J.W. Goethe – Faust
Epoka
Preromantyzm jest okresem
przejściowym między klasycyzmem
a romantyzmem,
istniejący od drugiej połowy XVIII wieku do początku wieku XIX.
Preromantyzm, związany z sentymentalizmem,
postulował odrzucenie klasycznych reguł sztuki na rzecz tworzenia
poezji oryginalnej i wzniosłej, wyrosłej z natchnienia artysty i
jego wyobraźni. Charakterystyczne dla tego nurtu było
zafascynowanie przeszłością historyczną, twórczością ludową i
sztuką średniowiecza
, a także dramatami Szekspira . Poezja preromantyczna była wyrazem
emocji i uczuć podmiotu lirycznego, wprowadzała nastrój
melancholii i smutku, wykorzystywała motywy przyrody. Jest to
widoczne w literaturze angielskiej, francuskiej, a głównie w
niemieckiej. Świadczą o tym utwory Jana Gotfryda Herdera, Johanna
Wolfganga Goethego, Fryderyka Schillera. Wyraźnym owocem tych postaw
jest Sturm Und Drang Periode czas burzy i naporu w Niemczech. Określa
on buntowniczą postawę młodzieży. Okres ten to protest literacki
przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka
feudalne, przeciw uciskaniu mieszczan oraz chłopów, przeciw
upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. Artyści przedkładali
intuicję i uczucie nad rozum, w swych utworach nawiązywali do
źródeł narodowych i ludowych.
Do głównych
tendencji obecnych w literaturze i sztuce należą:
1. Bunt
przeciwko racjonalizmowi, docenienie wartości uczuć i intuicji.
2.
Odrzucenie zasad poetyki klasycystycznej - mieszanie rodzajów
literackich, tworzenie nowych gatunków.
4. Historyzm -
czerpanie motywów z przeszłości, a najbardziej średniowiecza.
5.
Ludowość - zainteresowanie ludem, jego losem, kulturą,
wierzeniami, a także tzw. twórczością ludową.
6.
Orientalizm - zainteresowanie kulturą i przyrodą Wschodu.
7.
Łączenie realizmu z fantazją i wyobraźnią.
8. Docenienie
roli przyrody w życiu człowieka.
9. Zerwanie z uniwersalizmem
na rzecz literatury narodowej.
3 koncepcje sztuki w Fauście
W Prologu w teatrze Goethe snuje rozważania na temat trzech koncepcji sztuki i wynikających z nich zadań artysty. Każdy z rozmówców prezentuje inne poglądy:
Dyrektor teatru reprezentuje koncepcję oświeceniową. Uważa, że sztuka powinna być przede wszystkim tworzona dla ludzi, musi być interesująca dla widza i zaskakiwać nowymi elementami. Dobra sztuka to taka, która przyciąga do teatru tłumy widzów i daje im poczucie zadowolenia. Dyrektor nie rozumie wzniosłych ideałów Poety, który według niego jest jedynie sługą widowni, odpowiedzialnym za odczucia widza. Dobra sztuka powinna również posiadać właściwości dydaktyczne. Dyrektor pragnie przedstawienia wielkiego, poruszającego widza nie tylko swoją treścią, ale również formą.
Innego zdania jest Poeta, który jest przedstawicielem stanowiska romantyków. W jego ujęciu sztuka powstaje nie dla tłumów, lecz dla potomnych, nie może być więc źródłem poklasku. Zmuszony jest jednak pisać pod dyktando Dyrektora. Gardzi ludźmi, dla których pisze, nazywa ich zgrają lub tłuszczą. Według Poety prawdziwa sztuka powstaje dzięki natchnieniu, a artysta to jednostka wybitna, obdarzona mocą tworzenia. Poeta jest przeciwnikiem teorii Dyrektora, którą określa mianem „lichego rzemiosła”.
Wesołek jest zwolennikiem koncepcji ludycznej. Dla niego sztuka ma bawić, cieszyć i wzbudzać ciekawość – ma być przede wszystkim rozrywką, ponieważ młodzi wolą śmiech od melancholii.
Johann Wolfgang von Goethe- biografia
Johann Wolfgang von Goethe – urodzony 28 sierpnia 1749 r. w domu bogatego mieszczaństwa we Frankfurcie nad Menem, gdzie spędził dzieciństwo, wśród gigantycznych jarmarków, pośród teatrów kukiełkowych, które zostawiły piętno na jego literaturze.
Jest uznawany za najwybitniejszego niemieckiego poetę, pisarza i dramaturga okresów klasycyzmu ,, burzy i naporu” i Romantyzmu.
W 1764 roku przeżywał swoją pierwszą miłość do starszej od siebie Małgorzaty, o której wspomina w ,,Zmyśleniach i prawdzie”.
Ojciec Goethego marzył, aby syn studiował prawo, lecz poeta zamierzał skupić się na karierze akademickiej. We wrześniu 1765 roku Goethe wyjechał do Lipska, by podobnie jak ojciec, podjąć studia prawnicze. Natychmiast rzucił się w wir życia towarzyskiego. Zamieszkał niedaleko rynku, przy którym mieściła się słynna ,,Piwnica Auerbacha”.
Pobyt poety w Lipsku zakończył się nieoczekiwanie. W lecie 1768 roku Goethe zachorował i przez wiele dni walczył ze śmiercią.
Pod koniec marca 1770 roku poeta wyruszył do Strasburga by kontynuować studia prawnicze. W 1771r. otrzymał licencjat praw, spełniając w ten sposób wolę ojca. W zdobytym zawodzie pracował jednak tylko kilka miesięcy.
W 1775r. wyjeżdża do Weimaru na zaproszenie księcia Karola Augusta. Początkowo objął funkcje doradcy księcia, a później uzyskał tytuł tajnego radcy legacyjnego.
Rankiem 3 września 1786 roku Goethe opuszcza potajemnie Karlowe Wary i wyruszył do Włoch. 18 czerwca 1788 roku wrócił do Weimaru z przekonaniem, że od tej chwili jego głównym powołaniem powinna być literatura. Objął kierownictwo teatru w Weimarze.
W 1788r. poznał Christinę Vulpis, która po roku urodziła mu syna Augusta.
Goethe zmarł 22 marca 1832 roku osamotniony po śmierci żony i syna. Ostatnimi wypowiedzianymi słowami przed śmiercią były: „Więcej światła”. Jego ciało złożono obok trumny Schillera w grobowcu książęcym w Weimarze.
Największe dzieła Goethego:
Cierpienia młodego Wertera - powieść epistolarna (1774),
Faust (1768-1832),
Król Olch – ballada.
Geneza „Fausta”
Johann Wolfgang Goethe pracował nad Faustem prawie sześćdziesiąt lat, wielokrotnie powracając do pisania utworu, zmieniając niektóre sceny i dopisując nowe fragmenty. Goethe w swoim dramacie odszedł od pierwowzoru postaci Fausta, którego postrzegano jako heretyka i oszusta. Uczynił z niego postać pozytywną. Dla niego Faust był oryginalnym geniuszem, który swą humanistyczną postawą zdecydowanie przekreślał łączącą się z autentyczną postacią Johanna Fausta legendę o diabelskich mocach. Faust stał się symbolem epoki.
Pierwsze sceny dramatu Goethe napisał już na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Fragmenty te zachowały się dzięki odpisowi damy dworu, Luizie von Göchhausen i znane są jako Profaust. Ukazały się drukiem dopiero w 1887 roku.
W 1790 roku pisarz przygotował pierwszą edycję zbiorową swych dzieł i włączył do niej przerobione fragmenty Profausta. Fragmenty pisane prozą zastąpił wówczas wierszem, wykreślił część scen i dopisał inne. Wydanie to zatytułował „Faust. Fragment”.
W 1797 roku, w okresie przyjaźni z Schillerem, Goethe powrócił do przerwanej pracy nad Faustem. Wielokrotnie zwracał się do przyjaciela z prośbą o wskazówki przy pisaniu dramatu. To właśnie Schiller zasugerował poecie, że Faust powinien prowadzić aktywne życie i wykazywać się inicjatywą. Wskazał również na możliwość połączenia w jedną całość podania ludowego z warstwą filozoficzną. Goethe postąpił zgodnie z radami przyjaciela i intensywnie przystąpił do ukończenia I części dzieła. Pierwsza część Fausta ukazała się drukiem w 1808 roku i zatytułowana była Faust. Tragedia.
Pracę nad II częścią Fausta rozpoczął pisarz w roku 1825 i kontynuował ją przez sześć lat. Plan tej części powstał jednakże znacznie wcześniej, a kilka scen napisał poeta w czasach swej przyjaźni z Schillerem. Pracę nad całością II części dramatu zakończył poeta 22 lipca 1831 roku, na co wskazuje notatka w jego pamiętniku. Następnie zapieczętował rękopis i zalecił, aby ta część Fausta została opublikowana dopiero po jego śmierci.
W założeniach Goethego Faust miał być jego testamentem. Pisarz miał świadomość, że społeczeństwo niemieckie nie dojrzało w pełni do tego, aby zrozumieć dzieło operujące przede wszystkim językiem symbolicznym. Swój utwór adresował do czytelników przyszłości. Na krótko przed śmiercią poeta złamał pieczęcie, by jeszcze raz poddać dzieło krytycznej lekturze.
Dramat nie zyskał rozgłosu w czasach, kiedy został po raz pierwszy opublikowany. Faust. Fragment nie zdobył uznania czytelników. Dopiero publikacja całości I części utworu została lepiej przyjęta przez opinię publiczną. Druga część historii doktora Fausta spotkała się z ogólnym potępieniem. Późniejsze pokolenia doceniły dzieło za artyzm i oryginalność oraz uniwersalizm poruszanej w dramacie problematyki.
Historia Fausta
Autentycznym pierwowzorem tytułowego bohatera był niejaki Johann Faust . Jego życie stało się inspiracją dla wielu pisarzy i poetów, a biografia obrosła mitami i legendami. Na długo przed dziełem Goethego istniało już wiele utworów opisujących historię Fausta. W XVI wieku o bohaterze wspominało wielu pisarzy m. in. . przeor Trithemius, Johann Weyer, Luter, Melantchon, Johann Speiss czy Rudolf Widmann. W 1587r. została wydana książka Speiss’a pt. „Książka ludowa o doktorze Fauście” zaś w 1599r. książka teologa Georga Rudolfa Widmanna pt. „Prawdziwa historia doktora Fausta, bardzo sławnego Czarodzieja i Czarnoksiężnika”
Młodość
Urodził się w 1490 lub w 1491 we wsi Knittlingen. Według Speiss’a i Widmann’a młody Faust udał się na naukę do Ingolstadt w Bawarii, następnie pojechał do Wirtembergii i Saksonii. Edukację zakończył w Krakowie, gdzie zagłębił tajniki magii i czarnoksięstwa. Istnieje relacja współpracownika Lutra, który twierdził:
„ Znałem człowieka nazwiskiem Faust, (…). W Krakowie gdzie studiował nauczył się magii, (…). Wędrował po kraju i rozprawiał o różnych tajemnych rzeczach.” Nie ma jednak, żadnych dokumentów potwierdzających obecność Fausta w Krakowie. Być może nigdy nie był w tym mieście, a tytuł doktora przywłaszczył sobie bezprawnie. Jak pisał Trithemius : „ Przyznał podobający mu się tytuł : ‘Magister Georg Sabellicus, Faust młodszy, Źródło nekromantów, Astrolog, Drugi mag świata, Chiromanta, Aeromanta, Pyromanta, Drugi Hyromanta świata.’ „
Pakt z diabłem
Speiss swojej książce opierał się na manuskrypcie pochodzącym z okolic rodzinnej miejscowości Fausta. Jak podaje owa księga Faust zawarł z Mefistofelesem pakt na dwadzieścia cztery lata. Umowa polegała na tym, że diabeł swoją mocą pomagał Faustowi w jego poczynaniach a ten po upływie wspomnianego terminu odda diabłu prawa do swojej duszy. Po upływie szesnastu lat od zawarcia paktu, legendarny Faust odbył podróż po Europie, był tez w Egipcie, Palestynie, Persji i Indiach.
Czary i cuda
We wspomnianym manuskrypcie istnieje opis „dokonań” doktora Fausta.
Wywołanie bohaterów Homera w Erfurcie w obecności tamtejszych studentów.
W Wenecji widywano go latającego nad dachami
Podczas zimy wyczarował misę winogron
Wyprawienie całonocnej uczty w pałacu, który rozwiał się o świcie
Próba nawrócenia
Kolejnym źródłem wiedzy o Fauście jest kronika erfurcka. Wg zawartych w niej zapisków, franciszkanin Klinge chciał odprawić mszę za duszę doktora. Ten nie zgodził się odpowiadając: „okryło by mnie to sromotą i hańbą, gdyby można było mi zarzucić, że sprzeniewierzyłem się zobowiązaniu, a też mojej pieczęci, które wszak wystawiłem krwią własną, tym bardziej że diabeł ze swej strony dotrzymał mi tego, co przyobiecał i do czego się obowiązał”.
Śmierć
Faust zmarł w 1540 roku w miasteczku Staufen. Istnieją dwie notatki o tym wydarzeniu.
Pierwsza autorstwa hrabiego Krzysztofa von Zimmer, który w kronice swojego domu napisał: „ów Faust był czarnoksiężnikiem tak niepospolitej miary, że trudno znaleźć na ziemiach niemieckich drugiego takiego. Dożył on sędziwych lat, ale zmarł marną śmiercią, duch, którego nazywał swoim szwagrem, zgładził go”
Druga notatka mówi , że odnaleziono go w wielkiej sali, na której ścianach widniały ślady krwi "jakby po stoczonej tu walce". Leżał wyciągnięty, z twarzą zwróconą ku ziemi. Gdy usiłowano go odwrócić, powracał za każdym razem do poprzedniej pozycji. Szatan nie chciał, aby po śmierci jego oczy mogły spoglądać w niebo
„Zmuszenie piekła”
Faust napisał jedną książkę. Nosiła ona tytuł „Zmuszenie piekła” . Nie było to wybitne dzieło.
Demologię i magię zaczerpnął z innych dzieł. Treść zaklęć jest zawiła i trudna do odczytania.
Faust Johanna Wolfganga Goethego jest tragedią, w której można odnaleźć cechy charakterystyczne dla dramatu romantycznego:
1. W utworze
istnieją obok siebie dwa światy: realny i fantastyczny
(nadprzyrodzony),które się nawzajem przenikają. Pojawiają się
duchy, anioły, bóstwa ze starożytnych wierzeń. Świat
nadprzyrodzony tworzy warstwę symboliczną dramatu, za pomocą
której Goethe przedstawiał własne przemyślenia i historię
poszukiwania prawdy.
2. Zerwanie z łańcuchem przyczynowo skutkowym. W Fauście obecne są sceny które sprawiają wrażenie przypadkowości. Kolejne epizody ani nie są bezpośrednio związane ze scenami je poprzedzającymi ani też w wyraźny sposób nie zapowiadają scen po nich następujących. Wszystkie te sceny łączy obecność Fausta i Mefistofelesa.
3. Odrzucona została klasyczna zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Czas akcji obejmuje trzy tysiąclecia, wydarzenia rozgrywają się w różnych miejscach, zarówno w świecie realnym, jak i nadprzyrodzonym. W dramacie splatają się różne wątki.
4. Kompozycja dzieła jest otwarta.
5. W dramacie można
odnaleźć elementy ludowe – Goethe opisuje zabawy ludowe i
obyczaje prostych ludzi. Również wyobrażenie diabła wywodzi się
z ludowych wierzeń.
6. Faust łączy w sobie fragmenty
epickie i liryczne oraz partie dramatyczne. Ów synkretyzm gatunkowy
stał się cechą charakterystyczną dramatu romantycznego.
7.
Romantyczna jest również kreacja głównego bohatera – Faust
posiada cechy charakterystyczne dla bohaterów romantycznych. Jest
wielką indywidualnością i wybitną jednostką. To typ buntownika,
który podejmuje walkę z ustanowionymi przez Boga regułami –
pragnie poznać to, co jest nieosiągalne dla zwykłego człowieka.
Główny bohater utworu ulega przemianie wewnętrznej – Faust z
człowieka skupionego wyłącznie na zaspokajaniu własnych,
egoistycznych potrzeb i pragnień staje się osobą, która w walce o
szczęście ludzkości i czynieniu dobra odnajduje własne
zadowolenie.
8. Zamierzona asceniczność utworu- Goethe
stworzył utwór przede wszystkim do czytania a dopiero w następnej
kolejności do wystawiania na scenie. Dowodzi tego obecność scen
zbiorowych, liczne zmiany miejsca akcji w tym rozgrywające się w
plenerze oraz odejście od zasady jedności czasu akcji.
|
|
Przede wszystkim jest wielką indywidualnością i wybitną jednostką. W ciągu długiego życia posiadł ogromną wiedzę, dąży do przekroczenia granic nauki i poznania tego, co jest nieosiągalne dla zwykłego śmiertelnika. W poszukiwaniu prawdy zaczyna praktykować czarną magię i godzi się podpisać pakt z diabłem, a ceną za spełnienie jego pragnień staje się dusza mężczyzny.
Podobnie jak bohaterowie romantyczni przechodzi wewnętrzną metamorfozę. Początkowo jest człowiekiem, który skupia się wyłącznie na zaspokajaniu własnych, egoistycznych potrzeb. Zafascynowany urodą Małgorzaty pragnie zdobyć niewinną i dobrą dziewczynę. Dzięki diabelskim sztuczkom uwodzi ją i rozkochuje w sobie, stając się przyczyną jej tragedii. Śmierć Małgorzaty jest dla Fausta ogromnym wstrząsem. Uwalnia się spod destrukcyjnego wpływu Mefistofelesa i od tej pory rola diabła zostaje ograniczona do wypełniania rozkazów mędrca. Faust podczas swej wędrówki w czasie i przestrzeni doświadcza sławy i szczęśliwej miłości. W końcu uświadamia sobie, że sens ludzkiego życia nie może ograniczać się wyłącznie do własnych potrzeb. Mężczyzna zaczyna działać na rzecz ludzkości, pragnie szczęścia wszystkich ludzi. Z takiego przekonania rodzi się idea stworzenia idealnego państwa, w którym będą żyli naprawdę szczęśliwi ludzie.
Faust jest człowiekiem wewnętrznie rozdartym i wrażliwym, co również jest cechą bohaterów romantycznych. Nieustannie odczuwa niedosyt – wiedza, którą posiadł, jest dla niego niewystarczająca, nie zaznał w życiu radości, szacunek mieszkańców miasteczka jest dla niego czymś ironicznym, nie dorobił się żadnego majątku. Poddaje analizie każdy swój czyn i ma wyrzuty sumienia, kiedy jego pochopne decyzje stają się przyczyną nieszczęść innych ludzi. Cierpi po stracie Małgorzaty, obwinia się za jej śmierć i za śmierć staruszków, Filemona i Baucis. Jest także człowiekiem, który buntuje się przeciwko Bogu i ustanowionym przez niego prawom. Uważa się za istotę równą Stwórcy, pragnie przekroczyć ustalone przez Niego granice nauki. Przestaje ufać temu, co jest możliwe do zbadania i zaczyna interesować się siłami nadprzyrodzonymi i czarną magią.
|
|
Czas i miejsce akcji
Czas akcji pierwszej
części dramatu nie został ściśle sprecyzowany. Fabuła Fausta
rozgrywa się w średniowieczu – wskazują na to średniowieczne
realia pracowni doktora. Rozpoczyna się przed dniem Wielkiej Nocy,
kończy się w kilkanaście miesięcy lub lat później. Miejscem
akcji są: pracownia Fausta, ulica w miasteczku, w którym mieszka
główny bohater, Piwnica Auerbacha w Lipsku, chata wiedźmy, ulica w
miasteczku, w którym mieszka Małgorzata, dom Marty i dom matki
Małgorzaty, Góry Harcu (okolica Schierke i Elend), w których
odbywa się Noc Walpurgi, więzienie.
W części drugiej
wydarzenia obejmują 3000 lat. Akcja rozpoczyna się na dworze
cesarza w średniowiecznych Niemczech, później przenosi się w
świat antycznych mitów i kończy się powrotem do czasów
średniowiecza. Miejscem akcji są: pałac cesarza, Fasalskie Pole,
na którym odbywa się klasyczna Noc Walpurgi, zatoka nad Morzem
Egejskim, Sparta i pałac Menelaosa, zamek Fausta, gaj, w którym
znajdują schronienie Faust i Helena, dolina, w której rozgrywa się
bitwa wojsk cesarza z armią antycesarza, kraina, którą tworzy
dzięki pomocy diabła Faust, chata staruszków.
Główne wątki w „Fauście”
Droga Fausta do wiedzy – Faust przez całe swe życie studiował wiele dziedzin nauki. W ten sposób posiadł ogromną wiedzę, tytuł doktora i szacunek ludzi.. Pragnie poznać to, co ukryte jest przed okiem zwykłego śmiertelnika. Skłania się ku czarnej magii, chce wezwać na pomoc duchy które umożliwiłyby mu przekroczenie granic nauki. Próba przywołania Ducha ziemi kończy się niefortunnie – mędrzec jest przerażony widokiem zjawy, która znika. W końcu dochodzi do wniosku, że nie chce już zdobywać wiedzy, lecz pragnie przeżyć wszystkie rozkosze świata, których doświadczają ludzie. Umożliwia mu to pakt, który zawarł z diabłem.
Zakład
między Bogiem a Mefistofelesem o duszę Fausta
– Bóg jest przekonany, że Faust, jako człowiek, który wie, co
jest prawe, nie ulegnie podszeptom diabła. Mefistofeles uważa, że
z łatwością zwiedzie mędrca, który marzy o najsłodszych na
ziemi rozkoszach. Stwórca zgadza się wystawić na próbę swego
sługę, bo dopóki Faust żyje i dąży do zaspokojenia swoich
pragnień,
może błądzić. Ostatecznie diabeł przegrywa zakład z Bogiem.
Faust zyskuje zbawienie, ponieważ nigdy nie zrezygnował ze swoich
pragnień i zawsze dążył do poznania sensu własnego
życia.
Poszukiwania sensu
życia przez Fausta:
1.Początkowo
Faust sens życia widział w nauce i wiedzy, którą zdobywał przez
całe swoje życie. Z czasem odkrył, że wiedza już mu nie
wystarcza, bo ma ograniczone możliwości.
2.W jego sercu
zrodziło się pragnienie poznania tego, co jest niedostępne dla
zwykłego śmiertelnika. Zwiedziony przez Mefistofelesa pragnie
poznać rozkosze i radości
życia. Nie odnajduje satysfakcji w zabawie
i ucztach. Nie zaznaje pełni szczęścia w miłości. Uwodzi
Małgorzatę i doprowadza do nieszczęścia – dziewczyna pośrednio
przyczynia się do śmierci matki i brata
3.Po wstrząsie, jakim
jest śmierć ukochanej, uwalnia się on spod wpływu diabła i
stopniowo zaczyna rozumieć, że sensem życia człowieka nie jest
zaspokajanie własnych pragnień i żądz, lecz praca na rzecz innych
ludzi. Faust pragnie stworzyć idealne państwo, w którym żyliby
szczęśliwi ludzie. W chwili, kiedy jego pragnienia wiążą się z
działaniem, mającym uszczęśliwić innych, doznaje pełni
szczęścia.
Miłość
Fausta i Małgorzaty – miłość
Małgorzaty i Fausta jest miłością tragiczną. Zafascynowany urodą
dziewczyny Faust pragnie zdobyć jej uczucia. Jest przekonany, że
bezgranicznie kocha Małgorzatę, lecz jego uczucia wynikają przede
wszystkim z pożądania i namiętności. Małgorzata, niewinna i
naiwna, ulega urokowi mężczyzny. Zakochana spełnia każde jego
żądanie – usypia matkę by Faust mógł odwiedzić ją w pokoju.
Porzucona dziewczyna rodzi dziecko Fausta i zabija je w obawie przed
hańbą. Za morderstwo zostaje skazana na śmierć, lecz z pokorą
przyjmuje karę za swoje grzechy i nie chce uciec z ukochanym. Po
śmierci zostaje zbawiona i jako Pokutnica wstawia się za duszą
Fausta przed Matką Boską.
Miłość
Fausta i Heleny – Faust zakochuje się
w Helenie Trojańskiej, najpiękniejszej kobiecie
świata. Sprowadza ją z krainy umarłych na żądanie cesarza i
dopiero wówczas uświadamia sobie, że przed laty, w chacie
czarownicy, widział odbicie kobiety w magicznym zwierciadle. Dzięki
mocy
Mefistofelesa przenosi się do antycznej Sparty i sprawia, że Helena
zostaje jego małżonką. Spędzają wspólnie wiele lat, odizolowani
od świata, w arkadyjskiej krainie. Mają syna, Euforiona. W chwili
śmierci Euforiona, umiera również Helena, która była jedynie
iluzją i mogła mieć ludzki kształt dopóty, dopóki łączyła ją
z życiem więź miłości do syna.
Problematyka utworu
Interpretatorzy i badacze literatury od samego początku zastanawiali się nad problemem, co właściwie jest tematem „Fausta”? Idei tego dzieła nie sposób określić jednoznacznie. Siła dramatu Goethego tkwi bez wątpienia w ukazaniu ludzkiego dążenia do poznania.
W „Fauście” zostało poruszone zagadnienie dotyczące odwiecznego zmagania się człowieka – geniusza i wybitnej jednostki – z ludzkimi ograniczeniami. Opanowana nauka i zdobyte doświadczenie dają poczucie zdobycia wielkiej wiedzy, ale im więcej człowiek się uczy, tym bardziej odczuwa swą nieudolność. Stąd biorą się wszystkie niepokoje głównego bohatera. Faust uważa się za równego Bogu, jest idealistą, dlatego pragnie odkrywać nowe tajniki nauki, jednak zdaje sobie sprawę, że jako człowiek podlegający prawom natury, ma ograniczone możliwości. Dopiero dzięki paktowi z Mefistofelesem Faust jest w stanie poznać różne zjawiska kultury, wydarzenia historyczne i aspekty ludzkiego życia.
Zwykło się wyróżniać cztery tragedie, jakie przede wszystkim stały się udziałem Fausta:
- uczonego (człowiek nie może do końca poznać świata, każdej jednostce zostały narzucone, pomimo jej wysiłków, granice poznania),
- kochanka (Faust
przez egoistyczną miłość doprowadza do tragedii, śmierci
Małgorzaty),
- artysty (polegającą na samotności będącej
ceną za możliwość doświadczania ulotnych wzlotów ducha -
twórczych aktów),
- władcy (działając dla dobra ogółu, musi doprowadzać i do nieszczęść, takie bowiem są nieubłagane prawa ekonomiczne, społeczne, które uniemożliwiają w pełni racjonalne sprawowanie władzy).
Podsumowując do najważniejszych tematów, poruszanych w tym dziele, należą: wymiar moralny (pochodzenie i istota dobra i zła), ludzka niewiedza wobec odwiecznych tajemnic istnienia, a zarazem – pochwała wiecznej ludzkiej aktywności i dążenia.
Uniwersalizm „Fausta” objawia się tym, iż:
- główny bohater dramatu może być reprezentantem całej ludzkości. Szuka samorealizacji w różnych rolach i sytuacjach, ale niestety zawsze czuje się zawiedziony. Ponosi porażkę w każdej dziedzinie życia, stąd rośnie w nim poczucie nieszczęścia. Jest uczonym, więc może zgłębić tajemnice świata, ale istnieją niestety granice poznania, których nie da się przekroczyć. Doskonale ukazują to przykłady związane z doznaniem miłości czy chociażby władzy. Faust zakochał się w Małgorzacie, ale przyczynił się do jej tragedii i śmierci, bo zamiast na uczuciu skupia się jedynie na namiętności oraz pożądaniu.
-Niepowodzenie czeka go również jako władcę, który stara się działać dla dobra ludzkości. Pragnienie stworzenia idealnego państwa zostaje jednak zniweczone przez chatkę i parę staruszków, którzy nie należą do mędrca. Faust decyduje o ich przeniesieniu w inne miejsce, ale decyzja ta kończy się śmiercią staruszków.
-Uniwersalizm drogi, jaką przebył Faust, idealnie ukazuje życiową drogę niemal każdego człowieka. Główny bohater zawiedziony swym postępowaniem i decyzjami rezygnuje w końcu z zaspokajania własnych potrzeb i pragnie szczęścia dla całej ludzkości. Faust nigdy nie zrezygnował z walki o wartości, dlatego zostaje zbawiony.
-Człowiek ma prawo do popełniania błędów, ale tylko wtedy, gdy poszukuje nowych rozwiązań i rozwija się wewnętrznie. To przesłanie dla całej ludzkości zamykają słowa: „Dopóki błądzi, dąży człowiek”.
Człowiek faustyczny
Od imienia głównego bohatera wywodzi się mit człowieka faustycznego. Jest to człowiek, który:
- pragnie żyć pełnią życia
- chce zachować wieczną młodość
- chce zdobyć władzę nad ludźmi i przyrodą
- szuka odpowiedzi na pytanie o sens życia
- chce poznać prawdy niedostępne zwykłym śmiertelnikom
Aby to osiągnąć paktuje ze złem, jest gotów zaprzedać duszę diabłu. Ostatecznie człowiek ten ponosi klęskę.
Motyw Fausta
Motyw faustowski to nie tylko nawiązania do postaci Fausta i jego historii, ale cały zespół toposów, takich jak:
• pertraktacje z siłami diabelskimi
• dążenie do wiecznej młodości
• pragnienie wiedzy i poznania prawd niedostępnych zwykłym śmiertelnikom
Pierwszym i najważniejszym dziełem z bardzo wyraźnym motywem faustowskim jest niewątpliwie „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa. Mottem utworu są słowa Mefistofelesa :
„... Więc kimże w końcu jesteś?
- Jam częścią tej siły,
Która wiecznie zła pragnąc,
wiecznie czyni dobro.”
W powieści Bułhakowa to kobieta zawiera „pakt z diabłem”, godząc się zostać wiedźmą i gospodynią na szatańskim balu. Małgorzata czyni to w imię miłości. Za wszelką ceną pragnie odzyskać ukochanego mistrza.
Bohaterka dzieła Bułhakowa nosi to samo imię co bohaterka dramatu Goethego - Małgorzata, a diabeł w obydwu utworach ma również to samo imię – Woland. U Goethego nazywa siebie „kawalerem Volandem”.
W Fauście nim książę ciemności przybierze ludzką postać, pojawia się jako czarny pudel. Motyw ten wykorzystał Bułhakow – jego Woland nosi przy sobie laskę z czarną rączką w kształcie głowy pudla.
Tytułową Małgorzatę przedstawia Bułhakow jako dojrzałą, zamężną, świadomą swych pragnień i miłości kobietę, natomiast u Goethego jest to młoda czternastoletnia dziewczyna uwiedziona przez Fausta. W efekcie tego związku rodzi ona dziecko, które topi, stając się tym samym dzieciobójczynią. Motyw dzieciobójstwa został zarysowany w przypadku Friedy pojawiającej się na balu u szatana. Frieda zadusiła noworodka chusteczką. W dramacie Goethego Mefisto zabiera Fausta na Noc Walpurgi odbywającą się w górach Harc, gdzie tańczą wiedźmy, czarownice i „działają” moce piekielne. Mefisto zachęca Fausta, by bez oporów brał udział w czarcim obrzędzie. Owa Noc Walpurgi przypomina wielki bal u szatana zaprezentowany z całym przepychem w powieści Bułhakowa.
Przykładem dążenia do wiecznej młodości może być postać Doriana Graya z powieści Oscara Wilde’a. Dorian jest młodzieńcem należącym do angielskich wyższych sfer, zaprzyjaźnionym z malarzem Bazylim Hallwardem, dzięki któremu poznaje również Lorda Henry’ego Wottona. Lord Henry uświadamia Dorianowi, że najważniejsze, co w życiu posiada, to młodość i uroda. Urzeczony portretem, który namalował mu Bazyli i przekonaniami Lorda Henry’ego, Dorian wypowiada słowa: "Jakie to smutne - ja się zestarzeję i będę brzydki i odpychający. Ale portret ten na zawsze pozostanie młody. Nigdy nie będzie starszy niż w dzisiejszym czerwcowym dniu. Gdybyż mogło być przeciwnie! Gdybym ja pozostał wiecznie młody, a obraz się starzał. Wszystko bym za to oddał, wszystko! Tak, nie ma nic na świecie, czego bym za to nie oddał. Oddałbym własną duszę!" Jego życzenie się spełnia – Dorian zachowuje piękne rysy, a obraz traci młodość i brzydnie, także moralnie, bo pozbawiony sumienia Dorian zaczyna krzywdzić bliskich sobie ludzi i nie waha się przed popełnieniem zbrodni. Lord Henry wprowadza młodego, ułożonego Doriana w świat rozpusty i pokazuje mu życie oparte na zaspokajaniu wszelkich pragnień.
Doriana możemy porównać do Fausta, poszukującego sensu życia, dążącego do wiecznej młodości. Tak jak Faust, Dorian rozkochuje w sobie młodą dziewczynę, którą następnie porzuca, niszcząc jej życie. Pozostaje pod ogromnym wpływem Lorda Henry’ego, u którego możemy odnaleźć wiele cech Mefistofelesa. Lord Henry jest arystokratą stawiającym się ponad dobrem i złem, jest cynikiem, gardzi uczuciami, nakłania Doriana do życia, którego sam zawsze obawiał się wieść.
Również w naszej rodzimej literaturze możemy odnaleźć nawiązania do Fausta. O Panu Twardowskim, zwanym także polskim Faustem pisali m.in. Józef Ignacy Kraszewski, Leopold Staff czy Adam Mickiewicz.
Według legendy Pan Twardowski był XVI-wiecznym polskim szlachcicem mieszkającym w Krakowie. W zamian za ogromną wiedzę oraz znajomość magii zaprzedał duszę diabłu. Chcąc przechytrzyć czarta dodał do podpisanego cyrografu paragraf, w którym zaznaczył, że diabeł może zabrać jego duszę do piekła jedynie w Rzymie, do którego oczywiście nie zamierzał się udawać.
Dzięki uzyskanej wiedzy i magicznym zdolnościom szybko zdobył bogactwo i sławę, został dworzaninem króla Zygmunta Augusta. Po śmierci małżonki król otoczył się alchemikami, astrologami i magami, ale według legendy to właśnie Twardowskiemu udało się wywołać ducha zmarłej Barbary Radziwiłłówny. Po wielu latach diabłu udało się w końcu dopaść Twardowskiego w karczmie o nazwie Rzym. W trakcie uprowadzenia miał on się modlić do Marii, przez co diabeł zgubił go po drodze. Twardowski wylądował na Księżycu, gdzie przebywa po dziś dzień, obserwując poczynania ludzi na Ziemi.
Chciałabym się skupić na znanym Wam pewnie utworze Adama Mickiewicza „Pani Twardowska”.
Pana Twardowskiego poznajemy podczas zabawy w karczmie Rzym. Gdy żartuje w najlepsze ze swoich współbiesiadników, ze zdziwieniem odkrywa materializującego się przed nim Mefistofelesa. Jednak mickiewiczowski Mefistofeles poza odrażającym wyglądem (Nos jak haczyk, kurzą nogę/ I krogulcze ma paznokcie.) niewiele ma wspólnego ze strasznym księciem piekła. Nie jest groźny, ponieważ nie potrafi poradzić sobie z przebiegłym Twardowskim. Nie potrafi zmusić go do wywiązania się ze złożonego zobowiązania, a kiedy już wydaje mu się, że jest blisko osiągnięcia swego celu, przerażony perspektywą spędzenia roku z żoną Twardowskiego, w popłochu ucieka.
Motyw Fausta to nie tylko motyw literacki, nawiązania do tej postaci możemy znaleźć również w malarstwie czy muzyce.
W 1652 roku powstał szkic Rembrandta ukazujący Fausta w swojej pracowni.
W roku 1969 cykl 21 obrazów poświęcił mu Salvador Dali.
W 1845 roku swoją premierę miała opera francuskiego kompozytora Hectora Berlioza pt. Potępienie Fausta.
Faust stał się również bohaterem symfonii Franciszka Liszta z 1857 roku a Mefistofeles dwóch walców.