutego (1922?) odpisy wyj􀄅tków z listów

Bielkiewicz do Józefa Jakubkiewicza [?]

11 Tam􀄪e, k. 382-383. AAN, 12418, k. 92, 8 lutego 1922, list Mieczys􀃡awa Schmidta, Wac􀃡awa

Wie􀄔czys􀃡awa Piotrowskiego i Boles􀃡awa Leckiego do Poselstwa RP w Tokio.

12 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2511, k. 386, 16 lutego (1922?), odpisy wyj􀄅tków z

listów Bielkiewicz do Józefa Jakóbkiewicza (?).

13 Nie wiemy czy by􀃡 to Wac􀃡aw Wie􀄔czys􀃡aw Piotrowski czy jego brat W􀃡adys􀃡aw Piotrowski.

Szerzej na temat ich dzia􀃡alno􀄞ci W. Theiss, dz. cyt., s. 33, 35-39, 46-58.

14 AAN, MSZ, 12418, k. 124, Tokio 29 marca 1922, odpis protoko􀃡u, poni􀄪ej dwa nazwiska

/napisane na maszynie/ sekretarz M. Schmidt i W. Piotrowski.

69

rozwi􀄅zaniu natomiast Pose􀃡 Patek wkrótce wyjecha􀃡 s􀃡􀁘􀄪bowo do Pekinu15. Po

powrocie w dniu 17 czerwca 1922 r. wys􀃡􀁄􀃡 do MSZ (lub Ambasady w

Waszyngtonie) telegram nast􀄊puj􀄅cej tre􀄞ci: „Komitet si􀄊 rozwi􀄅za􀃡. Nie

og􀃡oszono aby nie psu􀃼 rozpocz􀄊tych robót. Onegdaj wróci􀃡em z Pekinu. Zasz􀃡y

nowe komplikacje. Listy wysy􀃡am”16. Ju􀄪 po formalnym rozwi􀄅zaniu Komitetu

w czerwcu 1922 r., Japo􀄔ski Czerwony Krzy􀄪 w odpowiedzi na list Patka z 24

marca 1922 r. wyst􀄅pi􀃡 z propozycj􀄅 zabrania z Syberii jeszcze ok. 400 m􀃡odych

Polaków. Towarzystwo to zaproponowa􀃡o Patkowi obj􀄊cie nadzoru nad ca􀃡􀄅

akcj􀄅 i wskaza􀃡o i􀄪 „to jest ostatni ich wysi􀃡ek w tym kierunku i 􀄪e na przysz􀃡􀁒􀄞􀃼

ju􀄪 na ich pomoc liczy􀃼 nie mo􀄪emy”17. Patek wspieraj􀄅c to przedsi􀄊wzi􀄊cie

wyznaczy􀃡 do tej akcji Ann􀄊 Bielkiewicz18. Potem jednak jego konflikt z

Bielkiewicz i niektórymi jej wspó􀃡pracownikami nasila􀃡 si􀄊. Pose􀃡 ostatecznie

odsun􀄅􀃡 Bielkiewicz od akcji repatriacyjnej, b􀄊􀁇􀄅c coraz bardziej zniesmaczony i

rozczarowany rozwijaj􀄅􀁆􀄅 si􀄊 sytuacj􀄅 konfliktow􀄅. W li􀄞cie do pos􀃡a RP w

Waszyngtonie Kazimierza Lubomirskiego w ko􀄔cu czerwca 1922 r. Patek pisa􀃡:

„by􀃡a mi ona przykra (sytuacja) z tego wzgl􀄊du, 􀄪e zwalczanie si􀄊 wzajemne

by􀃡ych wspó􀃡pracowników doprowadza zawsze do sporów, które ci􀄊􀄪kim

brzemieniem spadaj􀄅 na imi􀄊 polskie /…/ jaka to szkoda, 􀄪e w􀄞ród Polaków na

obczy􀄨nie nie ma rozwini􀄊tego instynktu wspólnego dobra i sprawnego dzia􀃡ania

przy ogólnej sprawie”19. Na pocz􀄅tku Patek stara􀃡 si􀄊 nie opowiada􀃼 za jedn􀄅 ze

stron konfliktu, ale ostatecznie popar􀃡 wykluczonego wcze􀄞niej z Komitetu i

pe􀃡ni􀄅cego tam funkcj􀄊 sekretarza Mieczys􀃡awa Schmidta20. W ko􀄔cu sierpnia

1922 r. Patek przes􀃡􀁄􀃡 do MSZ materia􀃡y przez niego mu przekazane. Wed􀃡ug

Schmidta, zawiera􀃡y one „dowody wadliwego prowadzenia przez pani􀄅 Ann􀄊

Bielkiewicz spraw i rachunków Polskiego Komitetu Ratunkowego”21. W raporcie

do ministra spraw zagranicznych Konstantego Skirmunta pose􀃡 Patek napisa􀃡, 􀄪e

nie wnosi „􀄪adnych oskar􀄪􀁈􀄔” wobec Komitetu, ale z tego co wie o nim od jego

cz􀃡onków i urz􀄊dników to „jest (to) dostateczne, aby go zdyskwalifikowa􀃼”.

Informacje te dotyczy􀃡y b􀃡􀄊dów i nadu􀄪􀁜􀃼 finansowych. Pose􀃡 zarzuca􀃡 nadto

15 Pose􀃡 S. Patek wyjecha􀃡 do Pekinu „w sprawie traktatu z Chinami”. Wynika to z jego listu do

Kazimierza Lubomirskiego, AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 38, Tokio 28

czerwca 1922.

16 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 61, 17 czerwca 1922 r. (do MSZ?, odszyfrowa􀃡

dr S. Soko􀃡owski).

17 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 39, Tokio 28 czerwca 1922, list Patka do

Lubomirskiego. Tego samego dnia Patek wys􀃡􀁄􀃡 telegram szyfrowy do MSZ? (Odszyfrowa􀃡 dr S.

Soko􀃡owski), tam􀄪e k. 60, 28 czerwca 1922 r. Patek pisa􀃡: „Japo􀄔ski Czerwony Krzy􀄪 decyduje

przewie􀄨􀃼 400 (?) Dzieci Polaków do Tryestu (?). Zatwierdzenia /…/ spodziewa􀃼 si􀄊 wkrótce”.

18 Za W. Theiss, dz. cyt., s. 59-60.

19 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 39, Tokio 28 czerwca 1922, list Patka do

Lubomirskiego.

20 W. Theiss, dz. cyt., s. 85.

21 AAN, MSZ 4977a, k. 213, Tokio, 30 sierpnia 1922, pismo Patka do MSZ. Dokument ten dotar􀃡

do MSZ 3 pa􀄨dziernika 1922 r.

70

Komitetowi nie informowanie go o sytuacji finansowej oraz o dodatkowych

dochodach ulokowanych na ró􀄪nych kontach. Chocia􀄪 „Komitet (podobno)

zdawa􀃡 sprawozdania oddzielnym ofiarodawcom, ale to pozbawia􀃡o Poselstwo

mo􀄪no􀄞ci sprawdzenia ogólnej sumy rozchodów i dowodów te rozchody

stwierdzaj􀄅cych”22. Nie by􀃡o w tym przesady. Dawni cz􀃡onkowie Komitetu

kontynuowali walk􀄊 mi􀄊dzy sob􀄅, przenosili spory do kraju i do Stanów

Zjednoczonych Ameryki. Cierpia􀃡a na tym akcja repatriacji dzieci i doros􀃡ych,

ale by􀃡a kontynuowana. Nadal dzia􀃡􀁄􀃡a sk􀃡ócona z Patkiem Anna Bielkiewicz.

Jesieni􀄅 1922 r. Patek by􀃡 wyra􀄨nie przera􀄪ony skutkami zachowa􀄔 by􀃡ych

cz􀃡onków Komitetu Ratunkowego. Wynika􀃡o to z zaostrzania si􀄊 sytuacji

polityczno-wojskowej na terenach Dalekiego Wschodu. Nasila􀃡y si􀄊 i wchodzi􀃡y

w faz􀄊 ko􀄔cow􀄅 walki pomi􀄊dzy ostatnimi ju􀄪 ogniwami bia􀃡ogwardzistów i

bolszewików. Po opuszczeniu przez wojska japo􀄔skie 25 pa􀄨dziernika 1922 r.

􀀺􀃡adywostoku, wkroczyli tam bolszewicy. W li􀄞cie do Lubomirskiego Patek

pisa􀃡: „Polski komitet Ratunkowy rozwi􀄅za􀃡 si􀄊. Sprawy jego zosta􀃡y

zlikwidowane. Pozosta􀃡a jednak Syberja a w niej obywatele polscy, jeszcze

bardziej ni􀄪 przedtem wyczerpani i jeszcze mniej ni􀄪 przedtem odporni, do

zagra􀄪aj􀄅cej im zimy i n􀄊dzy przybywa jeszcze jedna gro􀄨na sytuacja polityczna.

Japo􀄔czycy wycofuj􀄅 swe wojska z Syberji. Tem mo􀄪liwszem staje si􀄊 starcie

wojsk rz􀄅du bia􀃡ego /w􀃡adywostockiego/ z wojskami rz􀄅du czerwonego

(czy􀄪􀁜􀄔skiego). Tragicznie to mo􀄪e wp􀃡yn􀄅􀃼 na 􀄪ycie n􀄊dzarzy, zmuszonych do

pozostania na terenie walk bratobójczych /…/ Oni s􀄅 obecnie jedynem

ugrupowaniem Polaków na 􀄞wiecie, którym jest rozpaczliwie 􀄨le”23. Pose􀃡 na

placówce w Tokio prowadzi􀃡 udane pertraktacje z towarzystwami

transportowymi, które godzi􀃡y si􀄊 na przewóz polskich repatriantów. Na akcj􀄊 te

potrzebne by􀃡y pieni􀄅dze. W pa􀄨dzierniku 1922 r. Patek wystosowa􀃡 apel, za

po􀄞rednictwem Poselstwa RP w Waszyngtonie, do Polonii w USA, o pomoc

finansow􀄅 dla dzieci z Syberii24. Apel popar􀃡o poselstwo popar􀃡o i akcja

wspierana tak􀄪e przez Ignacego Paderewskiego i jego 􀄪on􀄊, przynios􀃡a do􀄞􀃼

dobre efekty25. Pomimo rozwi􀄅zania Komitetu Ratunkowego Pose􀃡 Patek w

1923 r. kontynuowa􀃡 i nadzorowa􀃡 w Tokio akcj􀄊 ratowniczo-repatriacyjn􀄅.

22 AAN, MSZ 4977a, k. 211-212, Tokio, 31 sierpnia 1922, raport Patka do ministra spraw

zagranicznych Skirmunta. Raport dotar􀃡 do MSZ 3 pa􀄨dziernika tego􀄪 roku.

23 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 16, Tokio 13 pa􀄨dziernika1922, list Patka do

pos􀃡a K. Lubomirskiego.

24 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 16-17, Tokio 13 pa􀄨dziernika 1922, list Patka do

pos􀃡a K. Lubomirskiego.

25 AAN, Ambasada RP w Waszyngtonie, 2512, k. 6-7, Nowy York 5 grudnia 1922, list konsula

generalnego z Nowego Yorku do Poselstwa Polskiego w Waszyngtonie w sprawie apelu

Poselstwa w Tokio na rzecz Syberyjskiej akcji Ratunkowej. Konsul ocenia􀃡 ca􀃡e to

przedsi􀄊wzi􀄊cie do􀄞􀃼 sceptycznie. Namawia􀃡 do podj􀄊cia w tym kierunku bardziej oficjalnych

dzia􀃡􀁄􀄔 np. rozes􀃡anie odezw poselstwa w Tokio do prasy polskiej w ca􀃡ych Stanach

zjednoczonych. k. 63-65, 19 czerwca 1922, list Lubomirskiego do Patka.

71

Czyni􀃡 to w porozumieniu z Poselstwem RP w Moskwie, konsulatami we

􀀺􀃡adywostoku26 i Harbinie oraz Komisj􀄅 Repatriacyjn􀄅 w Nowo-

Niko􀃡ajewsku27. W sprawozdaniu finansowym z kwietnia 1923 r. do ministra

spraw zagranicznych Aleksandra Skrzy􀄔skiego poda􀃡 do􀄞􀃼 poka􀄨􀁑􀄅 sum􀄊 ponad

16 tys. jenów do wykorzystania na ten cel28. Sugerowa􀃡, aby cz􀄊􀄞􀃼 tej sumy

przeznaczy􀃼 na repatriacj􀄊, a cz􀄊􀄞􀃼 na pomoc osobom pozostaj􀄅cym na miejscu

oraz instytucjom dobroczynnym wspomagaj􀄅cych tych ludzi. Popiera􀃡 rz􀄅dowy

pomys􀃡 repatriacji dzieci i doros􀃡ych drog􀄅 l􀄅dow􀄅, poprzez Moskw􀄊, jako ta􀄔szy

i daj􀄅cy mo􀄪liwo􀄞􀃼 powrotu wi􀄊kszej liczby Polaków29.

W 1923 r. sprawy dzia􀃡alno􀄞ci rozwi􀄅zanego PKRby􀃡y rozpatrywane

przez specjaln􀄅 komisj􀄊 MSZ w Warszawie. Podstaw􀄊 dla jej prac stanowi􀃡y

dokumenty PKR, ale przede wszystkim zeznania Anny Bielkiewicz i Józefa

Jakóbkiewicza. Dziwnym wydaje si􀄊 fakt zaniechania przez Komisj􀄊 MSZ

􀁚􀃡􀄅czenia opinii Patka do badanego problemu. Zarówno Bielkiewicz jak i

Jakóbkiewicz sformu􀃡owali powa􀄪ne (miejscami pe􀃡ne nienawi􀄞ci) zarzuty pod

adresem Patka. Oskar􀄪yli go o utrudnianie i niszczenie pracy ratunkowej,

przyw􀃡aszczanie zebranych w Ameryce pieni􀄊dzy, a przede wszystkim o

doprowadzenie do upadku PKR. W dokumencie podpisanym przez nich czytamy

o po􀄞le RP w Tokio: „obiecuj􀄅c na s􀃡owach wszelkiego rodzaju pomoc i

poparcie, 􀄪adnej pomocy dla pracy ratunkowej nie udziela􀃡, natomiast popiera􀃡

tych co PKR i akcji ratunkowej otwarcie szkodzili”. I dalej: „Patek stan􀄅􀃡 po

stronie p. M. Szmidta i umo􀄪liwi􀃡 panu M. Schmidtowi wykona􀃼 swoj􀄅

wzgl􀄊dem pani A. Bielkiewicz zemst􀄊 doprowadzaj􀄅c do kompletnej ruiny biuro

Komitetu, a nast􀄊pnie pan Minister Patek swemi zarz􀄅dzeniami doprowadzi􀃡 do

kompletnej likwidacji Komitetu Ratunkowego na gruncie Japonji” 30. W raporcie

komisji MSZ z 21 lipca 1923 r., uwzgl􀄊dniaj􀄅cej zeznania Bielkiewicz i

Jakóbkiewicza oraz dokumentacj􀄊 wewn􀄊trzn􀄅, wyst􀄊puje kilka krytycznych

uwag pod adresem Patka. Zarzucono mu niekontrolowanie przesy􀃡anych mu (w

26 Konsulat RP we W􀃡adywostoku, podobnie jak w Harbinie, podlega􀃡 Poselstwu RP w Tokio.

Wynika to z raportów Patka. AAN, MSZ, 12419, k. 6, Tokio 23 kwietnia 1923, raport Patka do

ministra spraw zagranicznych Aleksandra Skrzy􀄔skiego; tam􀄪e k. 30, Tokio 20 czerwca 1923,

raport Patka do ministra spraw zagranicznych Mariana Seydy.

27 W. Skóra, S􀃡􀁘􀄪ba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i dzia􀃡alno􀄞􀃼, Toru􀄔

2006, s. 436-437.

28 AAN, MSZ, 12419, k. 5-7, Tokio 23 kwietnia 1923, raport Patka do ministra spraw

zagranicznych Aleksandra Skrzy􀄔skiego. Patek podawa􀃡 i􀄪 dysponowa􀃡􀀃 􀄞rodkami z wp􀃡ywów

ameryka􀄔skich, od Japo􀄔skiego Czerwonego Krzy􀄪a oraz z datku ambasadora Francji Paula

Claudela.

29 AAN, MSZ, 12419, k. 18-20, Tokio 8 czerwca 1923, raport Patka do ministra spraw

zagranicznych Mariana Seydy.

30 AAN, MSZ, 12418, k. 18, 22, Warszawa 14 lipca 1923, protokó􀃡 Komisji specjalnej dla zbadania

dzia􀃡alno􀄞ci „Komitetu ratunkowego Dzieci Dalekiego Wschodu”, podpisy Anna Bielkiewicz i

dr Józef Jakóbkiewicz. G􀃡ówne oskar􀄪enia skierowane by􀃡y do Mieczys􀃡aw Szmidta, sekretarza

komitetu, którego oskar􀄪ono o przyw􀃡aszczenie pieni􀄊dzy przeznaczonych na akcje ratunkow􀄅.

72

ró􀄪nym czasie) przez PKR rachunków i sprawozda􀄔, ale przede wszystkim brak

skuteczno􀄞ci w próbach utrzymania jego dzia􀃡alno􀄞ci, „wyr􀄊czanie si􀄊” osob􀄅

Mieczys􀃡awa Schmidta sekretarza Komitetu31. Komisja przyzna􀃡a, 􀄪e Schmidt,

maj􀄅cy w przesz􀃡􀁒􀄞ci kontakty z bolszewikami, pozyska􀃡 zaufanie Patka (pose􀃡

wiedzia􀃡 o tym fakcie, ale „w odpowiedni sposób nie zareagowa􀃡”), wydawa􀃡

pieni􀄅dze Komitetu „na siebie”. Wprawdzie nie stwierdzono nadu􀄪􀁜􀃼

finansowych kierownictwa PKR, czyli Bielkiewicz i Jakóbkiewicza, ale

wskazano na ich odpowiedzialno􀄞􀃼 „moraln􀄅” za podj􀄊􀁗􀄅 prac􀄊 oraz podkre􀄞lono

fakt nie przekazywania przez PKR wszystkich rachunków Poselstwu RP w Tokio

i tym samym „wy􀃡amywania si􀄊” spod „kontroli Poselstwa”. Stwierdzono tak􀄪e,

􀁌􀄪 PKR „nie posiada􀃡 wewn􀄊trznej organizacji, koniecznej przy du􀄪ych obrotach

groszem publicznym i 􀄪e rzeczywista 􀄞cis􀃡a kontrola w powy􀄪szym stanie

rachunkowo􀄞ci jest niemo􀄪liwa”32. Komitet Ratunkowy Dzieci Dalekiego

Wschodu zosta􀃡 ostatecznie reaktywowany w lutym 1924 r.33.

Cytowany ju􀄪 W. Theiss w oparciu o ustalenia komisji MSZ obarcza

tak􀄪e pos􀃡a Patka odpowiedzialno􀄞ci􀄅 za konflikt i rozbijanie akcji repatriacyjnej.

Przyznaje jednak, 􀄪e Patek jako „􀄞wiat􀃡y cz􀃡owiek” musia􀃡 mie􀃼􀀃 􀄞wiadomo􀄞􀃼

znaczenia powrotu tych m􀃡odych Polaków do kraju. Wspomniany autor opar􀃡

swoje badania na dost􀄊pnej bazie 􀄨ród􀃡owej, jego praca stanowi niezwykle

wa􀄪ny wk􀃡ad do literatury naukowej na temat repatriacji polskich dzieci z

Dalekiego Wschodu. S􀄅dz􀄊 jednak, 􀄪e zbytnio uleg􀃡 sugestiom g􀃡ównych

oponentów pos􀃡a RP w Tokio, czyli Bielkiewicz i Jakóbkiewicza. Pomimo do􀄞􀃼

krytycznego raportu komisji MSZ, nie spotka􀃡am si􀄊 w swoich badaniach z

jakimkolwiek odd􀄨wi􀄊kiem tej sprawy w kr􀄊gach dyplomatycznych. W stosunku

do Patka nie wyci􀄅gni􀄊to konsekwencji s􀃡􀁘􀄪bowych. Po jego powrocie z misji w

Japonii w 1926 r. Józef Pi􀃡sudski powierzy􀃡 mu odpowiedzialne zadanie

kierowania jedn􀄅 z wa􀄪niejszych polskich placówek dyplomatycznych, czyli

Poselstwem RP w Moskwie oraz negocjowania paktu o nieagresji z ZSRR.

Przyznaj􀄊, 􀄪e trudno jest do ko􀄔ca wyja􀄞ni􀃼 konflikt pomi􀄊dzy Patkiem a

Bielkiewicz i Jakóbkiewiczem. By􀃼 mo􀄪e mia􀃡y one pod􀃡􀁒􀄪e osobiste lub po

prostu zwyk􀃡e k􀃡ótnie w PKR leg􀃡y u podstaw tego przykrego incydentu.

Do tej pory nie powsta􀃡a ca􀃡􀁒􀄞ciowa monografia po􀄞wi􀄊cona repatriacji

Polaków z Dalekiego Wschodu. Dokumentacja do tego tematu jest niezwykle

rozproszona. Materia􀃡ów nale􀄪􀁄􀃡oby szuka􀃼, lub jeszcze raz nad nimi si􀄊

pochyli􀃼, w archiwach nie tylko krajowych, ale rosyjskich, chi􀄔skich, japo􀄔skich

i ameryka􀄔skich. Dost􀄊pne w Polsce dwie prace: korea􀄔skiego badacza Kim

31 AAN, MSZ, 12418, k. 53-65, Sprawozdanie Komisji specjalnej do zbadania dzia􀃡alno􀄞ci i

likwidacji PKR dzieci DW, MSZ w Warszawie, 21 lipca 1923.

32Tam􀄪e, k. 53-54, 65.

33 Szerzej: W. Theiss, dz. cyt., s. 134-137.

73

Yong Deoga34 i japo􀄔skiego Teruo Matsumoto we wspó􀃡pracy z W. Theissem35,

tylko marginalnie wyja􀄞niaj􀄅 ten problem.

􀀶􀄅dz􀄊, 􀄪e nawet w 􀄞wietle przytoczonych faktów, nie mo􀄪na tak

krytycznie ocenia􀃼 polskiego pos􀃡a. By􀃡 on znany ze swej apodyktyczno􀄞ci,

wymaga􀃡 od podw􀃡adnych mu ludzi i organizacji pe􀃡nej lojalno􀄞ci. Jako pose􀃡 RP

i zwierzchnik kierowanego przez Bielkiewicz PKR wymaga􀃡 od niej i jej

wspó􀃡pracowników przestrzegania tych procedur. Przywi􀄅zywa􀃡 du􀄪􀄅 wag􀄊 do

akcji ratowania polskich dzieci, sam w􀃡􀄅cza􀃡 si􀄊 w prace, przekazywa􀃡 swoje

pieni􀄅dze (fakt ten podali nawet oskar􀄪aj􀄅cy go Bielkiewicz i Jakóbkiewicz36),

okazywa􀃡 wdzi􀄊czno􀄞􀃼 stronie japo􀄔skiej za wszelk􀄅 pomoc. W 1925 r. zwróci􀃡

si􀄊 do MSZ o przekazanie pro􀄞by do prezydenta RP Stanis􀃡awa

Wojciechowskiego o nadanie cesarzowej Japonii Orderu Or􀃡a Bia􀃡ego za

wspieranie przez ni􀄅 akcji repatriacyjnej. Zamierza􀃡 wykorzysta􀃼 25. rocznic􀄊

ma􀃡􀄪􀁈􀄔stwa pary cesarskiej i w ten sposób uhonorowa􀃼􀀃􀄪on􀄊 cesarza37.

W 1933 r., kiedy Stanis􀃡aw Patek pe􀃡ni􀃡 funkcj􀄊 ambasadora RP w

Waszyngtonie, redakcja i administracja miesi􀄊cznika „Daleki Wschód”

wydawanego w Harbinie w dowód uznania za „􀄪yczliw􀄅 opiek􀄊” jak􀄅 „otacza􀃡

zawsze o􀄞rodki polskie na Dalekim Wschodzie”, zaproponowa􀃡a by􀃡emu pos􀃡owi

w Tokio cz􀃡onkostwo w utworzonym Kole Przyjació􀃡 „Dalekiego Wschodu”38.

34 K. Y. Deog, dz. cyt.

35T. Matsumoto, W. Theiss, dz. cyt.

36 AAN, MSZ, 12418, k. 20, Warszawa 14 lipca 1923, protokó􀃡 Komisji specjalnej dla zbadania

dzia􀃡alno􀄞ci „Komitetu ratunkowego Dzieci Dalekiego Wschodu”, podpisy Anna Bielkiewicz i

dr Józef Jakóbkiewicz.

37 AAN, MSZ, 594, k. 25, Tokio, 12 marca 1925, pismo Patka do MSZ. Rocznica przypada􀃡a na

dzie􀄔 10 maja 1925 r. Nie wiemy czy cesarzowa otrzyma􀃡a ten order.

38 AAN, MSZ, 1894, k. 223, Harbin 4 listopada 1933, list redakcji i administracji „Dalekiego

Wschodu” do S. Patka. Na marginesie dopisano, i􀄪 ambasador pozytywnie ustosunkowa􀃡 si􀄊 do

tej propozycji.

74

Ma􀃡gorzata Gmurczyk-Wro􀄔ska

Pose􀃡 RP w Tokio Stanis􀃡aw Patek wobec repatriacji Polaków z Syberii i

Mand􀄪urii w latach 1921–1923

Polish envoy in Tokyo Stanis􀃡aw Patek and the repatriation of Poles from

Siberia and Manchuria in the years 192–1923

􀀶􀃡owa kluczowe: dyplomacja, Stanis􀃡aw Patek, Japonia, repatriacja, polscy

zes􀃡􀁄􀄔cy

Key words: diplomacy, Stanis􀃡aw Patek, Japan, repatriation, Polish exiles

Streszczenie

Autorka przybli􀄪a epizod z dyplomatycznej dzia􀃡alno􀄞ci Stanis􀃡awa Patka,

pos􀃡a RP w Tokio. Dzi􀄊ki swoim kontaktom i talentowi, zdo􀃡􀁄􀃡 on odegra􀃼

kluczow􀄅 rol􀄊 w powrocie Polaków z Syberii i Mand􀄪urii na pocz􀄅tku lat 20.

XX w.

Summary

The author describes an episode from the diplomatic activity of Stanis􀃡aw Patek,

a Polish envoy in Tokyo. Due to his contacts and talent, he managed to play a

crucial role in the repatriation of Poles from Siberia and Manchuria in the

beginning of the 1920s.