1. Literatura polska lat 1918 – 45, próby klasyfikacji:

1. Powszechnie mówi się, że 1918 (odzyskanie niepodległości) stanowi historycznoliteracką cenzurę między Młodą Polską a nowoczesnością. Peiper twierdził, że nowoczesność dla niego zaczyna się w 1914, który naprawdę kończy XIX stulecie. Jerzy Ziomek twierdził tak samo. Ryszard Nycz – 1910, nową formację nazywał modernizmem, rozumianym szerzej niż jako jeden z nurtów literatury młodopolskiej. Chronologia przełomu: 1908 – Żeromski Dzieje grzechu, 1909-11 – Witkiewicz 622 upadki Bunga, 1910 - Bergson Wstęp do metafizyki, Leśmian Z rozmyślań o Bergsonie, 1911 – Berent Ozimina, Freud O psychoanalizie, Leśmian Sąd rozstajny.

2. 1915 – odczyt Żeromskiego Literatura a życie polskie; niewzruszona wiara w rychłe odzyskanie niepodległości, postulat o autotelizm literatury;

3. 1939-45 – silny związek z literaturą Dwudziestolecia; lata wojny stanowią w literaturze okres specjalny, którego specyfiką jest przede wszystkim rozkwit twórczości okolicznościowej.

2. Najważniejsze tendencje w literaturze okresu:

• awangarda: nurt „rewolucyjny”, forma artystyczno-ideowa, obejmująca literaturę i wszystkie dziedziny sztuki. Podstawą dla awangardzistów była twórczość opozycyjna wobec wzorców będących spadkiem po romantyzmie i Młodej Polsce. Jedną z podstawowych zasad działania ruchów awangardowych XX wieku było dążenie do zamknięcia nowej wizji poezji w wyraźnym programie. Poeci awangardowi szukali teoretycznego uzasadnienia swojego działania twórczego. Wychodzili z założenia, że tworzenie nie jest dziełem przypadkowym, ale wyrazem pewnych przekonań, które da się przedstawić w formie jasno sformułowanych zasad. Stąd na początku XX wieku pojawiło się wiele manifestów artystycznych, w których twórcy przedstawiali nową wizję poezji. Prawie każdy ruch awangardowy uważał niemal za swój obowiązek opublikowanie manifestu. Ta zasada nie była obca także polskim awangardystom. Narodziła się około 1910 roku, wraz z takimi kierunkami jak: futuryzm, kubizm iekspresjonizm. Pojęcie awangardy ma szeroki zakres, nie można ograniczać go tylko do tych kierunków, szkół artystycznych bądź literackich, które bezpośrednio określały się jako awangardowe lub były tak nazywane przez krytykę (np. Awangarda Krakowska, tzw. druga awangarda lat 30.). W pewnym sensie pojęcie awangardy można odnieść do całej rzeczywistości artystycznej i literackiej pierwszej połowy XX wieku, a przynajmniej do tych tendencji, które okazały się podstawowe dla doświadczenia estetycznego tego okresu. Stanowiła odpowiedź na rozpowszechnioną świadomość kryzysu kultury i próbę dostosowania literatury i sztuki do warunków społecznych i ekonomicznych XX wieku. W latach dwudziestych awangarda była reprezentowana przez liczne kierunki artystyczne : dadaizm, konstruktywizm, surrealizm. Wspólny był im stan permanentnej rewolty, wymierzonej w tradycję, zwłaszcza w dziewiętnastowieczny naturalizm, dekadentyzm iimpresjonizm, oraz nastawienie na nowatorstwo i oryginalność w zakresie programów ideowych i rozwiązań formalno-estetycznych. Podstawowym pojęciem była nowość-nowej rzeczywistości cywilizacyjnej, nie mającej żadnej analogii w przeszłości, odpowiadała nowa sztuka. Postęp techniczny został uznany za model działalności artystycznej. Stąd fascynacja techniką, wynalazkami, urbanizm, futuryzm awangardy.

• Futuryzm: nurt „rewolucyjny”, ich poezja nie była aż tak radykalna jak futurystyczne manifesty; z Marinettiego i futurystów rosyjskich. Ich strategia walki o nową literaturę była ogromnie agresywna, posługująca się bronią moralnej i estetycznej prowokacji, totalna drwina, skandal. „Wychodzili na ulicę”, ale czasem tylko po to, by jeden drugiego przewiózł po mieście na taczkach. Język pełen wulgaryzmów, dosadny, paradoksy, hiperbole. Głównymi programotwórcami polskiego futuryzmu byli: Tytus Czyżewski, Anatol Stern, Aleksander Wat oraz Bruno Jasieński. B. Jasieński Jednodńuwka futurystuw (1921) – seria manifestów, program antytradycyjny i rewolucyjny. Poezja: Tytus Czyżewski (Zielone oko. Poezje formistyczne, elektryczne wizje, Noc – dzień), graficznie rewolucyjna, maszynistyczna i ludyczna, trącąca i nadrealizmem, i Młodą Polską. Aleksander Wat Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka (1920) – proza poetycka.

• Ekspresjonizm: nurt ewolucyjny; ponieści klęskę; grupa skupiona wokół poznańskiego „Zdroju” (Hulewicz, Bederski, Stur, Kubicki); niefortunna symbioza tradycjonalizmu i nowatorstwa, metafizyka, patos, silnie emocjonalne, hiperbole, antywalor, wielosłowie, dysonans. Cenniejsze było to, co działo się wokół „Zdrojowego” centrum: różnorodne ekspres jonizowanie skamandrytów: Iwaszkiewicza, Tuwima, Słonimskiego ( nawet jako ekspresjoniści skamandryci byli lepsi od ekspresjonistów…). Poeci związani z tą grupą w sposób nietrwały i epizodyczny : Józef Wittlin Hymny (1920), sprzeciw wobec śmierci i wojny, Hymn o łyżce zupy wszedł do kanonu poezji Dwudziestolecia), Emil Zegadłowicz.

• Nadrealizm. czarny humor, groteska, absurd, pisanie automatyczne, poetyka snu, gra wyobraźni, zerwanie z logicznym następstwem słów; Apollinaire, Tzar, Breton; w Polsce w pełni nie występuję, inspiracje u Witkacego, Gałczyńskiego, Gombrowicza, Schulza.

3. Życie literackie: główne ośrodki, grupy literackie i czasopisma:

1. Miasta: Warszawa (samander, futuryzm, Kwadryga), Kraków (futuryzm, awangarda krakowska, Witkacy), Wilno, Poznań, Lwów, Ostrzeszów Wlkp., Katowice, Poznań.

2. Rozwój czasopiśmiennictwa:

• tygodniki: „Wiadomości Literackie”, „Prosto z mostu”, „Kultura”.

• miesięczniki: „Skamander”, „Miesięcznik Literacki”, „Zwrotnica”, „Kwadryga”.

• kwartalniki: „Verbum”, „Marchołt”.

• dodatki literackie: „Żagary”, „ABC Literacko – Artystyczne”.

4. Doświadczenie wojny, rewolucji i niepodległości w literaturze do 1945:

1. Rok 1918 konstytuował dwa charakterystyczne dla dwudziestolecia mity:

• - mit początku/otwarcia: Żeromski Literatura a życie polskie z 1916.

• - mit zamknięcia, a nawet końca (Witkacy, Gombrowicz).

2. I wojna – początek nowoczesności; wydarzenie znacząco przyspieszające lub radykalizujące procesy zapoczątkowane przed 1914. Wojna jako kryzys i przełom.

3. Piłsudczycy (1914-18) Juliusza Kadena-Bandrowskiego; uwznioślenie i estetyzacja wojny.

4. Sól ziemi (1936) Józefa Wittlina; Hymny (1920): „zarażenie” śmiercią i wojną, pacyfizm.

5. Stanisław Rembek W polu (1937): krwawy realizm, daleki od patosu obraz wojny, wojna jako domena nudy i chaosu, „kretowisko trwogi, krwi, śmierci”.

6. Herostrates Lechonia.

5. Główne nurty w poezji do 1945:

1. Skamander: grupa ta odznaczała się wyjątkową powściągliwością, jeśli chodzi o programotwórstwo. Najsilniej bodaj i ze wszystkich grup literackich najtrwalej zapisała się w pamięci współczesnych i w historii literatury. Prócz fundamentalnego znaczenia, jakie miała poezja, zdecydowała o tym atrakcyjność wydawanych przez skamandrytów czy związanych z nim czasopism: „zalążkowego” „Pro Arte Studio”, później „Pro Arte”, sztandarowego „Skamander”, wreszcie niezmiernie popularnych „Wiadomości Literackich”. Ogromną rolę odegrała tez umiejętność odkrycia nowej formy kontaktu z czytelnikiem, poprzez występy w kawiarniach. Działalność satyryczno-humorystyczna, sławne szopki polityczne, współpraca z „Cyrulikiem Warszawskim” – redaktor Jan Lechoń. Programy natomiast odegrały najmniejszą rolę. Poważniejsza wypowiedź programowa była tu z resztą jedna tylko, drukowana w pierwszym numerze „Skamandra”, przez nikogo nie podpisana. Program skamandrytów był programowo antyprogramowy: głosił, że głoszenie programów nie ma sensu. „chcemy być poetami dnia dzisiejszego”, nikim więcej. Realizm, zainteresowanie współczesnością, dbałość o wysoki poziom artystyczny.

stanowili grupę dość swobodną z punktu widzenia wspólnego programu i poetyki. Tworzyli grupę bardziej sytuacyjna niż programową. Jan Lechoń, Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, Maria Pawlikowska.

Ich stosunek do poezji był typowo ewolucyjny. Poezja ich była mocno osadzona w tradycji – aż po stylizację. Sprowadzili poezję między zwykłe sprawy i zwykłych ludzi. Niekiedy utożsamiali się z podmiotem lirycznym, odrzucając przywilej wzniosłej bezosobowości. Ich nowatorstwo było umiarkowane. Biologiczny dynamizm Tuwima, frenetyczna radość życia Wierzyńskiego, ironiczny sentymentalizm i szlachetna donkiszoteria Słonimskiego, rezygnacyjny sensualizm i niepokojący, rozdarty dandyzm Iwaszkiewicza, atmosfera kobiecej zmysłowości z przekorna inteligencją – Pawlikowskiej.

Skamandryci na wygnaniu. Zawisło nad nimi piętno Wielkiej Emigracji. Nie ma prawdopodobnie w dziejach poezji współczesnej drugiej takiej, która by zawierała aż tyle aluzji, parafraz dzieł romantycznych.

2. Awangarda Krakowska: przez dłuższy czas jedynym prawodawcą tego kierunku był Tadeusz Peiper. Wypowiadał się głównie na łamach założonego przez siebie czasopisma „Zwrotnica”, powoli skupiając wokół siebie młodszych współwyznawców: Juliana Przybosia, Jalu Kurka, Jan Brzękowski. Peiper był najwybitniejszym programotwórczą tej epoki. Jego artykuły z lat dwudziestych zebrane w książce Tędy i osobno wydrukowany odczyt Nowe usta odznaczają się niezwykła precyzją wywodu, siłą przekonywania, wybitnością. Podkreślał zarówno znaczenie odzyskania przez Polskę niepodległości, jak fakt przełomu duchowego i cywilizacyjnego, jaki dokonał się za przyczyną pierwszej wojny światowej. Nową cywilizację „miasta, masy i maszyny”, w przeciwieństwie do ekspresjonistów i Witkacego, witał z entuzjazmem. Kult cywilizacji, przeciw ludowemu prymitywizmowi, sztuka trudna, powołująca się na postęp techniczny, współbrzmiąca z nową, „cudotwórczą” epoką. Peiper miał w sobie dużo z pozytywisty, wierzył w postęp, pracę organiczną, był racjonalistą.

Nurt rewolucyjny. Nowatorstwo najbardziej oryginalne, oparte na najpoważniejszych podstawach teoretycznych. Jednak poezję potraktowali zbyt wąsko, stąd ograniczenia ich twórczości. Ideał pracy, surowy rygor, poeta zaszyfrowanego, skondensowanego zdania, które trzeba przeczytać parokrotnie, by je w pełni zrozumieć i przeżyć.

3. grupa Kwadrygi: grupa poetycka wydająca pismo pod tym samym tytułem w latach 1927-31. M.in. Aleksander Maliszewski, Lucjan Szenwald, Konstanty Ildefons Gałczyński, Nina Rydzewska. Ich program był tyleż literacki, co polityczno-społeczny, w sporach wewnętrznych zaś zdarzało się, że ideologia brała górę nad estetyką. Przedmiotem ich zaciekłych ataków był Skamander, ich artykuły odznaczały się silną bojowością.

Gałczyński pomimo że formalnie był związany z Kwadrygą, wyrósł z kabaretowości Skamandra. Poeta jedyny w swoim rodzaju.

4. Poezja „trzeciego wyrazu”: Józef Czechowicz – odwrót od racjonalizmu i naturalizmu, tonacja katastroficzna, zwrot ku „metafizyczności”, mitologizm, wizjoneryzm, maksymalne uproszczenie składni, rezygnacja z interpunkcji i dużych liter, oniryzm, „muzyczność”, wieś i małe miasteczko, opozycja Arkadia – Katastrofa. Józef Łobodowski – poetycki historiozof i mitolog wojny i rewolucji. Czesław Miłosz – debiutował jako poeta pokoleniowy, pokolenie dążące do szczęścia, wiecznej młodości, a jednak „przeklęte”, wiedział, że poniesie ono klęskę. W Trzech zimach staje się samotnym prorokiem-wizjonerem, przy czym jednym z najbardziej hermetycznych poetów swego czasu. Silna potrzeba rygorów, powinowactwa z poezją Iwaszkiewicza (uważał go za mistrza), traktowana w sposób głęboko osobisty sfera przeżyć religijnych, profetyzm, katastrofizm.

5. Bolesław Leśmian: śpiew jako synonim poezji, poezja wyrasta ze śpiewnych, między innymi ludowych, źródeł, poprzez śpiew poeta widzi świat; widzę to, co mówię. Za pomocą poezji można stwarzać świat. Sens rzeczywistości zależy od języka. Poetyka Leśmiana jest afirmacyjna i cielesna. Jego wiersze mówią to tylko co mówią i nie są ani wykładem światopoglądowym, ani sugerowaniem tego, czego się nie da wyrazić, lecz muzycznym oglądaniem rzeczywistości. Tworzenie konkretne i zmysłowe, antyalegoryczny, antysymboliczny. Leśmian opowiada świat. Najbardziej ontologiczny polski poeta. Miłość lekarstwem na rozpacz. Kreowanie sytuacji niemożliwych. Nurt ludowy.

6. Stanisław Ignacy Witkiewicz i katastrofizm w literaturze do 1945:

1. Aleksander Wat Bezrobotny Lucyfer: w niektórych opowiadaniach zabieg sprowadzenia do absurdu mieszczańskich mitów katastroficznych; nieco nihilistyczna „gra w katastrofizm”; przekonanie o głębokim kryzysie współczesnej kultury, jej ideałów, wierzeń i mitów, myśl o absolutnej niewyobrażalności przyszłych społecznych kataklizmów i historycznych przemian.

2. Dwie katastroficzne powieści Witkacego: Pożegnanie jesieni (1927) i Nienasycenie (1930). Powieści nie traktował jako dzieła sztuki i jego Teoria Czystej formy nie znajdowała tu zastosowania. Wręcz przeciwnie: rodzaj ten określał jako „worek w który wszystko wepchnąć można”. Przede wszystkim znajdują się tu treści sensu stricto filozoficzne. Proces morfizacji i eseizacji powieści. Wysoko ranga sfery przeżyć seksualnych, które stymulują twórczość artystyczną i są rewelatorami przeżyć metafizycznych, stanowiących dla Witkacego miarę prawdziwego człowieczeństwa. Ostatnia, przerwana po pierwszym tomie, nie ogłoszona drukiem powieść Jedyne wyjście (1931-33). W latach trzydziestych Witkacy coraz wyraźniej przesuwał swoje pasje intelektualne ku filozofii i publicystyce – z odcieniem wychowawczo-moralizatorskim.

3. Pogłosy katastrofizmu w poezji wojennej: Aleksander Rymkiewicz, poematy Wojenna jesień, Siedem dni; Józef Stachowski, tomik Ku ziemi.

7. Twórczość Brunona Schulza i Witolda Gombrowicza:

1. Gombrowicz: intelektualista, analityk, prześmiewca, mitodestruktor, „działacz” i agresor; zadebiutował książką stylizatorsko-nowatorską; rewelacyjnym zbiorem opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania (1933). Tematyka: centralnym jej pojęciem i odkryciem jest „Forma”: kategoria, poprzez którą człowiek styka się z ludźmi, poznaje świat, nadaje mu sens, tworzy kulturę. Zarazem jednak ta kategoria ogranicza go, jest dla niego więzieniem. Stąd Gombrowiczowska postawa dialektyczna, oscylująca między aprobatą Formy a jej demaskacją i destrukcją, między jej poszukiwaniem a ucieczką przed nią. Gombrowicz „przedwojenny” zaprezentował polskiemu dwie tonacje: wyzwalającego humoru i mrocznych wstydliwości. Domeną pierwszej z nich miała stać się przede wszystkim Ferdydurke. Pamiętnik… usytuował się raczej po drugiej stronie: sięgał w mniej czy bardziej zawoalowany sposób, do sfery sadomasochizmu, ukazywał dziwaczne wynaturzenia popędu seksualnego, badał duchowe okolice zbrodni. Ferdydurke stanowiła wielką satyrę społeczno-kulturową; wyszydzała zacofany system edukacji, naiwne postępowiczostwo sfer inteligenckich, zaskorupiałą anachroniczność polskiego dworku, ale także idee sentymentalnego bratania się z ludem.

2. Schulz: wizjoner, syntetyk, ironista, mitotwórca, pisarz materii…; Sklepy cynamonowe (1934), Sanatorium Pod Klepsydrą (1937); opowiadania pisane w pierwszej osobie, ewokowanie wspomnień z dzieciństwa i wczesnej młodości przez dorosłego narratora. Rzeczywistość oniryczna, mityczna, mitopodobna.

8. Ważne zjawiska w prozie do 1945:

1. Powieść polityczna: rozkwit przypada na lata 1923-26: okres stałej walki o władzę i względnej równowagi głównych do tej władzy pretendentów, gwałtownej aktywizacji partii politycznych, nieustannych zmian gabinetów, koalicji, zjednoczeń i rozłamów, a jednocześnie – okres gwałtownych spięć wewnętrznych (zabójstwo prezydenta Narutowicza, strajk generalny i wypadki krakowskie 1923), poważnych wstrząsów gospodarczych (inflacja), wiszących w powietrzu zamachów stanu, w których jeden zrealizował się naprawdę i okres ten definitywnie zakończył.

• Generał Barcz (1923) Juliusza Kadena-Bandrowkskiego, powieść o mechanizmach pierwszej walki o władzę w odradzającym się państwie, powieść, której bohaterowie, w mniejszym lub większym stopniu upodobnieni do kilku spośród najważniejszych postaci historycznych tego przełomowego momentu, rozgrywają między sobą grę wzorowaną na autentycznym układzie sił i na autentycznych posunięciach politycznych. Postawa demaskatorska. Pamflet czy karykatura tych zdarzeń. Bezceremonialność (sławna formuła: „radość z odzyskania śmietnika”, na określenie emocji r. 1918), pasja pomniejszycielska, cynizm, wolna od politycznej naiwności.

• Przedwiośnie (1924) Stefana Żeromskiego, najwybitniejsza powieść z tego kręgu. Wewnętrzne napięcia i konflikty odrodzonego państwa zostały umiejętnie uwypuklone dzięki swoistej odmianie efektu obcości: bohater powieści, młody człowiek, którego oczami czytelnik ogląda Polskę lat już powojennych, nigdy Polski dotychczas nie widział i wrażenia swoje konfrontuje, po pierwsze – z romantyczną legendą o nieznanej ojczyźnie, po drugie – z doświadczeniami i przeświadczeniami wyniesionymi z rewolucji i wojny domowej w Rosji. Ów przybysz, wrzucony nagle w świat egzotycznej dlań polskości, staje się przedmiotem wielkiej psychomachii” między patriotyzmem i ideologią powolnej konstruktywnej pracy – z jednej strony, a komunizmem i ideologią przewrotu społecznego – z drugiej strony. W zakończeniu powieści, w sławnej scenie pochodu ba Belweder, Cezary Baryka dokonuje wyboru: opowiada się za rewolucją. Nie znaczy to jednak, by wybór ten miał za sobą aprobatę autora. Ale w owym nowoczesnym moralitecie walka toczy się również między pokusą urody życia, reprezentowaną zarówno przez uroki wiejskiej sielanki w ziemiańskim dworze, jak przez na nic nie zważające szaleństwo miłosne, a ideałem społecznej służby w obronie skrzywdzonych i poniżonych.

2. Powieść historyczna: ubożeje w tych latach 1918-32 ilościowo; Berent Żywe kamienie (1918, napisane częściowo jeszcze przed wojną); główną przedstawicielką owej literatury była Zofia Kossak-Szczucka jako autorka Beatum scelus (1924, Błogosławiona wina, prezentował bardzo niefranciszkański i bardzo sarmacki model katolicyzmu), Z miłości (1926, rzecz o św. Stanisławie Kostce). Lata 1932-39: Czerwone tarcze (1934) Iwaszkiewicza stanowią utwór najbardziej odosobniony. Swoboda w traktowaniu faktów. historycznych, rezygnacja ze stylizowania języka i mentalności bohaterów powieści. Sugestywna wizja XII-wiecznego średniowiecza, głęboka analiza kilku centralnych polskich problemów polityczno-kulturowych. Dramatyczny charakter losów Polski, ciążącej ku Zachodowi i jego wyższości kulturowej. Polski dramat wielkości i władzy, konflikt między polityką a etyką. Krzyżowcy (1935) Kossak-Szczuckiej. Dzieło o wielkim rozmachu epickim, znacznych ambicjach historiozoficznych.

3. Powieść religijna: Jerzy Andrzejewski Ład serca (1938).akcja na zapadłej wsi białoruskiej w czasie jednej nocy, fabularnym motywem jest zbrodnia. Walka o własne zbawienie między Dobrem a Złem. Katolicyzm w wersji pesymistycznej, podkreślający absolutną bezradność człowieka wobec łaski. Iwaszkiewicz – Młyn nad Utratą – niemożność bycia świętym.

4. Powieść psychologiczna: Nałkowska: Niedobra miłość (1928), jedno z najwybitniejszych osiągnięć psychologizmu Nałkowskiej. Główna jej teza polega na pokazaniu ludzkiej osobowości jako zmiennej w czasie. Trójkąt małżeński. Romans Teresy Hennert (1924). Granica (1935): losy postaci układają się według schematu krzywdy klasowej, a osobista klęska bohatera zbiega się w czasie z jego klęską polityczną, jako niefortunnego prezydenta miasta, w którym dochodzi do krwawo stłumionej demonstracji zagrożonych bezrobociem robotników. Determinizm społeczno-klasowy. Niecierpliwi (1939). Maria Kuncewiczowa – Cudzoziemka.

5. W kręgu literatury faktu:

• Reportaż: (IIWŚ) główna cecha – tendencja do utrwalania wydarzeń w sposób zapewniający im maksymalną wiarygodność. Reportaże były bądź dziełem wojennych korespondentów, bądź relacją spisaną „na gorąco” z ust bezpośredniego świadka lub uczestnika. Dawał się odczuć kryzys zaufania do literatury w ogóle. Reportaż z Września – Melchior Wańkowicz, uchodziły za szkodliwe dla tzw. polskiej racji stanu, a autor miał poważne problemy z wydaniem ich drukiem. Reportaże Kazimierza Wierzyńskiego zebrane a tomie Pobojowisko (dzieło literackie).

• Diarystyka: Maria Kuncewiczowa, autobiograficzny reportaż Klucze – zapis typowej wędrówki „pielgrzymiej”, symboliczne zerwanie z przeszłością, aklimatyzacja do nowych form życia, depresja psychiczna, poczucie winy.

Dzienniki czasów wojny – Zofia Nałkowska – proustowskie chwytanie utraconego czasu, zapis przemijania – żeby coś zostało, można pisać już tylko o umierających ludziach, codzienna rzeczywistość, przemyślenia na temat tego co się dzieje, literatura zachowaniem człowieczeństwa. Maria Dąbrowska Dzienniki 1918-1939.

9. Dramat po 1918:

1. Dramat Dwudziestolecia to już zwłaszcza opublikowany drukiem – ilościowo przedstawiał się o wiele skromniej niż poezja czy proza tej epoki. Chronologia: 1) okres dominacji prądów awangardowych, antyrealistycznych, mniej więcej do 1926, 2) okres środkowy – zwrot ku tematyce społecznej, komunikatywności, 3) tendencje realistyczne, zainteresowania psychologiczne.

2. Dramaturgia Witkacego: dzieło odosobnione, pozbawione w zasadzie kontynuatorów. Zaledwie część sztuk wystawiona była w epoce ich napisania. Dramaturgiczne dzieło Witkiewicza składa się z 21 dramatów. Tylko Szewcy powstali w latach trzydziestych. Czas napisania pozostałych zamyka się w okresie 1918-1925. Dramaturgia Witkacego spowinowacona jest z ekspresjonizmem, formizmem, dadaizmem i nadrealizmem. Połączenie „metafizyczności” z katastrofizmem. Witkacy był pisarzem jak mało kto suwerennym: jako dramaturg opierał się na własnych koncepcjach nie tylko programowo-literackich, ale i estetycznych i filozoficznych. Teoria Czystej Formy, w dramacie istotę sprawy stanowią napięcia między działaniami czy wypowiedziami, ich niezwykłość, dziwaczność, oniryczność, szokujący charakter.

3. Inne dramaty awangardowe: Tytus Czyżewski, Tadeusz Peiper, Witold Wandurski, Brunon Jasieński.

Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda (1938); badania nad psychologia „międzyludzką”: ukazuje jak pozbawiona „formy”, niewydarzona, pałubo wata pannica wyzwala w przedstawicielach (groteskowego) dworu królewskiego, z którym nagle się zetknęła, ich wstydliwe sekrety i zbrodnicze instynkty – samą tylko swoją, uparcie milkliwą i zastraszoną obecnością. Gombrowicz „ciemny”, analityczny, zafascynowany zbrodnią. Jej bohaterka jest odstręczająca, a jednak rozporządza jakąś niezwykłą siłą – sam następca tronu oświadczył się o jej rękę. Nie można się od niej uwolnić inaczej, jak tylko zabijając ją, co też i dokonuje się na scenie. Iwona jest symbolem seksu – w jego „niskiej”, wstydliwej, trudnej do wyznania wersji.

4. Dramat eskpresjonizująco-młodopolski: Hulewicz Kain (1920); Zegadłowicz Nawiedzeni (1924); Rostworowski Straszne dzieci (1921); Słonimski Wieża Babel (1927) tendencje spirytyzmu;

5. Realistyczny dramat o tematyce współczesnej: Jerzy Szaniawski: Żeglarz – jedno ze szczytowych osiągnięć pisarza. Problematyka prawdy i kłamstwa jako konflikt rzeczywistości historycznej i fałszującej ją osobowej legendy: bohaterskiego i świetlanego kapitana Nuta, po prawdzie zaś, jak to się w toku dramatu okazuje, postaci dość prozaicznej. Szaniawski konflikt ten nie tyle rozstrzygnął, ile – z prawdziwie dojrzałą mądrością – wszechstronnie rozpatrzył, wskazując jednak wyraźnie na różnicę dzielącą legendę odbieraną bezkrytycznie od mitu taktowanego świadomie jako mit: jako inną formę prawdy o przeszłości, jako wyraz głębokich potrzeb zbiorowej psychiki.

6. Realistyczny dramat o tematyce współczesnej: Żeromski, Rostworowski, Pawlikowska – humor, rozrywka.

7. Realistyczny dramat historyczny. Ferdynand Goetel – Samuel Zborowski, tematyka rewolucji, kreowanie wielkich bohaterów – Władysław IV, Józef Piłsudski; Ludwik Hieronim Morstin – o Sokratesie, Iwaszkiewicz – portret Chopina.

8. II wojna w kraju: utwory, które w tym czasie powstały, z nielicznymi wyjątkami, zostały całkowicie zapomniane po wojnie.

10. Krytyka literacka i eseistyka po 1918:

1. Krytyka literacka Dwudziestolecia międzywojennego: cześć pierwsza to teksty, które literaturę zapowiadają: pisane zazwyczaj przez samych poetów, programy i manifesty literackie. Część druga to teksty, które z istniejąca już literaturą prowadzą dialog: krytyka literacka sensu stricto. Karol Irzykowski, Juliusz Kleiner, Tadeusz Boy-Żeleński, Adam Grzymała-Siedlecki, Zygmunt Wasilewski, Ostap Ortwin, Jan Lorentowicz, Karol Wiktor Zawodziński, Ignacy Fik, Bolesław Miciński, Konstanty Troczyński, Stefan Kołaczkowski, Wacław Borowy.

2. II wojna (poza krajem): Ksawery Pruszyński, Tymon Terlecki, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Jan Bielatowicz, Adolf Bocheński, Stanisław Vincenz, Bolesław Miciński, Skamandryci (Wierzyński, Lechoń).

Eseistyka: Witkacy – Niemyte dusze – fascynacja psychoanalizą Freuda; Miciński – Portret Kanta, Trzy eseje o wojnie, Wyka – zbiór Życie na niby- rozważania na temat wojny i kondycji człowieka i sztuki; Stempowski

Krytyka: Karol Irzykowski –konserwatyzm, niezależność artysty, krytyczny wobec rodzących się nurtów; Tadeusz Boy-Żeleński – liberalizm, zerwanie z tradycjonalizmem; S. Baczyński – poezja ekspresjonistyczna, powieść polska;

11. Cenzura roku 1939 i wojna w literaturze 1939-45.

W kraju: „Sztuka i Naród”, „Dźwigary”, „Droga”; PROZA: Iwaszkiewicz: Matka Joanna od Aniołów, Bitwa na równinie Sedgemoor, Stara cegielnia, Ikar; „Kamienie na szaniec” A. Kamiński, R. Bratny Pokolenie Kolumbów; surrealizm i groteska – nowele Baczyńskiego, dylemat wiary – Andrzejewski, Zofia Kossak-Szucka – literatura obozowa; diarystyka;

POEZJA: Gajcy, Baczyński, Borowski, Świrszczyńska, Miłosz – intelektualizm (Ocalenie); poezja żołnierska;

12. Twórczość pokolenia wojennego:

K.K. Baczyński (1921-1944) – Zamknięty echem, Dwie miłości, pseud. Jan Bugaj; poematy Serce jak obłok, Szklany ptak, Olbrzym w lesie – konwencja katastroficzna, baśniowa, mitologiczna; bohaterem postać tytana, który chce ocalić chore od żalu serca ludzi, ale w tej szlachetnej misji spotykają go niepowodzenia i ostatecznie ponosi klęskę, próba ocalenia w społeczeństwie wiary w sens człowieczeństwa, respektowanie wartości humanistycznych i moralnych; język zmetaforyzowany, styl intelektualno-dyskursywny, wizjonersko-symboliczny; religia wtajemniczeniem w prawa historii, stworzenie Bogu aury szacunku i tajemnicy; eschatologiczne myślenie o rzeczywistości; erotyki; ewolucja w żołnierza; 1942 Poemat o Bogu i człowieku; dylemat moralny – niechęć do zabija człowieka, ale konieczność tego w imię obrony ojczyzny; poemat Wybór – Jan porzuca rodzinę i brzemienną żonę dla walki za ojczyznę, co rodzi w nim niepokój serca i sumienia, kontrast z militarystą Piotrem, Jan ginie osłaniając przyjaciela;

T. Borowski (1922-1951) – fazy okupacyjno-warszawska, obozowa, niemiecka; Gdziekolwiek ziemia – kpina z imperium słowiańskiego, 10 części pisanych heksametrem, apokaliptyczna i kosmiczna sceneria, motyw rzeki – metafora przemijania, bohater – laicki heroizm w metafizycznym buncie przeciw absurdowi świata, daremna próba ratowania człowieczeństwa; obóz: Drutami okolony skrawek świata: oskarżenie Boga o nieczułość na los ofiar, odczłowieczenie, Do narzeczonej: wizja poglądów poety; po obozie: odraza do świata, wolność- hedonistyczna żądza użycia za wszelką cenę, cynizm, materializm, pesymizm i sceptycyzm, czas pogardy dla człowieka, który marzy o paleniu ludzi w krematoriach, okrutna zemsta na wszystkich Niemcach;

1. T. Gajcy (1922-1944) – redaktor „Sztuki i Narodu”, zginął na powstańczej barykadzie, poemat Widmo – luźne sceny, senno-profetyczne wizje, stylizacja biblijna, koniec świata, eschatologiczny zarys dziejów narodu Izraela, bohater prometejski, którego repliką jest Konrad z III części Dziadów – poszukiwanie sankcji dla zła w świecie stworzonym przez Boga, manicheizm – pierwiastki Dobra i Zła, wyraz tęsknoty za dzieciństwem, zmiecionym przez kataklizm dziejowy, przerost obrzędowości kościelnej, groteska; tom Grom powszedni: Droga tajemnic - zafascynowanie śmiercią, więź łącząca świat żywych ze światem umarłych. Walka – zło i grzech; ciemność języka;,

2. Grupa „Sztuki i Narodu”: pismo odznaczające się wysokim poziomem i rekordową jak na warunki okupacji liczbą szesnastu numerów. Nawiązywała do ideologii skrajnego odłamu przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego, Falanga, na której czele stał, sympatyzujący z ruchem faszystowskim, Bolesław Piasecki: Gajcy, Trzebiński, Bojarski.

13. Literatura polska na emigracji. Dzienniki wojenne:

1. Andrzej Bobkowski. Szkice piórkiem (Francja 1940-1944) Bobkowskiego, dzieło powstałe z notatek czynionych na bieżąco, które ostateczna postać zyskały dopiero później. Autor ewakuował się z Paryża przed wkroczeniem Niemców, podążając na południe, co dało mu okazję do wielu ciekawych spostrzeżeń na temat nastrojów społecznych, charakteryzujących codzienne życie mieszkańców prowincji francuskiej, do której wojna nie dotarła, choć jej obecność i tutaj stawała się coraz bardziej odczuwalna. Następnie zaś zdecydował się na powrót do Paryża, gdzie pozostał aż do chwili wyzwolenia miasta przez Aliantów.

2. Zofia Nałkowska – kontynuowała przez cały okres okupacji dziennik, który przyniósł sporo informacji rzeczowych, dotyczących zarówno sytuacji materialnej pisarki – zmuszonej do pracy zarobkowej innej niż pisarka – jak i losów wielu innych pisarzy, z którymi wówczas utrzymywała kontakt. A były wśród nich czołowe osobistości świata literackiego stolicy. Dziennik Nałkowskiej, kontynuowany z troską równą tej, jaką pisarka poświęcała swoim książkom, stanowił dla niej w tym czasie jakby zastępczą formę literatury. Przynosił poszerzenie pola obserwacji, która objęła środowiska dotąd autorce nie znane, np. chłopskie i robotnicze.

3. K.L. Koniński: odnotowywał rezultaty swoich rozmyślań nad istotą wiary, kondycji człowieka, zła, sumienia, łaski, itp. Od strony faktów jego Uwagi prezentują się nadzwyczaj skromnie.