Rewolucja przemysłowa w Anglii pod koniec XVIII w. i na początku XIX w.

Przyczyny technicznego i gospodarczego przewrotu

Od schyłku XVIII w. dokonywała się w Anglii rewolucja przemysłowa, czyli burzliwe przemiany gospodarcze o doniosłym znaczeniu dla kształtowania się stosunków kapitalistycznych. Rewolucja przemysłowa była złożonym procesem historycznym, obejmującym przewrót techniczny, który wyrażał się w eliminowaniu pracy rąk przez maszyny, prostych narzędzi pracy przez kosztowne urządzenia mechaniczne, produkcji pojedynczych wyrobów przez produkcję na skalę masową. Przeobrażenia w dziedzinie techniki nie mogły dokonać się bez zastosowania nowych surowców i metod wytwarzania, a zatem bez powstania nowej gałęzi produkcji. Rewolucja przemysłowa spowodowała również przewrót ekonomiczny, polegający na wprowadzeniu istotnych zmian w organizacji produkcji i zasadach jej kalkulacji oraz w charakterze przedsiębiorstw. Rewolucja przemysłowa przyczyniła się do przemian struktur społecznych, które obejmowały degradację drobnych rzemieślników i chłopów oraz wzrost licznej nowej klasy robotników najemnych. Rezultatem tych przeobrażeń stała się także urbanizacja, tj. koncentracja ludności w dużych miastach.

U podstaw rewolucji przemysłowej w Anglii legło kilka przesłanek wynikających z cech rozwoju historycznego i ekonomicznego tego kraju. Wpływ na burzliwe przemiany gospodarcze w Anglii wywarły uprzednie przeobrażenia w rolnictwie. Bez rewolucji agrarnej nie byłoby rewolucji przemysłowej. Anglia miała znacznie bardziej niż w innych państwach rozwinięty system nakładczy oraz handel kolonialny, a zatem była państwem o stosunkowo największych możliwościach powiększania produkcji, zwłaszcza zaś stosowania innowacji technicznych. Wzrost zamożności w XVI w. warstwy chłopskiej w Anglii stanowił jedną z przesłanek chłonności tamtejszego rynku. Zakres gospodarki rynkowej zwiększał się również na skutek rozwoju wiejskiego chałupnictwa jako ubocznego zajęcia rodziny drobnych dzierżawców rolnych. Nie bez znaczenia dla dokonania się w Anglii rewolucji przemysłowej okazał się proces akumulacji kapitału, wynikający z wysokiej dochodowości ziemi, z chronionego przez państwo handlu zagranicznego, ze spekulacji, korsarstwa, a nawet rabunku, wreszcie zaś z dochodów skarbu państwa.

Pozostałe przesłanki rewolucji przemysłowej to: mobilność siły roboczej; ograniczenie przywilejów cechowych (ułatwienia w działalności rzemieślniczej i handlowej); zanik lokalnych ceł; zapewnienie swobody zawodu i pracodawcy; ustanowienie prawa patentowego chroniącego prawa wynalazcy; rozwój rzemiosła, zapewniających napływ fachowych kadr do przemysłu, polityka podbojów kolonialnych (rozwój floty, monopolizacja handlu z koloniami), stabilna sytuacja polityczna, korzystne warunki geograficzne (wyspiarskie położenie, dogodność transportu wodnego, występowanie podstawowych bogactw naturalnych).

Społeczne skutki rewolucji w produkcji włókienniczej

Rewolucja dokonująca się w przemyśle włókienniczym doprowadziła do ekonomicznej ruiny drobnych chałupników. Zagrożeni przez mechanizację produkcji przędzacze i tkacze usiłowali nawet niszczyć zakłady wytwarzające w nowoczesny sposób tkaniny wełniane i bawełniane. Rozruchy na tym tle przybrały na sile na przełomie XVIII i XIX w. wraz z rozwojem masowego ruchu burzycieli maszyn, czyli luddystów, którzy przyczyny swego zubożenia nieświadomie upatrywali w nowoczesnych maszynach, nie zaś w kapitalistycznych stosunkach produkcji. Maszynoburcy nie zdołali jednak skutecznie przeciwdziałać upowszechnieniu się innowacji technicznych w produkcji włókienniczej. Konkurencja spowodowana zastosowaniem ulepszonych metod wytwarzania zmuszała zubożonych rzemieślników i chałupników do likwidacji swych warsztatów i poszukiwania pracy w przedsiębiorstwach dysponujących mechanicznymi przędzarkami. Wprowadzenie nowoczesnych maszyn doprowadziło również do zachwiania równowagi między przędzeniem a tkaniem. Wzrost liczby przędzalni i warsztatów nie zlikwidowała jednak problemu nadążania tkactwa za przędzalnictwem.

Koncentracja produkcji i jej skutków

Upowszechnienie się mechanicznych urządzeń wpłynęło na koncentrację produkcji. Maszyny budowlane w okresie rewolucji przemysłowej były skomplikowane w obsłudze i znacznie droższe od wcześniej używanych narzędzi. Stąd też wytwarzanie mechanicznych urządzeń wymagało posiadania odpowiedniego kapitału oraz warunków do ich produkcji. Od dysponowania odpowiednimi funduszami pieniężnymi zależała również możliwość nabycia kosztownych urządzeń mechanicznych. Produkcja maszynowa spowodowała zmianę formy i rozmiarów przedsiębiorstw, a zasadniczym elementem kalkulacji finansowej stała się amortyzacja kapitału trwałego w postaci urządzeń, narzędzi, zabudować fabrycznych, itp. Głównym celem przedsiębiorstw było dążenie do uzyskania maksymalnych zysków przez ciągłe zwiększanie rozmiarów produkcji i przyspieszenie obrotu kapitału. Koncentracja produkcji w wyniku zastosowania mechanicznych maszyn doprowadziła do ukształtowania się nowej warstwy społecznej, tzn. burżuazji przemysłowej, której rola i wpływ rosły w miarę utrwalania się stosunków kapitalistycznych w XIX w. Pierwsi przedstawiciele tej warstwy rekrutowali się spośród przedsiębiorczych kupców dysponujących prócz kapitału zdolnościami organizacyjnymi do prowadzenia fabryki. W początkowym okresie uprzemysłowienia Anglii innych krajów europejskich zarządzanie przedsiębiorstwami polegało przede wszystkim na działalności handlowej, czyli na zakupach maszyn, surowców, sprzedaży wyprodukowanych towarów, zatrudnianiu robotników, kalkulacji zysku i ponoszenia ryzyka. Nie wystąpiło jeszcze ani zjawisko monopolizacji produkcji, ani też nie uformowała się warstwa menadżerów – zawodowych administratorów zakładów produkcyjnych. W dobie rewolucji przemysłowej fabrykanci z reguły sami kierowali przedsiębiorstwami, nadzorowali proces wytwarzania towarów, a także prowadzili kalkulację we własnych zakładach. Dalszą konsekwencją burzliwych przemian gospodarczych spowodowanych przez rewolucję przemysłową była ruina właścicieli ręcznych warsztatów chałupniczych. Drobni rzemieślniczy i chałupnicy nie mogli oprzeć się konkurencji ze strony znacznie bardziej wydajnej produkcji maszynowej. Zagrożenie ekonomicznego bytu tych grup wytwórców znalazło wyraz w ruchach luddystów. Rozwój produkcji fabrycznej przyczynił się również do upadku drobnych gospodarstw chłopskich, których właściciele z reguły łączyli pracę na roli z zajęciami chałupniczymi. W następstwie tych przeobrażeń gospodarczych rozpoczęła się migracja części ludności wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy najemnej w fabrykach, hutach lub kopalniach. Degradacja i deklasacja drobnych rzemieślników wpłynęła na powstanie fabrycznego proletariatu, którego szeregi powiększały się wraz ze wzrostem zatrudnienia w przemyśle. Rozwój produkcji w różnych gałęziach gospodarki przyczynił się do terytorialnej koncentracji przemysłu, co spowodowało zmianę rozmieszczenia ludności Wielkiej Brytanii. Koncentracja przemysłu wyraziła się również w stałym powiększaniu się osad fabrycznych i ośrodków wielkomiejskich. Anglia stała się krajem wysoko zurbanizowanym. Następstwem rozwoju i koncentracji przemysłu był również pogłębiających się podział pracy wykonywanej przez najemnych robotników fabrycznych. Do specjalizacji w wytworzeniu poszczególnych elementów gotowego produktu przyczyniło się już upowszechnienie systemu nakładczego, lecz dopiero rewolucja przemysłowa spowodowała anonimowość pracy robotników. Warunkiem rozwoju masowej produkcji fabrycznej było rozszerzenie się handlu zagranicznego Anglii. Od czasu rewolucji przemysłowej obroty towarowe tego kraju z zagranicą co kilkanaście lat były podwajane, przy czym import i eksport rosły mniej więcej równomiernie. W pierwszej połowie XIX w. zmienił się jednak udział poszczególnych rynków zbytu w eksporcie angielskim. Wzrósł eksport do państw Ameryki Łacińskiej i Afryki, kosztem wywozu do Europy i USA. Niejednolicie kształtował się w różnych okresach angielski import z poszczególnych krajów.