TEMAT 25 – KONIEC IMPERIUM RZYMSKIEGO
PÓŻNE CESARSTWO – DOMINAT
Państwo rzymskie w kształcie nadanym przez Augusta przetrwało do lat trzydziestych III w. Wtedy pogrążyło się w głębokim kryzysie, wywołanym zarówno pogarszającą się sytuacją wewnętrzną, jak i zmasowanymi najazdami obcych plemion, głównie germańskich. Z wieloma Rzymianie utrzymywali pokojowe, a nawet dobrosąsiedzkie stosunki. Ich aktywizacja i nacisk na granicę rzymską spowodowany został wędrówką Gotów, również plemion germańskich. W latach trzydziestych III w. Goci zagrozili bezpośrednio cesarstwu. W obawie przed atakiem miasto Rzym otoczone zostało potężnymi murami, zachowanymi w znacznej mierze do dzisiaj. Na Wschodzie sytuację cesarstwa skomplikowało odrodzenie się państwa perskiego. Persowie dążyli do odzyskania swoich dawnych terytoriów - Azji Mniejszej, Syrii, Palestyny i Egiptu, które znajdowały się w rękach Rzymian. Stało się to przyczyną wojen z państwem perskim. W jednej z nich do niewoli, z której nigdy już nie powrócił, dostał się nawet cesarz rzymski Walerian (panował w latach 253-260). Najazdom towarzyszyła niestabilna sytuacja wewnętrzna, co przejawiało się przede wszystkim częstą zmianą panującego. Powszechnym zjawiskiem stały się uzurpacje, czyli nielegalne sięganie po władzę cesarską. Prowadziło to do wojen domowych, których prowadzenie uniemożliwiało z kolei skuteczną obronę przed najazdami.
PRZEMIANY POLITYCZNE I USTROJOWE
Cesarz Dioklecjan (284 - 305 r.) wyciągnął wnioski z doświadczeń poprzednich dziesięcioleci i przeprowadził gruntowną reformę państwa rzymskiego. Wprowadził system, który nazwano tetrarchią (gr. - rządy czterech, czwórwładza). Cesarz wyznaczył współrządcę z tytułem augusta i powierzył mu zarząd zachodniej części państwa. Dioklecjan pozostał na Wschodzie, ale zachował władzę zwierzchnią wobec wszystkich pozostałych. Każdy z augustów wyszukał sobie do pomocy zastępcę z tytułem cezara. Zmianom tym towarzyszyły reformy administracyjne i wojskowe. Dioklecjan podzielił prowincje na mniejsze, podwajając ich liczbę, z ok. 50 do ok. 100. Kilka prowincji tworzyło jednostkę nadrzędną - diecezję. Panowanie Dioklecjana rozpoczęło nową epokę - dominat. Nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa dominus, tzn. pan. Dioklecjan zerwał bowiem całkowicie z pozorami republiki i kazał się tytułować dominus ac deus - pan i bóg. Cesarz przestał być „pierwszym obywatelem" i otwarcie stał się władcą absolutnym. System tetrarchii nie przetrwał co prawda jego twórcy, ale reformy Dioklecjana wzmocniły państwo rzymskie na prawie dwieście lat. Następca Dioklecjana - Konstantyn Wielki (306-337 r.) - na powrót skupił władzę nad całym państwem w swoich rękach. Przeniósł też stolicę z Rzymu do nowo wybudowanego miasta, które powstało nad Bosforem w miejscu starej kolonii greckiej Bizancjum. Otrzymało ono nazwę Konstantynopol, czyli miasto Konstantyna. Po śmierci cesarza tendencje podziałowe uległy jednak nasileniu. W roku 395 cesarz Teodozjusz Wielki, panujący w latach 379-395, podzielił cesarstwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Podział ten okazał się trwały.
ZAGROŻENIE ZEWNĘTRZNE
Dioklecjan oraz jego następcy na pewien czas opanowali sytuację na granicach państwa. Jednak już w drugiej połowie IV w. nad światem rzymskim zawisła groźba nowej wędrówki ludów. Tym razem sprowokowali ją Hunowie. Przywędrowali oni z Azji, wywierając ogromny nacisk na ludy zamieszkujące wschodnią i środkową część Europy. W 376 r. Goci i inne plemiona wschodniogermańskie przekroczyły dolny Dunaj. Tutaj miały otrzymać przydział ziemi wraz z prawem osiedlenia się. Jednak trudności w zaopatrzeniu w żywność, a także nadużycia i korupcja urzędników rzymskich doprowadziły do rewolty przybyszów. Zakończyła się ona wielką bitwą w 378 r. pod Adrianopolem w południowej Tracji na Bałkanach. Armia rzymska została całkowicie zniszczona, a na polu walki poległ cesarz Walens. Barbaryzacja Imperium Rzymskiego zataczała coraz szersze kręgi. W 410 r. germańskie plemiona Wizygotów, zachodniego odłamu Gotów, pod wodzą Alaryka zdobyły Rzym. Miasto zostało dotkliwie splądrowane, co wywarło ogromne przerażenie mieszkańców państwa.
UPADEK RZYMU
W 476 r. wódz germański Odoaker pozbawił władzy ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa. Nowego władcy nie powołano, a insygnia cesarskie Odoaker odesłał do Konstantynopola. Cesarstwo rzymskie przestało istnieć. Państwa barbarzyńskie, powstające na terytorium Imperium Romanum, przyczyniały się do jego dezintegracji. Powodowały barbaryzację zarówno społeczeństwa, jak i jego elit. Mówiąc o jego upadku, mamy na uwadze cesarstwo zachodniorzymskie. Część wschodnia wyszła z tych przemian obronną ręką. Od podziału w 395 r. nazywamy ją wschodniorzymskim lub cesarstwem bizantyńskim. Władcy bizantyńscy nie zrezygnowali z pretensji do odzyskania władzy nad częścią zachodnią imperium. W początkach VI w. Justynian Wielki (527-561 r.) podjął próbę odbudowania państwa rzymskiego na Zachodzie. Zakończyła się ona jednak, po paru spektakularnych sukcesach, ostatecznie fiaskiem. Cesarstwo bizantyńskie przetrwało aż do 1453 r., do momentu ostatecznego podboju przez Turków.