Michał Głowiński „Świadectwa i style odbioru”
Autor pisze, że analiza odbioru jest dosyć skomplikowana, ponieważ nie można ograniczyć się jedynie do analizy tekstów- są one tylko jednym- co prawda głównym-elementem aktu komunikacji literackiej. Na początku należy ustalić, jakie materiały pozwalają na badanie odbioru, a więc jakie winny stać się przedmiotem analizy.
Fakt odbioru nie jest historykowi literatury w większości wypadków bezpośrednio dany, tak jak jest mu dane dzieło literackie. Trzeba go dopiero zrekonstruować , na podstawie tekstów pewnego rodzaju.
Głowiński wyróżnia pięć zasadniczych grup:
Wypowiedzi (literackie, para-literackie, krytyczne), w których sam proces lektury podległ tematyzacji;
Wszelkiego typu wypowiedzi meta-literackie o charakterze dyskursywnym (krytyczne, historycznoliterackie, teoretyczne itp.), w których czynność lektury nie została stematyzowana;
Wszelkiego typu teksty, odwołujące się do innych tekstów poprzez swą strukturę, a więc pastisze, parodie, stylizację itp.;
Różnego rodzaju transformacje dokonywane na dziele literackim, a więc przekłady, parafrazy, transkrypcje itp.;
Badania socjologiczne o charakterze empirycznym zajmujące się cyrkulowaniem dzieł literackich wśród różnych grup społecznych i właściwymi im sposobami lektury.
GRUPA 1
Najłatwiej poddają się rekonstrukcji, są niemal bezpośrednio dane
Wydzielić można trzy typy przekazów:
Wypowiedzi o dziele w dziele, dotyczące sposobów odbioru
Wszelkiego typy zapisy lektury zawarte w korenspodencjach, dziennikach intymnych itp.
Typ krytyki literackiej, którą Głowiński nazywa „impresjonistyczną”
Przykładem utworu, którego bezpośredni przedmiot stanowi lektura, a wiec poetycka relacja o odbiorze, jest Epos-nasza Norwida.
GRUPA 2
Trzeba je rekonstruować a podstawie analizy, tego w jaki sposób, za pomocą jakich kategorii ujmuję się literaturę.
Wchodzą tu w grę wszelkiego rodzaju wypowiedzi do niej się odnoszące: krytyczne, teoretyczne, historycznoliterackie, filologiczne itp.
Każda z nich nawet zobiektywizowany traktat filologiczny, poddający analizie odmiany tekstu świadczy o pewnym typie lektury, o pewnym sposobie ujmowania dzieła literackiego.
GRUPA 3
Ujawniają nową przydatność: badaczowi pojmującemu historię literatury nie tylko jako dzieje tworzenia, ale jako dzieje różnych metod literackiego komunikowania, pozwalają odtworzyć sposoby odbioru, właściwe danej epoce.
Mieszczą się w niej wypowiedzi niedyskursywne i niestematyzowane, takie więc, które przez samą swoją strukturę odwołują się do innego tekstu lub zespołu tekstów i tym samym świadczą o jego (ich) swoistej konkretyzacji.
Wszelkiego rodzaju pastisze, parodie, stylizacje- wskazuję one, w jaki sposób jest odbierany utwór będący przedmiotem odwołania.
Pastisz- na ogół nie jest prostą kopią, stanowi interpretację wzoru wg reguł czytania obowiązujących w danej kulturze literackiej.
Stylizacja i parodia- w nich bowiem współczynniki stylu współczesnego nie tylko, że nie są tajone, ale tworzą kontekst konieczny dla ich zrozumienia.
GRUPA 4
W obręb transformacji wchodzą trzy zasadnicze dziedziny:
Przekłady
Parafrazy
Transkrypcje
Wszelkie przekształcenia dzieła literackiego można interpretować jako przejaw swoistej lektury, dokonywane są bowiem w myśl pewnych- uświadomionych bądź nieuświadomionych- dyrektyw konkretyzujących, właściwych danej kulturze literackiej.
Przekład- jest interpretacją tłumaczonego utworu. Jeśli analizuje się przekład jako świadectwo obioru, trzeba wziąć pod uwagę jeden istotny moment. Czynnikiem ograniczającym tę analizę jest fakt, że pewne właściwości przekładu są następstwem nie decyzji tłumacza i nie kultury literackiej, wynikają zaś z właściwości języka, na który się tłumaczy.
Bardziej efektownym przedmiotem analizy są wszelkiego rodzaju parafrazy utworów literackich, tak dokonane w obrębie jednego jezyka, jak i wówczas, kiedy pierwowzór i wersja przerobiona należą do różnych języków. W drugim przypadku parafrazy nie można utożsamiać z przekładami, gdyż tutaj jest istotna nie wierność wobec oryginału, ale sporządzenie nowej wersji.
Przez transkrypcję Głowiński rozumie wszelkie przeniesienie utworu z jednego systemu znaków w obręb drugiego.
Innym świadectwem odbioru są ilustracje do utworów literackich.
GRUPA 5
Składają się na nią wyniki empirycznych badań socjologów zajmujących się obiegiem dzieł literackich w różnych grupach społecznych. One różnią się od poprzednich grup: po pierwsze- świadectwa te są świadomie organizowane, są z góry pomyślane, pod drugie- mogą dotyczyć lektur właściwych wszelkim grupom społecznym, podczas gdy świadectwa poprzednie w istocie nie wykraczały poza krąg, określony mianem znawców.
STYLE ODBIORÓW
1.STYL MITYCZNY
2. STYL ALEGORYCZNY
3.STYL SYMBOLICZNY
4. STYL INSTRUMENTALNY
5.STYL MIMETYCZNY
6. STYL EKSPRESYJNY
7. STYL ESTETYZUJĄCY
STYL MITYCZNY
Ujawnia się gdy dzieło literackie odbierane jest jako przekaz religijny, głoszący prawdy wiary.
Dawniej był to jedyny styl odbioru, gdyż archaiczna kultura nie znała innego
Jego domeną stała się przede wszystkim recepcja dzieł związanych z sacrum.
Styl w obrębie całości światopoglądowej.
STYL ALEGORYCZNY
U podstaw tego stylu znajduje się przeświadczenie, że utwór literacki odznacza się swoistą dwuwymiarowością.
Wymiar pierwszy zawiera przekaz słowny, a wymiar drugi treści zakrzepłe ustabilizowane – zadaniem odbiorcy jest dotrzeć do obu.
Alegoryczny styl odbioru, polega na szukaniu „drugiego dna”, ale nie zawsze musi to mieć miejsce w utworach, które posiadają rzeczywistą strukturę alegoryczną.
Ma wszelkie dane po temu, by być stylem uniwersalnym, a więc podporządkować sobie wszelki typ wypowiedzi.
Styl alegoryczny jest nie tylko supozycją dotyczącą dzieła struktury dzieła literackiego, wtórnie wprowadza je także w pewien zespół mniemań, a nawet w pewien system światopoglądowy.
Pewną odmianą tego stylu jest, styl, który zakłada , że dzieła pisane są w języku ezopowym.
STYL SYMBOLICZNY
Zakłada on dwuwymiarową strukturę dzieła literackiego.
Odrzucone zostaje fundamentalne dla stylu alegorycznego przeświadczenie, rezygnuje się mianowicie z wiary, że relacje pomiędzy dwoma wymiarami są ściśle i raz na zawsze ustalone, a w konwencji- że odwołują się do ustabilizowanego systemu poglądów. Styl symboliczny zakłada, że te relacje są niejasne i nieokreślone.
Styl ten przypisuje aktywniejszą rolę czytelnikowi, pozostawia dużo większą swobodę jego inicjatywie.
Może mieć też charakter uniwersalny.
W jakiejś mierze jest stylem otwartym, respektuje możliwość wielu znaczeń.
STYL INSTRUMENTALNY
W obrębie tego stylu, dzieło literackie w pewnym sensie traci swą autonomię.
Dzieło w trakcie odbioru staje się czymś w rodzaju przykładu budującego.
Mamy tu do czynienia z lekturą pojętą jako czynność utylitarna, odwołująca się do światopoglądu potocznego.
W sferze oddziaływania tego stylu ujawnia się tendencja do podziałów dychotomicznych.
STYL MIMETYCZNY
Jego podstawę stanowi przeświadczenie, że pomiędzy przedmiotami i sytuacjami przedstawianymi w utworze literackim a przedmiotami i sytuacjami należącymi do świata realnego zachodzi stosunek podobieństwa, naśladowania, odbicia.
On inaczej sytuuje dzieło niż style poprzednie.-> tutaj punktem odniesienia jest nie taki czy inny kompleks światopoglądowy, ale- rzeczywistość.
Styl ten sprawia, że w obrębie lektury współczynnikiem istotnym staje się prawda, z pozoru ujmowana tak, jak w jej klasycznej definicji.
Wszelki styl mimetyczny przyjmuje rzeczywistość jako podstawowy punkt odniesienia i że nie zdaje sprawy z faktu, że idea rzeczywistości jest tu- w mniejszym lub większym stopniu- wynikiem z góry przyjętych założeń.
STYL EKSPRESYJNY
Zjawiskiem najistotniejszym jest sytuowanie czytanego utworu wobec nadawcy.
Autor traktowany jest jako sui generis składnik tekstu, skoro cała lektura ma doprowadzić do ujawnienia jego właściwości; przekaz tekstowy jest w ścisły związku z autorem, tzn. często ukazuje jego osobowość, charakterystykę; każdy element świata przedstawionego można interpretować jako przejaw świata intymnego autora.
Podstawową właściwością tego stylu jest więc to, że zmierza do indywidualizacji.
STYL ESTETYZUJĄCY
Dąży do odbioru dzieła literackiego przede wszystkim jako dzieła literackiego, można wiec mówić o swojego rodzaju lekturze autotelicznej.
Jedną z postaci estetyzującego stylu odbioru może być ludyczny sposób lektury: dzieło recypuje się przede wszystkim w kategoriach zabawy, jako źródło uciechy i rozrywki.
Odmiana ludyczna stylu estetyzującego to w dużej mierze kultura popularna.
Podstawowymi kategoriami są piękno i forma.
Podsumowanie:
Style te na ogół nie występują w postaci czystej, należy je pojmować nie jako bezwzględny i rygorystycznie przestrzegany zespół reguł, ale jako wiązki tendencji, kierujących procesami lektury.
Gatunek w pewnym sensie determinuje wybrany przez nas styl odbioru, np. poezja bardziej łączy się z ekspresyjnym stylem odbioru, powieść bardziej z mimetycznym – jest to raczej tendencja niż stałe przypisanie. Nie wszystkie style są uniwersalne.