James Graham Ballard

DELIKATNOŚĆ KOBIET

Imperium Słońca 02

Przełożyła Bogumiła Nawrot

Tytuł oryginału Kindness of women

CZĘŚĆ I

CZAS OPRAWCÓW

1

KRWAWA SOBOTA

Latem 1937 roku każdego popołudnia jeździłem na Bund, by sprawdzić, czy zaczęła się wojna. Zaraz po lunchu czekałem, aż matka i ojciec udadzą się do Country Clubu.

Zdumiewało mnie, gdy niespiesznie przebierali się w stroje tenisowe, powoli chodząc po swojej sypialni, że zupełnie się nie przejmują nadciągającą wojną, jakby nieświadomi faktu, iż może wybuchnąć akurat kiedy ojciec będzie wykonywał pierwszy serw. Pamiętam, jak krążyłem tam i z powrotem z napoleońską niecierpliwością siedmiolatka, spoglądając na oddziały żołnierzyków, rozstawionych na dywanie w taki sam sposób, jak armia japońska i chińska wokół Szanghaju. Czasami odnosiłem wrażenie, że przyjdzie mi prowadzić tę wojnę w pojedynkę.

Nie zwracając uwagi na śmiech matki zalecającej się do ojca, wpatrywałem się w niebo nad Amherst Avenue. W każdej chwili eskadra japońskich bombowców mogła pojawić się nad domami towarowymi w centrum Szanghaju i zacząć ostrzeliwać szkołę katedralną.

Mój dziecięcy umysł nie potrafił wyobrazić sobie, jak długo potrwają walki – kilka minut czy też może nawet całe popołudnie. Dręczyła mnie jedna obawa, że podobnie jak tyle innych podniecających wydarzeń, które mnie ominęły, wojna się skończy, nim zauważę, iż się zaczęła.

Przez całe lato wszyscy w Szanghaju mówili o nieuchronnym konflikcie zbrojnym między Chinami i Japonią. Podczas wieczorków brydżowych, organizowanych przez matkę, częstując się drobnymi przekąskami przysłuchiwałem się jej znajomym, rozprawiającym o wymianie strzałów siódmego lipca na moście Marco Polo w Pekinie, oznaczających początek inwazji Japonii na północne Chiny. Minął miesiąc, a Czang Kaj-szek nie zarządził kontrataku.

Krążyły plotki, że niemieccy doradcy generalissimusa namawiali go do jak najszybszego opuszczenia północnych prowincji i wydania bitwy Japończykom bliżej twierdzy w Nankinie, stolicy Chin. Jednak przebiegły Czang Kaj-szek postanowił stawić czoło wrogowi koło Szanghaju, trzysta kilometrów od ujścia rzeki Jangcy, gdzie mógł liczyć na pomoc sił

amerykańskich i europejskich.

Sam widziałem, kiedy pedałowałem na Bund, jak potężne armie chińskie koncentrowały się w pobliżu koncesji międzynarodowej. W piątek, 13 sierpnia, gdy tylko matka i ojciec rozsiedli się z tyłu packarda, wyciągnąłem z garażu rower, dopompowałem opony i wyruszyłem do odległego Bundu. Moja guwernantka Olga, biała Rosjanka, przypuszczała, że udaję się z wizytą do kolegi, Davida Huntera, mieszkającego na zachodnim krańcu Amherst Avenue. Olga, młoda kobieta o dziwnym spojrzeniu i zmiennych humorach, interesowała się jedynie przymierzaniem strojów mojej matki i była nawet zadowolona, że wychodzę z domu.

Godzinę później dotarłem na Bund, ale ulice były tak zatłoczone rozgorączkowanymi ludźmi, że nie udało mi się dopchać w pobliże nabrzeża. Popedałowałem dalej, nie żałując dzwonka. Po drodze mijałem zgrzytające tramwaje, riksze i ich zziajanych właścicieli, grupki agresywnych żebraków oraz kieszonkowców. Uciekinierzy z Czapei i Nantao płynęli nieprzerwanym strumieniem do koncesji międzynarodowej, ich wrzaski odbijały się od obojętnych fasad wielkich banków i domów handlowych, stojących wzdłuż Bundu. Tysiące chińskich oddziałów okopało się na północnych przedmieściach Szanghaju, naprzeciwko japońskiego garnizonu w ich koncesji w Jangcypu. Stojąc na stopniach hotelu Cathay – rower dałem do potrzymania portierowi – widziałem okręty na rzece Huangpu. Stały tam brytyjskie niszczyciele, korwety i kanonierki, USS „Augusta”, francuski krążownik i stary japoński okręt „Izumo”, który – wiedziałem to od ojca – miał swój udział w zatapianiu rosyjskiej floty carskiej w 1905 roku.

Mimo takiego skoncentrowania sił, tamtego popołudnia wojna nie wybuchła.

Rozczarowany, w zmiętej i poplamionej bluzie szkolnej, wróciłem na Amherst Avenue akurat na podwieczorek i ulubioną audycję radiową. Objąłem się rękami za podrapane kolana i spoglądałem na armię ołowianych żołnierzyków. Poprzestawiałem je zgodnie z ostatnimi ruchami prawdziwych oddziałów, zaobserwowanymi podczas jazdy do domu. Nie zwracając uwagi na nawoływania Olgi, próbowałem obmyślić manewr, który ruszyłby sprawę z martwego punktu. Miałem nadzieję, że ojciec, zaprzyjaźniony z jednym z chińskich bankierów popierającym Czang Kaj-szeka, przekaże moje skomplikowane rozwiązania taktyczne generalissimusowi.

Udręczony wszystkimi tymi problemami, które okazały się jeszcze trudniejsze od zadań domowych z francuskiego, udałem się do sypialni rodziców. Olga stała przed lustrem matki, zarzuciwszy na ramiona jej etolę. Usiadłem przy toaletce i zacząłem przestawiać szczotki do włosów i flakoniki z perfumami. Guwernantka spojrzała na mnie krzywo, jakbym był nieproszonym gościem, który przybłąkał się z innego domu przy Amherst Avenue.

Powiedziałem matce, że Olga grzebie w jej ubraniach, ale tylko się uśmiechnęła i nie zwróciła dziewczynie uwagi.

Dopiero później dotarło do mnie, że ta siedemnastoletnia córka niegdyś zamożnej rodziny z Mińska sama była jeszcze nieledwie dzieckiem. Podczas przejażdżek rowerowych doznałem wstrząsu na widok biedy rosyjskich i żydowskich uchodźców mieszkających w dzielnicach domów czynszowych Hongkiu. Ubodzy Chińczycy to jedno, ale nie dawali mi spokoju Europejczycy żyjący w tak opłakanych warunkach. Na ich twarzach malowała się dzika rozpacz, jakiej nigdy nie okazywali Azjaci. Pewnego razu, kiedy mijałem ciemne wejście do czynszówki, przepędziła mnie jakaś stara Rosjanka. Krzyczała, że moi rodzice są złodziejami – przez kilka dni jej wierzyłem.

Uciekinierzy stali w swych wyliniałych futrach na schodach hotelu Park, łudząc się, że uda im się sprzedać niemodną biżuterię. Młodsze kobiety miały wymalowane usta i oczy, aby w ten sposób – jak przypuszczałem – poprawić sobie nastrój. Zaczepiały amerykańskich i brytyjskich oficerów wchodzących do hotelu, ale matka nigdy nie chciała mi powiedzieć, co właściwie sprzedają. W końcu wyjaśniła, że dają lekcje francuskiego i rosyjskiego.

Wypracowania domowe były zawsze moją piętą achillesową. Wiedząc, że wielu białych Rosjan świetnie zna francuski, spytałem kiedyś Olgę, czy może mi udzielać korepetycji, jak młode kobiety z hotelu Park. Usiadła na łóżku, gdy szukałem czegoś w kieszonkowym słowniku, i potrząsnęła głową wpatrując się we mnie, jak gdybym był

egzotycznym stworzeniem z ogrodu zoologicznego. Bojąc się, że zraniłem uczucia dziewczyny aluzją do ubóstwa jej rodziny, dałem Oldze jedną ze swych jedwabnych koszul z prośbą, aby zaniosła ją choremu ojcu. Trzymała koszulę przez całe pięć minut niczym święte szaty używane podczas mszy w szanghajskiej katedrze, a potem oddała mi ją bez jednego słowa. Zauważyłem już, że białe Rosjanki-guwernantki posiadły głębię kobiecej tajemnicy, której matki mych kolegów nawet się nie domyślały.

– No i co, Jamesie? – Olga odwiesiła etolę na wieszak i narzuciła na ramiona peniuar mojej matki. – Skończyłeś czytać książkę? Jesteś dziś bardzo niespokojny.

– Myślę o wojnie, Olgo.

– Codziennie o niej myślisz, Jamesie. Ty i generał Czang Kaj-szek myślicie o niej nieustannie. Jestem pewna, że chciałby się z tobą spotkać.

– Cóż, jestem gotów… – Tak się składało, że czasem odnosiłem wrażenie, iż generalissimus nie poświęca wystarczająco dużo uwagi tej sprawie. – Olgo, czy wiesz, kiedy zacznie się wojna?

– A czy już się nie zaczęła? Wszyscy mówią, że tak.

– Chodzi mi o prawdziwą wojnę, Olgo. O wojnę w Szanghaju.

– Czy ta będzie prawdziwa? W Szanghaju nic nie jest prawdziwe, Jamesie. Czemu nie spytasz swego ojca?

– Nie wie. Pytałem go po śniadaniu.

– Szkoda. Czy wielu rzeczy nie wie?

Wciąż mając na sobie peniuar, Olga usiadła na łóżku ojca i zaczęła wygładzać ręką zmarszczki na atłasowej narzucie. Pieszczotliwym gestem wodziła po wgłębieniu pozostawionym przez ramiona ojca i przez chwilę zastanawiałem się, czy nie wsunie się między prześcieradła.

– Wie dużo rzeczy, ale…

– Przypominam ci, Jamesie, że dziś trzynasty i piątek. Czy to dobry dzień, by zaczynać wojnę?

– Ależ Olgo…! – Nagle wszystko stało się jasne. Podbiegłem do okna – już wcześniej zauważyłem, że przesądy wcale nie są takie niedorzeczne. – Powiem ci, jeśli cokolwiek zobaczę.

Dziewczyna stanęła za mną i gładziła uspokajająco moje ucho. Choć bardzo lubiła przymierzać suknie matki i wdychać ostry zapach kurtki ojca do konnej jazdy, rzadko mnie dotykała. Patrzyła na odległy horyzont za Bundem. Z kominów starszych okrętów, wyposażonych w kotły opalane węglem, unosił się dym. Czarne słupy rozpychały się, walcząc o przestrzeń, gdy statki zmieniały miejsce cumowania, dając sobie nawzajem znaki gwizdami syren. Przyćmione światło nadawało twarzy Rosjanki boleściwy wygląd pomników nagrobnych o spiczastych nosach, znanych mi z cmentarza w Szanghaju. Uniosła peniuar i spoglądała przez cienką niczym woal tkaninę, jakby śniła sen o nie istniejącej carskiej Rosji.

– Tak, Jamesie, myślę, że specjalnie dla ciebie rozpoczną wojnę dzisiaj…

– Dziękuję, Olgo.

Ale zanim zaczęła się wojna, matka i ojciec wrócili niespodziewanie z Country Clubu.

Razem z nimi przyjechali dwaj brytyjscy oficerowie Ochotniczych Sił Szanghaju w obcisłych mundurach z czasów pierwszej wojny światowej. Próbowałem wślizgnąć się za gośćmi do gabinetu ojca, lecz matka zabrała mnie do ogrodu i zaczęła pokazywać złote wilgi, pijące wodę na skraju basenu.

Było mi przykro, gdy widziałem jej niepokój, bo wiedziałem, że w przeciwieństwie do Olgi, należała do osób, które nigdy niczym nie powinny się martwić. Aby nie przydawać jej dodatkowych strapień, resztę popołudnia spędziłem w swym pokoju zabaw. Słuchałem syren floty bojowej i ustawiałem ołowiane żołnierzyki. Następnego dnia, który przeszedł do historii pod nazwą „Krwawej Soboty”, moja miniaturowa armia w końcu ożyła.

*

Pamiętam wilgotny monsun, wiejący w Szanghaju podczas ostatniej nocy pokoju, zagłuszający odgłosy ognia chińskiego snajpera i odległy huk japońskich dział okrętowych, ostrzeliwujących chińskie baterie nadbrzeżne w Wusung. Kiedy się obudziłem, powietrze było lepkie i gorące. Burza przeszła, a przemyte deszczem miejskie neony świeciły jeszcze jaskrawiej niż zwykle.

Rodzice zeszli na śniadanie ubrani w stroje do golfa, ale kiedy kilka minut później odjeżdżali packardem, za kierownicą siedział ojciec, a szofer obok niego. Nie zabrali kijów golfowych.

– Jamie, dziś zostaniesz w domu – oświadczył ojciec, patrząc gdzieś poza mnie – jak zawsze, kiedy powodowały nim niezrozumiałe dla mnie racje. – Możesz skończyć Robinsona Crusoe.

– Spotkasz Piętaszka i ludożerców.

Matka uśmiechnęła się, wydobywając z zanadrza tę atrakcję, ale jej oczy były tak samo bez wyrazu, jak wtedy, kiedy jakiś niemiecki lekarz przejechał na Columbia Road naszego spaniela. Pomyślałem, że może w nocy umarła Olga, ale stała na progu, przyciskając do szyi kołnierz sukni.

– Już spotkałem kanibali. – Choć ekscytujące, jednak przygody Robinsona Crusoe zbladły w obliczu prawdziwego dramatu morskiego, który miał się rozegrać na rzece Huangpu. – Nie możemy iść na capstrzyk? David Hunter wybiera się w przyszłym tygodniu…

Wojskowy capstrzyk w wykonaniu żołnierzy garnizonu brytyjskiego pełen był huku i błysków bagnetów. Prezentowano najgłośniejsze batalie pierwszej wojny światowej – bitwy pod Mons, Ypres i desant pod Gallipoli. Obawiałem się, że nigdy nie będzie mi dane bliżej zetknąć się z prawdziwą wojną niż podczas owych realistycznych pokazów na capstrzyku.

– Zobaczymy, Jamie. Może odwołają capstrzyki. Żołnierze są teraz bardzo zajęci.

– Wiem. W takim razie, czy wolno nam będzie pójść na występ Diabelskich Jeźdźców? – Była to trupa amerykańskich szaleńców, którzy taranowali swymi rozklekotanymi fordami i chevroletami drewniane barykady oblane płonącą benzyną. Te emocjonujące kolizje przyćmiewały banalne wypadki zdarzające się na ulicach Szanghaju. – Obiecałeś…

– Nie ma już Diabelskich Jeźdźców. Wrócili do Manili.

– Przygotowują się do wojny. – Oczami duszy ujrzałem owych małomównych Amerykanów w fantazyjnych goglach i kombinezonach lotniczych, jak w odpowiedzi na salwę z „Izumo” przebijają się przez płonące ściany. – Mogę jechać z wami do klubu golfowego?

– Nie! Masz tu zostać z Olgą! Nie będę powtarzał drugi raz…

Zauważyłem, że od czasów kłopotów z robotnikami w należącej doń przędzalni bawełny w Pudong, na wschodnim brzegu rzeki, ojciec łatwo się irytuje. Intrygowało mnie, czemu Olga przypatruje mu się tak bacznie, kiedy jest zły. Jej pozbawione na ogół wyrazu spojrzenie stawało się wtedy czujne, podobna mina pojawiała się chyba na mojej twarzy na chwilę przedtem, zanim miałem się rzucić na deser lodowy. Jeden z założycieli związku komunistycznego, który groził ojcu śmiercią, patrzył na niego w identyczny sposób, gdy siedzieliśmy w packardzie przed biurem na Szechuan Road. Bałem się, że Olga chce zabić ojca i go zjeść.

– Muszę? Ona cały czas słucha tylko francuskiej muzyki tanecznej.

– W takim razie słuchaj razem z nią – wtrąciła się matka. – Olga może nauczyć cię tańczyć.

Bałem się takiej perspektywy jeszcze bardziej niż wiecznego pokoju. W dotyku Olgi było coś dziwnie intymnego. Kiedy wieczorem leżałem już w łóżku, czasami rozbierała się w mojej łazience przy lekko uchylonych drzwiach. Później doszedłem do wniosku, iż w ten sposób chciała wmówić sama sobie, że nie istnieję. Moi rodzice nie zdążyli jeszcze wyjechać do klubu golfowego, a już zacząłem kombinować, jak się jej wymknąć.

– David powiedział, że Olga…

– W porządku! – Poirytowany dzwoniącym telefonem, którego służący bali się odebrać, ojciec ustąpił. – Możesz się zobaczyć z Davidem Hunterem. Ale nie wolno ci iść nigdzie więcej.

Czemu bał się Szanghaju? Ojciec był porywczy, lecz łatwo się poddawał, jakby sytuacja na świecie stała się tak niepewna, że nawet moje dziecinne marudzenie posiadało swoją wagę. Był zbyt roztargniony, by bawić się ze mną żołnierzykami, i często patrzył na mnie surowo, a zarazem niespokojnie, zupełnie jak dyrektor szkoły katedralnej spoglądał na chłopców zgromadzonych na poranną modlitwę. Kiedy szedł do samochodu, jego buty golfowe z kolcami zostawiały na żwirowej alejce głębokie ślady, przypominające odciski stóp Robinsona Crusoe, gdy wyznaczał granice swego terytorium.

Zanim jeszcze packard skręcił z podjazdu, Olga usiadła na werandzie i zaczęła przeglądać czasopisma matki: „Vogue” i „Saturday Evening Post”. Od czasu do czasu wołała coś do mnie głosem równie odległym, jak dźwięk syren rzecznych boi w Wusung.

Przypuszczałem, że wie o moich popołudniowych wyprawach rowerowych do Szanghaju.

Świetnie zdawała sobie sprawę z tego, że mogę zostać porwany lub obrabowany w jednej z bocznych alejek odchodzących od Bubbling Well Road. Okropieństwa rosyjskiej wojny domowej, a potem długa wędrówka z rodzicami przez Turcję i Irak do tego pozbawionego korzeni miasta u ujścia Jangcy tak osłabiły jej wrażliwość, że nie przejmowała się już, iż pozostawione pod jej opieką dziecko mogłoby zostać zabite.

– Jamesie, z kim pozwolił ci się spotkać ojciec?

– Z Davidem Hunterem. To mój najlepszy kolega. Wychodzę, Olgo.

– Masz tylu najlepszych kolegów. Powiedz mi, kiedy zacznie się wojna.

Pomachała mi na do widzenia. Prawdę mówiąc, David był ostatnią osobą w Szanghaju, którą chciałem zobaczyć. W czasie letnich wakacji bawiłem się z kolegami szkolnymi w chowanego; zabawa trwała tygodnie, a jej terenem było całe miasto. Kiedy razem z matką jechałem do Country Clubu albo piłem mrożoną herbatę w cukierni, bez przerwy rozglądałem się za Davidem, który mógł wyrwać się swej amah i przedarłszy się przez tłum klepnąć mnie w ramię. Nasza zabawa sprawiała, że metropolia – i tak wielce osobliwa – stawała się jeszcze bardziej niesamowita i tajemnicza.

Wyprowadziłem rower z garażu, zapiąłem bluzę i ruszyłem w dół po podjeździe. Nogi śmigały mi jak miotełki trzepaczki do jaj. Skręciłem w Amherst Avenue i minąłem kolumnę wieśniaków człapiących przez zachodnie przedmieścia. Uciekinierzy z głębi kraju, z terenów objętych walkami, wlekli się aleją zabudowaną wielkimi domami, cały swój nędzny dobytek niosąc na plecach. Zmierzali w stronę odległych wieżowców w centrum Szanghaju, obojętni na wszystko prócz twardej wstęgi asfaltu przed sobą. Nie zwracali najmniejszej uwagi na chromowane błotniki i ogłuszające klaksony buicków i chryslerów, za kierownicami, których siedzieli chińscy szoferzy, próbujący zepchnąć pieszych na pobocze.

Stojąc na pedałach przemknąłem obok rikszy załadowanej zrolowanymi matami.

Siedziały na nich dwie starsze kobiety, trzymając kurczowo ścianki i dach rozłożonej szopy.

Czułem zapach ich ciał, sztywnych od ciężkiej pracy fizycznej, oraz zjełczały pot i głodne oddechy, charakterystyczne dla wszystkich zubożałych chłopów. Nocny deszcz zmoczył

czarne, bawełniane koszule i teraz połyskiwały w słońcu niczym kupony najdroższego jedwabiu na ladach domu towarowego Sun Sun, jakby czarodziej-Szanghaj już zaczął

przemieniać nędzarzy w bogaczy.

Co się z tymi ludźmi stanie? Matka udzielała bardzo wymijających odpowiedzi na temat uciekinierów, ale Olga oświadczyła kiedyś rzeczowym tonem, że większość z nich wkrótce umrze z głodu lub na tyfus w alejkach Czapei. Każdego ranka w drodze do szkoły mijałem ciężarówki należące do władz miejskich Szanghaju; objeżdżały miasto i zbierały setki zwłok Chińczyków zmarłych w nocy. Lubiłem sobie wyobrażać, że tylko starzy ludzie umierają, choć widziałem kiedyś martwego chłopca w moim wieku, siedzącego obok stalowej kraty przy wejściu do biurowca ojca. W białych rękach trzymał pustą puszkę po papierosach, prawdopodobnie ostatni prezent od rodziny, zanim go zostawiła. Żywiłem nadzieję, że inni zostają barmanami i kelnerami, a dziewczyny pracują w lunaparkach. Matka powiedziała, że również ma taką nadzieję.

Odpędziłem te myśli i radując się dniem, który miałem przed sobą, dotarłem do Avenue Joffre i długich, obsadzonych drzewami bulwarów koncesji francuskiej, ciągnących się do samego Bundu. Krewcy francuscy żołnierze stali koło obłożonego workami z piaskiem punktu kontrolnego przy pętli tramwajowej. Spoglądali uważnie na puste niebo i spluwali pod nogi mijających ich Chińczyków. Nienawidzili tego okropnego miejsca, dokąd zostali zesłani z drugiego krańca świata. Ja natomiast czułem falę podniecenia, przekraczając granice miasta.

W moich oczach, które nie widziały niczego więcej, Szanghaj był snem na jawie, gdzie wszystko, co sobie wyobraziłem, już istniało. Krzykliwe tablice reklamowe i neony nocnych klubów, młodzi chińscy gangsterzy i natarczywi żebracy, obserwujący mnie bystro, kiedy przejeżdżałem rowerem obok nich, stanowili część świata barwniejszego od amerykańskich komiksów i słuchowisk radiowych, które tak ubóstwiałem.

Szanghaj wchłonie wszystko, nawet nadciągającą wojnę, bez względu na to, jak gęsty dym walił z kominów okrętowych stojących na rzece Huangpu. Ojciec nazywał Szanghaj najnowocześniejszym miastem świata. Wiedziałem, że pewnego dnia we wszystkich miastach na Ziemi będą stacje radiowe, Diabelscy Jeźdźcy i kasyna. Przed torem wyścigów psów tłumy Chińczyków i Europejczyków przepychały się na widownię, nie przejmując się armiami kuomintangowskimi wokół miasta czekającymi na sygnał do ataku na japoński garnizon.

Hazardziści tłoczyli się do punktów, w których przyjmowano zakłady. Wejście do Grand Theatre przy Nanking Road zatarasowali widzowie pragnący obejrzeć najnowszą hollywoodzką komedię muzyczną – „Poszukiwacze złota”.

Ale ze wszystkich czarownych miejsc najbardziej zdumiewał mnie wielki lunapark przy alei Edwarda VII, zawierający na swych sześciu piętrach kwintesencję cudów, które miał

do zaoferowania Szangahaj. Moi rodzice nie wiedzieli, że szofer często zabierał mnie do tych brudnych i malarycznych grot. Odebrawszy mnie ze szkoły, Jang zazwyczaj parkował wóz przed lunaparkiem, by wykonać jedno z tajemniczych zleceń, które zajmowały mu większą część dnia.

Lunapark, przestronne królestwo fajerwerków, światła i dźwięku, pełen był kuglarzy, automatów do gry i śpiewających dziewczyn. W powietrzu unosiły się opary smażonego tłuszczu, osiadając mi na twarzy lśniącą warstewką, a jego woń mieszała się z zapachem kadzidełek. Oszołomiony zgiełkiem, szedłem za Jangiem, przemykającym się obok akrobatów i chińskich aktorów uderzających w gongi. Handlarze medykamentami przekłuwali szyje olbrzymich, białych gęsi, oferując przechodniom filiżanki parującej krwi, podczas gdy oszalałe ptaki tupały nogami i gęgały, jeśli zdarzyło mi się podejść za blisko.

Gdy Jang szeptał coś na ucho rozdającym karty do mah jong lub mariasza, patrzyłem między ich nogami na odsłonięte klozety w ustępach i na wzbudzające lęk bożki u wejścia do świątyni, na tajemnicze salony masażu z eleganckimi Chinkami, o wiele bardziej oszałamiającymi niż Olga, w wyszywanych sukniach ze stójkami i odsłaniającymi uda pęknięciami z boku.

Jednak w tamtą sobotę lunapark był zamknięty. Estrady, stragany z suszonymi rybami i budki z listami miłosnymi rozebrano, a władze miejskie przeznaczyły tę starą budowlę na obóz dla uchodźców. Setki rozgorączkowanych Chińczyków próbowało się wcisnąć do zrujnowanego budynku, otoczonego kordonem policjantów-Sikhów w turbanach koloru khaki z ciemnymi plamami potu. Sikhowie smagali bezzębnych wieśniaków długimi bambusowymi szpicrutami. Tęgi brytyjski sierżant policji wymachiwał służbowym rewolwerem tuż przed nosami przypominających małpy staruch z obwiązanymi stopami, próbujących się prześlizgnąć obok niego do środka; waliły go w pierś kościstymi pięściami.

Stałem na chodniku po drugiej stronie ulicy, nasłuchując syren dobiegających od strony rzeki, które przywodziły na myśl potężny jęk ślepych bestii prowokujących się nawzajem. Po raz pierwszy przyszło mi do głowy, że w pewnym sensie wojna dotarła już do Szanghaju. Poszturchiwany przez chińskich urzędników, jechałem wzdłuż krawężnika.

Przecisnąłem się obok wozu pancernego szanghajskiej policji z karabinem maszynowym Thompsona umocowanym nad szoferką.

Zadyszany, przystanąłem przed wejściem do zakładu pogrzebowego, by odpocząć.

Starszy właściciel siedział między trumnami w głębi pomieszczenia, białymi palcami przerzucając paciorki liczydeł. Ich stukot odbijał się echem od pustych trumien. Przypomniał

mi się pewien przesąd, który plastycznie objaśniał Jang, robiąc prztyczka palcami tuż przed mym nosem: „Kiedy zaskrzypi trumna, chiński grabarz wie, że wkrótce ją sprzeda…”

Słuchałem liczydeł, próbując dojrzeć, czy trumny drgają z trzaskiem. Wkrótce w Szanghaju zaskrzypi ich wiele. Palce starego Chińczyka zaczęły się przesuwać szybciej; przyglądał mi się pustymi, rozmarzonymi oczami. Czy sumował tych wszystkich, którzy niebawem umrą w Szanghaju?

Z tyłu rozległ się dźwięk klaksonu. Biały lincoln zephyr z trudem przeciskał się przez rzekę pojazdów, kłębowisko kulisów z rikszami i uchodźców próbujących staranować wejście do lunaparku. David Hunter klęczał na tylnym siedzeniu obok swej australijskiej niani, obserwując ulicę. Zapomniałem o trumnach i stukających liczydłach i zacząłem pchać rower wzdłuż krawężnika, wiedząc, że David na pewno mnie zauważy, gdy tylko ruch pojazdów się zmniejszy.

Z jednego z biurowców dał się słyszeć głos syreny alarmowej oznajmującej nalot, którą zagłuszył ciężki, nieprzerwany łoskot jakby walącego się nieba. W moją stronę biegł z wrzaskiem kulis, z naręczami drewna opałowego na bambusowych nosidłach. Pod ich ciężarem żyły na barkach tak mu nabrzmiały, że przypominały grube robaki. Wpadł na mnie i wytrącił mi rower. Pochyliłem się, by rozetrzeć skaleczone kolano, próbując jednocześnie złapać kierownicę, ale setki biegnących nóg przewróciły mnie na ziemię. Zdyszany leżałem wśród starych losów loteryjnych, podartych gazet i sandałów z łyka. Tuż obok przejechał

biały lincoln. Bawiąc się kosmykiem jasnych włosów, David przyglądał mi się uważnie przez boczne okno; nie rozpoznał mnie, ale zdumiało go, czemu angielski chłopiec w bluzie od mundurka uczniów szkoły katedralnej wybrał sobie właśnie taką chwile, aby położyć się w brudnym rynsztoku.

Syreny zawodziły płaczliwie. Chińscy urzędnicy, biuralistki i kelnerzy z hotelu biegli od strony Bundu wzdłuż Nanking Road. Za nimi wznosił się gęsty całun białej pary nad rzeką Huangpu; błyski strzałów odbijały się we wzburzonej tafli wody. Powyżej krążyły trzy bombowce; przechylając się na boki pruły popielatą mgłę.

Eskadra chińskich samolotów bombardowała „Izumo” i japońską przędzalnię bawełny w Jangcypu, niespełna dwa kilometry od Bundu, za Garden Bridge. Szyby w oknach biurowców przy Thibet Road drżały od huku ciężkich dział. Minął mnie tramwaj jadący w kierunku Bundu – pasażerowie wyskakiwali w biegu na jezdnię. Wysoko nad nimi, na dachu budynku Socony-Vacuum, stała grupka obojętnych Europejczyków w białych strojach tenisowych, z lornetkami w rękach, wskazując sobie co bardziej interesujące szczegóły spektaklu.

Czy naprawdę zaczęła się wojna? Spodziewałem się czegoś równie zorganizowanego i zdyscyplinowanego, jak podczas wojskowych capstrzyków. Samoloty leniwie pruły powietrze, jakby piloci byli znudzeni zleconym im zadaniem i okrążali „Izumo” po prostu dla zabicia czasu przed powrotem do bazy. Francuskie i brytyjskie okręty stały na cumach w pobliżu nabrzeża Pudong, z ich mostków błyskały światełka sygnalizacyjne, zawierające zwięzły komentarz tego, co się działo w dole rzeki.

Podniosłem rower, wyprostowałem kierownicę i strzepnąłem kurz z bluzy – gorliwi młodsi nauczyciele ze szkoły lubili w wolnych chwilach krążyć po mieście, by później zgłaszać nazwiska niestarannie ubranych uczniów spotkanych na ulicach. Ruszyłem za pustym tramwajem jadąc między lśniącymi torami. W pobliżu Bundu konduktor wyskoczył z wagonu, wymyślając motorniczemu i wymachując skórzaną torbą na pieniądze.

Ostrzegawczy dzwonek tramwaju rozbrzmiewał w pustej ulicy obserwowanej przez grupki chińskich urzędników tłoczących się w drzwiach biurowca.

Fontanna wody wytrysnęła obok dziobu „Izumo”, zawisła przez moment, a potem opadła gwałtowną kaskadą. Bryzgi rozpędzonej piany przecięły powietrze i poszybowały wysoko ponad antenami radiowymi i masztami starego krążownika. Druga eskadra chińskich bombowców uformowała się w szyk nad Huangpu, w połowie drogi między Bundem i Pudong, gdzie znajdowała się przędzalnia bawełny mego ojca; przesłaniała ją chmura gęstego dymu. Jeden z samolotów pozostał w tyle, pilotowi nie udało się utrzymać pozycji w szyku.

Przechylał maszynę to na jedno skrzydło, to na drugie, jak piloci wyczynowi podczas pokazów lotniczych na lotnisku w Hungjao.

– Jamie, zostaw rower! Jedź z nami!

Białe błotniki lincolna zephyra skradały się za mną. Australijska niania Davida wołała do mnie, wymachując rękami za plecami przestraszonego chińskiego szofera. Jedną dłonią poprawiała słomkowy kapelusz, a drugą wyciągnęła do mnie. Siostra Arnold była zawsze miła i bezpośrednia, znacznie przyjemniejsza od Olgi, dlatego zdumiałem się widząc ją zdenerwowaną. David rozpoznał mnie, w jego oczach ujrzałem błysk tryumfu. Odgarnął z czoła jasne włosy, świadom tego, że za chwilę odniesie pierwszy sukces w naszej gigantycznej zabawie w chowanego.

„Izumo” rozsnuwał wokół siebie kłęby dymu. Zwoje oleistej pary spowijały dziób okrętu. Przez czarne jak sadze chmury widziałem błyski ognia dział przeciwlotniczych, a ich terkot zagłuszał monotonny ryk chińskich bombowców.

– Jamie, ty głuptasie…!

Ruszyłem w stronę ściany huku i dymu. Z okien budynku przy Szechuan Road, należącego do mojego ojca, wyleciały szyby. Urzędniczki wybiegły na ulicę – ich białe bluzki upstrzone były cienkimi igiełkami szkła. Przednie koło roweru podskoczyło na kawałku urwanego gzymsu. Kiedy poprawiałem pedały, nisko sunący bombowiec odłączył się od pozostałych, ostrzeliwanych przez japońskie działa przeciwlotnicze. Przeleciał nad Bundem, ukazując otwarte luki, i zrzucił dwie bomby nad pustymi sampanami przycumowanymi do nabrzeża.

Wsiadłem na rower, chcąc lepiej zobaczyć fontanny wody, ale para czyichś silnych ramion ujęła mnie pod pachy. Brytyjski sierżant policji porwał mnie na ręce, kopnął rower i przycupnął obok stopni budynku Socony. Kiedy przyciskał mnie do biodra, metalowy spust rewolweru zdarł mi skórę na kolanie.

Walące się ściany hoteli i domów towarowych przy Nanking Road wypełniały ulicę białym pyłem. Fala gorącego powietrza uderzyła mnie w pierś i rzuciła na ziemię obok sierżanta. Przez tumany kurzu biegli w naszą stronę chińscy urzędnicy z podniesionymi do góry rękami, twarze zalewała im krew. Jedna z zabłąkanych bomb trafiła w hotel Palace, a druga spadła w alei Edwarda VII obok lunaparku. Domy przy Szechuan Road drżały, strząsając na ulicę kaskadę potłuczonych szyb i dachówek.

Stateczna Eurazjatka wysiadła z samochodu stojącego przy krawężniku. Z ucha płynęła jej krew. Dyskretnie wytarła ją jedwabną chusteczką. Sierżant policji pchnął mnie w kierunku kobiety.

– Proszę się nim zaopiekować! – Potrząsnął mną, jakbym był śpiącą lalką, którą chciał

obudzić. – Chłopcze, zostań z panią! – zawołał i pobiegł w stronę Nanking Road.

Eurazjatka puściła mnie i dała znak ręką, bym sobie poszedł, zbyt oszołomiona, żeby przejmować się moją osobą. Po nodze ściekała mi krew plamiąc białe skarpetki. Patrząc na cienką strużkę zauważyłem, że zgubiłem jeden but. W głowie czułem pustkę; dotknąłem ręką twarzy, by się upewnić, że nadal jest na miejscu. Wybuchy wyssały całe powietrze z ulicy i trudno było oddychać. Eurazjatka skinęła na mnie machinalnie i ruszyła przez ruiny, wycierając kurz ze skórzanej torebki. Z ucha kapała jej krew. Kobieta patrzyła na pozbawione szyb okna, próbując rozpoznać te, które należały do jej mieszkania.

W oddali zajęczały syreny radiowozów, minął nas ambulans Ochotniczych Sił

Szanghaju miażdżąc oponami odłamki szkła. Uświadomiłem sobie, że nic nie słyszę, ale wszystko wokół mnie też ogłuchło, jakby świat nie mógł dłużej siebie słuchać. Większość domów w promieniu dwustu metrów od lunaparku zniknęła. Z ruin unosił się dym, zerwany kabel elektryczny iskrzył i podskakiwał niczym petarda.

Setki martwych Chińczyków leżało na ulicach między połamanymi rikszami i wypalonymi samochodami. Ich ciała pokrywał biały, miejscami poszarzały kurz. Wyglądali, jakby próbowali się zamaskować. Idąc między nimi potknąłem się o starą amah leżącą na wznak – nabrzmiałą twarz miała przysypaną białym pyłem; spoglądała na mnie z naganą.

Urzędnik bez rąk siedział oparty o tylne koło wypatroszonego autobusu. Pomiędzy gruzami lunaparku walały się ludzkie kończyny, kawałki kadzidełek, strzępy kart do gry, połamane płyty gramofonowe, część łba wypchanego wieloryba. Wszystko przyprószone było pyłem.

Rozwinięty kupon jedwabiu pokrywał ulicę niczym biały bandaż, spowijający odłamki gruzu i pourywane ręce.

Czekałem, aż ktoś mnie zawoła, ale powietrze wypełniała dzwoniąca cisza, jak przerwa między sygnałami ostrzegawczymi. Nie mogłem już dłużej słuchać odgłosu pękających pod mymi nogami odłamków szkła i wróciłem do lincolna zephyra Hunterów.

Szofer w jasnym uniformie stał obok otwartych drzwiczek, ścierając pył, który pokrył

przednią szybę. David siedział z tyłu z rękami przyciśniętymi do twarzy. Nie zwrócił na mnie uwagi – wpatrywał się nieruchomym wzrokiem w rozdartą tapicerkę.

Spojrzałem przez pozbawione szyb okno na siostrę Arnold leżącą w poprzek przedniego siedzenia. Włosy opadły jej na twarz, siła wybuchu wepchnęła je kobiecie do ust.

Ręce miała rozrzucone; wyeksponowane białe dłonie świadczyły, że przed śmiercią starannie je umyła.

*

Kiedy David odwiedził mnie później w szpitalu, spytał o krew na mojej nodze.

Dziwne, ale była to jedyna krew, jaką widział podczas „Krwawej Soboty”.

– Zostałem trafiony odłamkiem bomby – powiedziałem.

Przechwalałem się, ale okazało się, że robiłem to bardziej przekonywająco, niż myślałem. Bomba, która spadła obok lunaparku, zabiła tysiąc dwanaście osób, prawie wyłącznie chińskich uciekinierów. Wszyscy w kółko powtarzali – dumni, że Szanghaj znów przeszedł sam siebie – iż była to największa liczba ofiar pojedynczej bomby w historii ataków lotniczych. Dzięki trywialnej ranie od spustu rewolweru sierżanta policji, znalazłem się wśród tysiąca siedmiu osób, które odniosły obrażenia. Chociaż nie byłem najmłodszym z poszkodowanych, lubiłem sobie wyobrażać, że jestem owym tysiąc siódmym, i liczbę tę wypisałem atramentem na ramieniu.

Zanim Japończykom udało się wyprzeć Chińczyków z Szanghaju, nastąpiły miesiące zaciętych walk wokół koncesji międzynarodowej, podczas których zginęły dziesiątki tysięcy żołnierzy i cywilów. Ale bomba, zrzucona omyłkowo przez chińskiego pilota na aleję Edwarda VII, nabrała specjalnego znaczenia w mitologii wojny, świadcząc w dobitny sposób, że niebo może się okazać źródłem masowej zagłady.

Leżąc w szpitalu nie myślałem o bombie obok lunaparku, ale o moich żołnierzykach porozstawianych na podłodze w pokoju zabaw. Nawet kiedy ekipa ratowników z Ochotniczych Sił Szanghaju niosła mnie przez pokryte pyłem ulice do ambulansu, myślałem o tym, że muszę przeformować szyki bojowe ołowianych armii. Widziałem prawdziwą wojnę, na którą czekałem tak niecierpliwie, i gnębiło mnie niewyraźne poczucie winy, że w moich zestawach jaskrawo pomalowanych żołnierzyków brakuje figurek martwych Chińczyków. Od czasu do czasu odzyskiwałem na moment słuch, ale wzbudzający grozę odgłos japońskiej artylerii, uderzający w okno szpitala, zdawał się dobiegać z zupełnie innego świata.

Jednak po kilku dniach wspomnienia nalotu zaczęły blednąć. Próbowałem zapamiętać pył i gruzy Szechuan Road, ale zamazane obrazy tego, co widziałem, zaczęły mi się plątać z kronikami z hiszpańskiej wojny domowej i relacjami filmowymi z manewrów armii francuskiej i brytyjskiej. Walki na zachodnich przedmieściach Szanghaju przesłoniły okno kurtyną dymu, który rozwiewał jesienny wiatr, ukazując płonące czynszówki w Nantao.

Pielęgniarki i lekarze badający mi uszy swymi kamertonami, Olga i koledzy szkolni, matka i ojciec podczas wieczornych wizyt przypominali mi aktorów niemych filmów wyświetlanych przez ojca Davida Huntera na ścianie pokoju jadalnego. Bomba, która zniszczyła lunapark i zabiła ponad tysiąc osób, stała się również częścią owych filmów.

Minęły trzy miesiące, nim mogłem wrócić na Amherst Avenue. Pociski artyleryjskie z rywalizujących ze sobą chińskich i japońskich haubic na stacji Siccawei i w Hungjao przelatywały ponad dachem naszego domu, więc rodzice przenieśli się do apartamentu w koncesji francuskiej. Bitwa o Szanghaj toczyła się wokół murów koncesji międzynarodowej, wprawiając w drżenie drzwi mieszkania i często unieruchamiając windę. Kiedyś razem z Olgą przez godzinę siedzieliśmy w metalowej klatce. Moja opiekunka, zazwyczaj taka cicha, przez cały czas zasypywała mnie potokiem słów, dobrze wiedząc, że nic nie słyszę. Często zastanawiałem się, czy ta dziewczyna przypadkiem nie obwinia mnie o to, że wybuchła wojna, chociaż w oczach Olgi byłoby to najmniejsze z moich przewinień.

W listopadzie chińskie armie zaczęły się wycofywać z Szanghaju, podążając wzdłuż Jangcy do Nankinu. Zostawiły za sobą zdewastowane przedmieścia, które natychmiast znalazły się pod japońską okupacją. Japończycy otoczyli koncesję międzynarodową czołgami i stanowiskami broni maszynowej. Wreszcie mogliśmy wrócić na Amherst Avenue. Podczas gdy rodzice rozmawiali ze służbą, ja pobiegłem do pokoju zabaw, pragnąc jak najszybciej ujrzeć armię żołnierzyków.

Ktoś odsunął na bok uczestników miniaturowej bitwy o Szanghaj. Połamane żołnierzyki leżały obok kolejki i samochodzików. Ktoś, może Kulis albo Chłopiec numer 2, używał Robinsona Crusoe w charakterze popielniczki – gasił na okładce do połowy wypalone papierosy, wyglądając nerwowo przez okno. Przez moment chciałem się poskarżyć ojcu, ale wiedziałem, że służący byli nie mniej przerażeni ode mnie.

Zebrałem żołnierzyki i próbowałem się nimi bawić, lecz moje obecne bitwy wydawały się poważniejsze od batalii, które toczyłem w pokoju przed „Krwawą sobotą”. Kiedy razem z Davidem ustawialiśmy wrogie armie, czułem się nieswojo wiedząc, że w głębi duszy próbowaliśmy się nawzajem zabić. Na wspomnienie pourywanych rąk i nóg widzianych przed lunaparkiem schowałem figurki do pudełka.

Ale podczas Bożego Narodzenia otrzymałem nowe komplety żołnierzyków: Seaforth Highlanders w bojowych kiltach koloru khaki i Coldstream Guards w niedźwiedzich skórach.

Ku memu zaskoczeniu, miesiące walk wokół miasta nie wpłynęły na życie w koncesji międzynarodowej, jakby bezwzględna wojna była czymś w rodzaju szczególnie brutalnej rozrywki, niczym publiczne egzekucje na Starym Mieście. Neony świeciły jeszcze bardziej jaskrawo nad czterystoma szanghajskimi nocnymi klubami. Ojciec grywał w Country Clubie w krykieta, a matka organizowała wieczorki brydżowe i wydawała przyjęcia. Występowałem w roli pazia podczas uroczystych ślubów w Klubie Francuskim. Bund zatłoczony był statkami handlowymi i sampanami załadowanymi kilometrami wzorzystego perkalu, produkowanego przez zakłady ojca na potrzeby eleganckich Chinek. Wielkie firmy importowo-eksportowe z Szechuan Road miały większe obroty niż dawniej. Stacje radiowe nadawały amerykańskie słuchowiska przygodowe, w barach i na dancingach kręciło się mnóstwo Dziewczyn numer 2

i 3, a garnizon brytyjski znów organizował wojskowe capstrzyki. Nawet Diabelscy Jeźdźcy wrócili z Manili, by rozbijać się w swoich autach. Podczas gdy odległa wojna między Japonią i Czang Kaj-szekiem toczyła się w głębi Chin, w kasynach kręciły się koła ruletki, przędąc sny o dawnym Szanghaju.

Jak gdyby chcąc przypomnieć sobie o wojnie, pewnego niedzielnego popołudnia moi rodzice wraz ze znajomymi wybrali się, aby obejrzeć tereny walk na zachód od Szanghaju.

Najpierw wzięliśmy udział w przyjęciu wydanym przez brytyjskiego konsula generalnego; panie ubrane były w najlepsze jedwabne toalety, mężczyźni – w najbardziej eleganckie szare garnitury i panamy. Gdy kawalkada samochodów zatrzymała się na punkcie kontrolnym przy Keswick Road, czekałem, kiedy japońscy żołnierze nas zawrócą, ale puścili wszystkich bez słowa, jakbyśmy nie byli warci nawet jednego spojrzenia.

Pięć kilometrów za miastem zatrzymaliśmy się na opustoszałej drodze. Do dziś pamiętam pole bitwy pod cichym niebem i spaloną wioskę w pobliżu nie używanego kanału.

Szoferzy otworzyli drzwiczki i wyszliśmy na drogę pokrytą kawałkami złota. U naszych stóp walały się setki łusek od nabojów karabinowych. Porzucone okopy biegły między kopcami pogrzebowymi, z których wystawały otwarte trumny, niczym szuflady splądrowanej komody.

Wokół nas walały się strzępy mundurów, puste skrzynie po amunicji, buty i hełmy, zardzewiałe bagnety i rakietnice. Za wypełnionymi wodą dolami strzelniczymi wznosił się ziemny szaniec rozorany przez japońską artylerię. Obok stanowiska karabinu maszynowego leżał martwy koń z nogami sterczącymi sztywno w niebo.

Wszyscy patrzyli na ten obraz; panie wachlarzami odpędzały muchy, ich mężowie mamrotali coś jeden do drugiego, niczym grupa producentów wizytująca dekoracje do nie ukończonego filmu wojennego. Prowadzeni przez mego ojca i pana Huntera poszliśmy w stronę kanału i patrzyliśmy na chińskich żołnierzy pływających w płytkiej wodzie. Martwi piechurzy leżeli również w zalanych okopach, zasypani do pasa ziemią, jakby spali w porzuconym schronisku.

Stojący obok mnie David chichotał sam do siebie. Chciał już wrócić do domu.

Widziałem jego oczy ukryte pod grzywką. Odwrócił się tyłem do matki, ale martwe pole bitwy otaczało go ze wszystkich stron. Specjalnie szurając wyglansowanymi bucikami, zaczął

strącać łuski na śpiących żołnierzy.

Przyłożyłem dłonie do uszu, próbując wyłowić dźwięk, który by ich wyrwał ze snu.

2

PRÓBA UCIECZKI

W Lunghua przez cały dzień krążyły pogłoski o planowanej ucieczce z obozu.

Siedziałem na stopniach baraku dziecięcego dygocząc z zimna i czekałem, kiedy sierżant Nagata skończy sprawdzanie obecności na apelu, zwołanym tego dnia już po raz trzeci.

Japońscy strażnicy, gdy tylko dotarły do nich jakieś słuchy o próbie ucieczki, zamykali zwykle bramę na dwie potężne kłódki – raczej symboliczny gest, bo, jak zauważył ojciec Davida Huntera, żaden z potencjalnych uciekinierów nie zamierzał opuszczać Lunghua głównym wyjściem. O wiele łatwiej było przejść przez ogrodzenie, tak jak codziennie robiłem to ja i inne dzieciaki, by odszukać piłkę tenisową lub na prośbę amerykańskich marynarzy zastawić sidła na ptaki, choć nigdy nic się nie złapało.

Symboliczny czy nie, gest ten, jak tyle innych japońskich rytuałów, odgrywał

pożyteczną rolę. Zamknięcie bramy było dla chińskich kolaborantów z okolicy znakiem, że ogłoszono alarm, a dla nielicznych donosicieli z terenu obozu – którzy zawsze ostatni dowiadywali się, co w trawie piszczy – że należy mieć oczy i uszy otwarte.

Tymczasem skrzydła bramy wisiały niedbale na przegniłych słupach, a wartownicy tupali podartymi butami w zmarzniętą ziemię, bardziej znudzeni niż zwykle. Prawie wszyscy żołnierze japońscy, tak jak szeregowiec Kimura, byli synami biednych chłopów. W ich oczach Lunghua, z dwoma tysiącami jeńców i nieograniczonymi zapasami kijów do krykieta oraz rakiet tenisowych, przypominało oazę dobrobytu. Nie ogrzewane betonowe baraki były zelektryfikowane i – mimo nieregularnych dostaw prądu – dla japońskiego wieśniaka stanowiło to niewyobrażalny luksus.

Zagwizdałem na palcach, próbując zwrócić na siebie uwagę Kimury, ale zlekceważył

mnie i nadal patrzył na chińskich żebraków, czekających cierpliwie przed bramą na odpadki, których im nigdy nie rzucano. Kimura zmarszczył brwi, jakby przygnębiony widokiem zaniedbanych poletek ryżowych. Z jego szerokich nozdrzy wydobywał się obłoczek pary.

Wyobraziłem sobie, że myśli o ojcu i matce, uprawiających niewielką działkę gdzieś w odległym zakątku Hokkaido. Żaden z nas nie widział w ciągu tych kilku lat wojny swych rodziców, ale Kimurze musiała bardziej doskwierać samotność niż mnie. Podczas paniki, która wybuchła po wkroczeniu Japończyków do koncesji międzynarodowej, kiedy opuszczaliśmy hotel na Bundzie, rozdzielono mnie z matką i ojcem. Niemniej jednak nie traciłem wiary, że znów ich zobaczę, choć twarze obojga zaczęły mi się zacierać w pamięci.

Natomiast Kimura prawie na pewno zginie tutaj, wśród pustych pól ryżowych, przy ostatniej próbie stawienia przez Japończyków oporu siłom amerykańskim u ujścia Jangcy.

Skierowałem palce w jego ogoloną głowę, jakbym celował z mausera sierżanta Nagaty, i pstryknąłem kciukiem.

– Jamie, wszystko słyszałam. – Peggy Gardner, wysoka, czternastoletnia dziewczynka, stanęła na progu, kuląc z zimna wychudłe ramiona. Trąciła mnie kościstym łokciem, żebym spudłował. – Do kogo strzelałeś?

– Do szeregowca Kimury.

– Przecież zabiłeś go już wczoraj. – Peggy pokiwała głową z poważnym, lecz wybaczającym wyrazem twarzy – jej ulubioną miną. – Szeregowiec Kimura to twój przyjaciel.

– Przyjaciół też zabijam. – Zdumiewające, że przyjaciele stanowili bardziej ponętny cel niż wrogowie. – Poza tym szeregowiec Kimura nie jest moim prawdziwym przyjacielem.

– Akurat. Pani Dwight uważa, że jesteś donosicielem. Dlaczego do wszystkich strzelasz?

Z baraku D wyłonił się sierżant Nagata, patrząc chmurnie na trzymaną przed oczami listę obecności. Za nim szedł brytyjski blokowy. Peggy pchnęła mnie na drzwi i wykręciła mi ręce do tyłu. Sierżantowi Nagacie, przyglądającemu się podejrzliwie każdemu źdźbłu trawy, z pewnością nie spodobałoby się występowanie w charakterze celu strzeleckich ćwiczeń.

Przywarłem do Peggy, rad, że czuję jej mocny uścisk i zimny, uspokajający zapach jej ciała.

Często się ze mną mocowała – z powodów, których nie potrafiłem jeszcze zgłębić.

– Dlaczego, Jamie? Zdążyłeś już pozabijać wszystkich w Lunghua. Chcesz zostać tu sam?

– Nie zabiłem pani Dwight.

Ta wścibska misjonarka była jedną z angielskich wdów, opiekujących się ósemką chłopców i dziewcząt z baraku dziecięcego – wojennych sierot odłączonych od rodziców, internowanych w innych obozach w pobliżu Szanghaju i Nankinu. Zamiast pilnować, czy otrzymujemy przysługujące dzieciom nieustannie kurczące się racje żywnościowe, pani Dwight troszczyła się o potrzeby duchowe podopiecznych, jak wyjaśniła komendantowi obozu, panu Hyashi. W moim przypadku polegało to głównie na pilnowaniu, abym siedział

cicho w zimnym baraku nad zadaniami domowymi z łaciny, a nie biegał na posyłki i szukał

czegoś do zjedzenia, co mi pochłaniało każdą chwilę dnia. Według pani Dwight byłem „niezależnym duchem”, które to określenie nie kryło w sobie ani cienia pochwały. Rozwój duchowy wydawał się odwrotnie proporcjonalny do ilości otrzymywanego pożywienia, co może tłumaczyło, czemu pani Dwight i inne misjonarki uważały własną przedwojenną działalność w dotkniętych głodem prowincjach północnych Chin za tak niezwykłe osiągnięcie.

– Kiedy skończy się wojna – oznajmiłem ponuro – poproszę ojca, by zabił panią Dwight z prawdziwej strzelby. Wiesz, że nie lubi misjonarzy.

– Jamie…! – Peggy spróbowała dać mi prztyczka w ucho.

Córka lekarza z Cingtao, była rok ode mnie starsza i lubiła udawać, że łatwo się gorszy. Wiedziałem, że jest bardziej opiekuńcza niż pani Dwight. Kiedy chorowałem, to Peggy troszczyła się o mnie i przynosiła jedzenie przeznaczone dla młodszych dzieci. Kiedyś jej się odwdzięczę. Rządziła w baraku dziecięcym żelazną ręką, ale mądrze, a ja stanowiłem dla niej największe wyzwanie. Lubiłem ciągle dawać jej powody do oburzenia, ale ostatnio zauważyłem u Peggy tendencję do naśladowania sposobu bycia pani Dwight i upodabniania się do owej sztywnej matrony, jak gdyby potrzebowała aprobaty starszej kobiety. Wolałem zdecydowanie dziewczynę, co nie dawała się zastraszyć chłopakom z klasy, nie pozwalała dokuczać młodszym dzieciom i posiadała pewien styl, którego nie potrafiłem jeszcze w pełni docenić.

– Jeśli twój ojciec zamierzałby kogoś zabić – zauważyła Peggy – powinien zacząć od doktora Sinclaira. – Ten wyjątkowo złośliwy pastor był kierownikiem obozowej szkoły. – Jest gorszy od sierżanta Nagaty.

– Peggy…? – Ogarnęła mnie fala niepokoju. – Uderzył cię?

– Niewiele brakowało. Zawsze patrzy na mnie z tym swoim uśmieszkiem, jakbym była jego córką, która zasłużyła na karę.

Nie dalej jak dzisiejszego popołudnia jeden z dziesięciolatków wrócił do baraku z czerwoną pręgą na czole. Nauka w szkole w Lunghua polegała przede wszystkim na zdobywaniu umiejętności rozpoznawania nastrojów doktora Sinclaira.

– Powiedziałaś pani Dwight?

– Nie wysłuchałaby mnie. Im się wydaje, że ponieważ są dla nas mili, wszystko im wolno. Bardziej go się boi niż ja.

– Nie wszystkich bije.

– Któregoś dnia i ty oberwiesz.

– Nie dam się.

Było to puste gadanie, a na najbliższej lekcji łaciny miało się okazać, jak bardzo się myliłem. Ale do tej pory jakoś udawało mi się uniknąć twardej ręki pastora. Zauważyłem, że doktor Sinclair zostawia w spokoju dzieci zamożniejszych Brytyjczyków. Nigdy nie uderzył

Davida Huntera, bez względu na to, jak bardzo chłopak go prowokował, a synom majstrów fabrycznych, Eurazjatek czy oficerów szanghajskiej policji dawał jedynie kuksańce. Nigdy nie mogłem pojąć, czemu dorośli nie protestowali, kiedy ich dzieci wracały do komórek w bloku G z uszami krwawiącymi od uderzeń sygnetu pastora. Zupełnie jak gdyby rodzice przyjmowali to jako przypomnienie własnej skromnej pozycji w brytyjskiej społeczności Szanghaju.

Znudzony tym wszystkim i chcąc popisać się przed Peggy, podniosłem kamień i rzuciłem go wysoko w górę.

– Jamie, napytałeś sobie biedy! Sierżant Nagata wszystko widział…

Zastygłem w bezruchu. Sierżant stał na żwirowej alejce, kilka metrów od baraku dziecięcego. Patrząc na mnie nabrał powietrza w płuca, twarz mu poczerwieniała od wolno wzbierającej, ale gwałtownej emocji. Chociaż i mnie Brytyjczycy w Lunghua wydawali się niezwykle zagadkowi, nie ulegało wątpliwości, że dla sierżanta Nagaty byli jeszcze bardziej tajemniczymi, dumnymi istotami. Wprawdzie armia brytyjska w Singapurze poddała się bez walki, jednak Anglicy zachowywali się tak, jakby wygrali wojnę. Z jakiegoś powodu japoński sierżant obserwował mnie uważnie, jakbym stanowił klucz do tej zagadki.

Nigdy nie pojąłem, dlaczego wybrał sobie jednego trzynastolatka spośród dwóch setek dzieciaków. Czy sądził, że planuję ucieczkę lub występuję w roli tajnego kuriera między mieszkańcami poszczególnych baraków? W rzeczywistości większość dorosłych w obozie unikała mnie, kiedy pojawiałem się niespodziewanie, zawsze chętny do partyjki szachów czy podzielenia się poglądami na temat wojny i ostatnich posunięć militarnych Japończyków.

Moja niespożyta energia męczyła jeńców, poza tym wiecznie wybiegałem w przyszłość. Nikt nie wiedział, kiedy się skończy wojna – może w 1947, może dopiero w 1948 – i internowani walczyli z tym ogromem czasu próbując wymazać go z życia. Po pierwszym roku zrezygnowano z bogatego programu wykładów i koncertów. Więźniowie siedzieli w swych komórkach, czytając ostatnie listy z Anglii i ożywiali się jedynie na krótko, gdy słyszeli turkot żelaznych kółek wózków z jedzeniem. Pani Dwight nie była jedyną osobą dostrzegającą niebezpieczeństwo, jakie niesie nadmiar wyobraźni.

– Jamie, uważaj…

Peggy pchnęła mnie. Upadłem na ziemię, ale Japończyk miał ważniejsze sprawy na głowie niż liczenie dzieciaków. Stuknął w listę obecności i skierował się z powrotem do wartowni, a za nim ruszyła jego świta. Żałowałem, że odszedł – lubiłem rzucać wyzwania sierżantowi Nagacie. Było w Japończykach coś, co wzbudzało mój podziw, jakaś powaga i stoicyzm. Pewnego dnia może zaciągnę się do Japońskich Sił Powietrznych, tak jak moi idole, Amerykańskie Latające Tygrysy, służyli Czang Kaj-szekowi.

– Dlaczego sobie poszedł? – Peggy, rozczarowana, zadrżała w swym pocerowanym sweterku. – Mógłbyś uciec. Pomyśl tylko, co powiedziałaby pani Dwight! Skazałaby cię na banicję.

– Już jestem skazany na banicję. – Niezbyt pewny, co to znaczy, dodałem: – Może dziś w nocy zostanie zorganizowana ucieczka.

– Skąd wiesz? Przyłączysz się do nich?

– Powiedzieli mi Basie i Demarest.

Amerykańscy marynarze floty handlowej stanowili kopalnię błędnych informacji, z których większość rozsiewali celowo. W rzeczywistości byłem jak najdalszy od myśli o ucieczce. Moi rodzice zostali internowani w Suczou, wyprawa tam pociągała za sobą zbyt wielkie ryzyko, a poza tym Brytyjczycy mogliby mnie nie wpuścić na teren obozu. Panicznie się bali, że jeńcy przeniesieni z innych ośrodków przywloką tyfus czy cholerę.

– Poszedłbym z nimi, ale Basie się myli. – Wskazałem wartownię, przed którą szeregowiec Kimura salutował sierżantowi z niepotrzebną gorliwością. – Kiedy sierżant Nagata podejrzewa, że planowana jest ucieczka, natychmiast zamykają bramę.

– Cóż… – Peggy ukryła blade policzki w dłoniach i uważnie przyjrzała się Japończykom. – Może chcą, żebyśmy uciekali.

– Co?

To niezwykłe stwierdzenie odebrało mi mowę. Wiedziałem z radia, słuchanego w tajemnicy w obozie, że od listopada 1943 roku wojna zaczęła przybierać niekorzystny obrót dla Japończyków. Po ataku na Pearl Harbor i błyskotliwych zwycięstwach na Pacyfiku ponieśli oni druzgoczące klęski w bitwie o Midway i na Morzu Koralowym. Nad Szanghajem pojawiły się amerykańskie samoloty zwiadowcze i wkrótce rozpoczną się pierwsze naloty bombowe. Japończycy wzmogli aktywność wojskową wzdłuż rzeki Huangpu, wokół lotniska na północ od obozu zainstalowano baterie przeciwlotnicze. Pagoda w Lunghua została przekształcona w silnie uzbrojoną wieżę obronną z reflektorami i działami szybkostrzelnymi.

Koreańscy i japońscy strażnicy stali się bardziej agresywni wobec jeńców, nawet szeregowiec Kimura rozzłościł się, kiedy mu pokazałem rysunki przedstawiające zatopienie „Repulse” i „Prince of Wales”, brytyjskich okrętów wysłanych na dno Morza Południowochińskiego przez japońskie bombowce nurkujące.

Bardziej niepokojące było zmniejszenie racji żywnościowych. Dostawaliśmy słodkie ziemniaki i śrutę pszenną – najzwyklejszą paszę dla bydła wymiataną z kątów magazynu, pełną zdechłych wołków i zardzewiałych gwoździ. Ja i Peggy chodziliśmy wiecznie głodni.

– Jamie, przypuśćmy… – Zaintrygowana własnym pomysłem, Peggy uśmiechnęła się sama do siebie. – Przypuśćmy, że Japończycy chcą, żebyśmy uciekali, bo wtedy nie musieliby nas żywić i mieliby więcej jedzenia dla siebie?

Czekała na moją reakcję. Widząc, że się zagalopowała, wyciągnęła rękę, by mnie uspokoić. Wiedziała, że każde zagrożenie istnienia obozu denerwowało mnie bardziej niż wszelkie drobne niedogodności życia w zamknięciu. Najbardziej bałem się nie tyle ponownego zmniejszenia racji żywnościowych, ile tego, że obóz w Lunghua, który stał się całym moim światem, pogrąży się w anarchii. Razem z Peggy stalibyśmy się pierwszymi ofiarami. Jeśli Japończycy przestaną się interesować jeńcami, znajdziemy się na lasce bandyckich gangów włóczących się po kraju, zdrajców z Kuomingtangu i dezerterów z marionetkowych armii. Banda samotnych mężczyzn z baraku E opanuje magazyn żywności za kuchnią i pani Dwight nie będzie miała do zaoferowania dzieciom nic poza swymi modlitwami.

Poczułem na ramieniu rękę Peggy i usłyszałem bicie jej serca w wychudłej piersi.

Często wyglądała źle, ale postanowiłem trzymać ją z dala od obozowego szpitala. Szpital w Lunghua nie należał do miejsc, w których stan zdrowia pacjentów ulegałby poprawie.

Potrzebowaliśmy dodatkowych racji jedzenia, by przeżyć nadchodzącą zimę, ale magazyn żywności był pilniej strzeżony niż cele w wartowni.

Kiedy odwołano stan pogotowia, w drzwiach baraków zaczęli się pojawiać internowani, spoglądając na obóz tak, jakby go widzieli po raz pierwszy. Wielka rodzina mieszkańców Lunghua budziła się z odrętwienia. Apatyczne kobiety wieszały na sznurach za blokiem G wypłowiałe pranie i wystrzępione podpaski higieniczne. Tłum dzieciaków pobiegł

na plac apelowy za Davidem Hunterem paradującym w skórzanych butach ojca, których mu tak zazdrościłem. Nie mogłem oderwać oczu od jego nóg. Pani Hunter zaproponowała mi własne buty do golfa, ale miałem zbyt wiele dumy, aby je przyjąć – akt głupoty, którego później gorzko żałowałem, bo moje trampki były już nie mniej zdarte niż płócienne buty szeregowca Kimury. Wojna spowodowała ochłodzenie stosunków między mną a Davidem.

Zazdrościłem dawnemu przyjacielowi, że jest z rodzicami, a wszelkie moje próby związania się z jakimś życzliwym dorosłym kończyły się niepowodzeniem. Tylko Basie i Amerykanie odnosili się do mnie przyjaźnie, ale ich serdeczność była interesowna – wykorzystywali mnie jako swego chłopca na posyłki.

Pani Dwight zbliżyła się do baraku dziecięcego, omiatając wszystko podejrzliwym wzrokiem niczym miotłą. Uśmiechnęła się z aprobatą do Peggy, trzymającej metalowe wiadro zrobione z kawałków blaszanego pokrycia dachu, zerwanego podczas burz monsunowych.

Zamierzała umyć młodsze dzieci w letniej wodzie, przyniesionej z kuchni, a potem wyszorować ustęp.

– Peggy, wybierasz się do Wacka?

– Tak, pani Dwight. – Peggy przybrała boleściwą postawę, a misjonarka klepnęła ją czule.

– Poproś Jamie’ego, żeby ci pomógł. Jak zwykle próżnuje.

– Jest zajęty myślami. – Z rozbrajającą szczerością, patrząc na mnie znacząco, Peggy dodała: – Pani Dwight, Jamie planuje ucieczkę.

– Naprawdę? Myślałam, że już dawno uciekł. Mam dla niego nowy temat do przemyśleń. Jamie, jutro przeniesiesz się do bloku G. Czas, żebyś opuścił barak dziecięcy.

Otrząsnąłem się z zadumy, w którą często popadałem. Na horyzoncie majaczyły domy mieszkalne koncesji francuskiej, przypominając mi stary Szanghaj sprzed wojny i przyjęcia bożonarodzeniowe, na które mój ojciec wynajmował trupę chińskich aktorów, by odegrała jasełka. Pamiętałem zabawę w „Budujemy mosty dla pana starosty”, moje beztroskie wyprawy rowerowe wokół koncesji międzynarodowej oraz lunapark z kuglarzami, akrobatami i śpiewaczkami. Wszystko to wydawało się tak odległe, jak filmy oglądane w Grand Theatre w towarzystwie Olgi, znudzonym okiem śledzącej „Królewnę Śnieżkę” czy „Pinokia”.

– Dlaczego, pani Dwight? Powinienem zostać z Peggy, póki nie skończy się wojna.

– Nie. – Pani Dwight zmarszczyła brwi, jakby w moim oświadczeniu było coś niewłaściwego. – Będzie ci lepiej wśród rówieśników.

– Pani Dwight, nigdy nie jestem szczęśliwy wśród rówieśników. Oni wiecznie tylko się bawią.

– Możliwe. Zamieszkasz z państwem Vincent.

Pani Dwight zaczęła się rozwodzić nad atrakcjami małego pokoiku Vincentów, który miałem dzielić z ową oschłą parą i ich chorym synem. Peggy patrzyła na mnie ze współczuciem, tuląc wiadro do piersi, świadoma nowego wyzwania, które mnie czekało.

Ale tym razem myślałem wyjątkowo praktycznie. Wiedziałem, że Vincentowie, posępny dżokej-amator i jego kostyczna żona, która poczuje się dotknięta moją obecnością w ich małym królestwie, łatwo mnie zdominują. Mógłbym przekupić panią Vincent obietnicą nagrody, jaką po wojnie z pewnością wypłaci mój ojciec, jeśli byliby dla mnie dobrzy. Na nieszczęście dorośli z Lunghua tkwili w takiej apatii, że metoda kija i marchewki nie zdawała egzaminu.

Jeśli mam przekupić Vincentów, muszę wymyślić coś bardziej przyziemnego, coś, co jest najbardziej pożądanym artykułem w Lunghua. Nie zwracając uwagi na panią Dwight wyciągnąłem spod pryczy puszkę na żużel, krzyknąłem Peggy „do widzenia” i pobiegłem do kuchni.

*

Trzaskając na zimnym wietrze, rozżarzone węgielki dymiły na hałdzie popiołu za kuchnią. Ubrani jedynie w bawełniane spodenki i drewniaki palacze pojawiali się z szuflami płonącego żużlu w drzwiach, z których buchała para. Teraz, kiedy skończono przygotowywać wieczorny posiłek składający się z ryżowej papki, pan Sangster i pan Bowles wybierali popiół

z pieców i dosypywali świeżego węgla, by ogień nie wygasł przez noc. Czekałem w zapadającym zmierzchu na wierzchołku hałdy, rozkoszując się mdłym dymem, i obserwowałem japońskich pilotów szykujących się na lotnisku Lunghua do nocnego rajdu.

– Uważaj, mały Jamie.

Pan Sangster, kiedyś księgowy w szanghajskiej elektrowni, wysypał u mych stóp kopczyk żużlu. Popiół pokrył trampki i parzył mi palce przez zniszczone płótno.

Odskoczyłem, zastanawiając się, ilu dodatkowym racjom żywnościowym palacz zawdzięcza swe potężne bary. Ale pani Sangster była przyjaciółką mojej matki, a te niewybredne żarty miały na celu skierowanie najcenniejszych węgielków w moją stronę. Drobne przysługi były tajną monetą obiegową w Lunghua.

Na hałdzie pojawiło się jeszcze dwóch zbieraczy: starsza pani Tootle, dzieląca komórkę z siostrą w bloku kobiecym – wiecznie przyrządzała niesmaczne herbatki ziołowe z chwastów i dzikich kwiatów, jakie rosły wzdłuż ogrodzenia – oraz pan Hopkins, nauczyciel plastyki w szkole katedralnej, próbujący ogrzać pokoik w bloku G, gdzie mieszkał razem z chorą na malarię żoną. Rozgarniał żużel drewnianą linijką, pani Tootle zaś grzebała w nim starymi szczypczykami do cukru. Ich narzędzia pracy nie mogły się równać z moimi szczypcami z drutu. Owa góra popiołu kryła w sobie takie skarby, jak na poły wypalone kawałki antracytu, ale niewielu internowanych zdobywało się na wysiłek rycia żużlu, by zapewnić sobie trochę więcej ciepła. Woleli siedzieć skuleni w barakach, narzekając na ziąb.

Przykucnąłem i zacząłem wyszukiwać kawałki koksu – czasem nie większe od orzecha laskowego, – które przeleciały przez ruszt paleniska. Wrzucałem te okruchy do puszki po herbatnikach, aby następnie wymienić je z amerykańskimi marynarzami na dodatkowego słodkiego ziemniaka albo przedwojenny egzemplarz „Reader’s Digest” czy „Popular Mechanics”. Czasopisma pomagały przetrwać owe długie lata, stanowiąc pożywkę dla mej żywej wyobraźni. Pani Dwight wiecznie strofowała mnie za to, że za bardzo oddaję się marzeniom, ale bujna fantazja była wszystkim, co posiadałem.

Wiedziałem, że krytykowanie innych to ulubione zajęcie wszystkich Brytyjczyków.

Podczas gdy pani Tootle i pan Hopkins grzebali w wypalonym żużlu każde swoją metodą, przysiadłem na szczycie hałdy i spojrzałem na obóz. Brytyjczycy nie oczekiwali od losu niczego – w przeciwieństwie do Amerykanów, którzy wszędzie dostrzegali jakieś okazje.

Każdy Amerykanin był chodzącą reklamą wiary w siebie i w sukces, niczym barwne stronice „Saturday Evening Post”, natomiast każdy Anglik przypominał słup z tabliczką: „Wstęp wzbroniony”. Ojciec powiedział mi, że kiedyś będę chodził do szkoły w Anglii. Już zacząłem się bać, że Anglia, do której przyjadę po wojnie, będzie obozem Lunghua na większą skalę, ze wszystkimi jego snobizmami i podziałami społecznymi, jego „najlepszymi rodami”, rozprawiającymi o „mieście Londynie”, jakby ich przedstawiciele wymachiwali znaczkami ekskluzywnego klubu – klubu, do którego wstąpienia postanowiłem ze wszelkich sił uniknąć.

Popiół u mych stóp wystygł. Od zalanych poletek ryżowych oraz labiryntu strumieni i kanałów wokół Lunghua ciągnęło chłodem. Obserwowałem rury wydechowe japońskich myśliwców rozgrzewając się myślą o ich potężnych silnikach. Pan Hopkins zszedł z hałdy, unosząc kilka węgielków, aby dać trochę ciepła schorowanej żonie, ale pani Tootle nadal grzebała w wypalonym żużlu. Wieczorem w Lunghua powinien być apel, lecz Japończycy nie narzucali go siłą. Internowani, umieszczeni w nieogrzewanych domkach i betonowych budynkach byłego seminarium nauczycielskiego, wcześnie kładli się do łóżek, zakładając, że w ogóle wstawali. Pani Dwight i misjonarki już przywykły do moich wypraw do baraków dla dorosłych z szachownicą pod pachą, kiedy to zbierałem najświeższe wojenne plotki.

Zsunąłem się po zboczu do pani Tootle i wyciągnąłem ze swojej puszki trzy kawałki koksu.

– Jamie… Nie mogę ich przyjąć.

– Proszę je wziąć, pani Tootle. Proszę powiedzieć siostrze, że to ode mnie.

– Dziękuję, chłopcze.

Przygotowując już w myślach filiżankę ziołowej herbatki, zniknęła w ciemnościach.

Zrobiło mi się żal tej kobiety, ale musiałem jej się jakoś pozbyć. Kiedy zostałem na hałdzie sam, osłonięty od budynków obozowych dachem kuchni, przeczołgałem się do murowanej ściany przybudówki.

Tutaj przechowywano zapasy żywności na nadchodzący tydzień – worki polerowanego ryżu i śruty oraz stosy szarych batatów. Przykucnąłem obok tylnej ściany przybudówki, sięgnąłem za bluzę i wydobyłem nóż, który zrobiłem ze złamanego chińskiego bagnetu. Kiedy go znalazłem w nie używanej studni za szpitalem obozowym, był to zaledwie pięciocentymetrowy kawałek ostrza, ale zmajstrowałem z niego użyteczne narzędzie. Podczas godzin spędzonych na hałdzie w oczekiwaniu na nową dostawę węgla zauważyłem, że zaprawa murarska spajająca cegły jest niewiele twardsza od suszonej gliny. Albo Japończycy odpowiedzialni za przygotowanie obozu w Lunghua nie zorientowali się, że zostali oszukani przez chińskich robotników budowlanych, albo spodziewali się, że wojna potrwa zaledwie kilka miesięcy i Ameryka poprosi o pokój.

Wybrałem sobie najniższy rządek i zacząłem skrobać zaprawę. Huk silników samolotowych zagłuszał zgrzyt ostrza. Dziesięć minut później pierwsza cegła była obluzowana. Ostrożnie wyciągnąłem ją ze ściany, wsunąłem dłoń w ciemną otchłań i dotknąłem palcami szorstkiej powierzchni worka ze słodkimi ziemniakami.

Następne dwie cegły zsunęły mi się w ręce, jakby cały mur przybudówki miał się za chwilę rozsypać. Leżały obok mnie niczym sztabki złota. Zamierzałem umieścić je później na powrót w ścianie, używając zamiast zaprawy białego popiołu. Z odrobiną szczęścia będę mógł ponownie odwiedzić magazyn żywności bez wzbudzania podejrzeń pana Christie, byłego kierownika hotelu Palace, który z fanatyczną gorliwością strzegł owych spleśniałych ziemniaków i plew. Gdyby to zależało od pana Christie, zapasy żywności w obozie Lunghua byłyby większe niż w domu towarowym Towarzystwa Sincere, a wszyscy internowani już dawno pomarliby z głodu.

Wyciągałem cegły z miękkiej zaprawy, stopniowo powiększając szparę. Słupy ogrodzenia, oświetlone odległymi światłami lotniska, rzucały cienie na ścianę nad moją głową. Parciany wór wypełniał niemal cały otwór, ale w przesuwającym się snopie światła reflektorów dostrzegłem zatęchłe wnętrze magazynu – zaczarowany świat, przypominający domek krasnoludków z „Królewny Śnieżki”. Ciężkie wory drzemały wsparte o ściany, swym pękatym kształtem przypominając rodzinę misiów, które zapadły w zimowy sen. Nieśmiałe wątpliwości, wywołane faktem kradzieży pożywienia, poszły w niepamięć. Wpadłem na pomysł, by wślizgnąć się do magazynu i zamaskować za sobą otwór. Spalibyśmy tu sobie z Peggy w cieple, bezpieczni wśród drzemiących worków…

Na nocnym niebie rozbłysła raca sygnałowa, jej bursztynowe światło drżało w aureoli białego dymu. Opadała wolno na otwartą przestrzeń między ogrodzeniem obozu a granicą lotniska, rzucając refleksy na zalane poletka ryżowe.

Odruchowo wstałem; mój cień przesunął się wzdłuż ściany przybudówki. W

odległości piętnastu metrów ode mnie jasne światło wydobyło z mroku cztery sylwetki – ich pomarańczowe twarze przypominały w ciemności latarnie. Dwóch mężczyzn zdążyło już przejść przez płot, trzeci klęczał z jedną nogą przesuniętą przez zwisające druty. Krzyczeli coś do siebie pod syczącą racą; mężczyzna, który zaplątał się w drutach, szarpnął się i pobiegł

przez murawę w stronę poletek ryżowych. Jego koszula powiewała na parkanie niczym poszarpana bandera.

Po obu stronach ogrodzenia rozbłysły latarki. Uzbrojeni żołnierze japońscy stali w wysokiej trawie między parkanem a lotniskiem. Trzej niedoszli uciekinierzy zatrzymali się i czekali na Japończyków. Czwarty tkwił obok ogrodzenia, próbując wyplątać z drutów podartą koszulę. Rozpoznałem jasne włosy i ściągniętą twarz Davida Huntera.

Raca sygnałowa opadła na pole ryżowe i została wchłonięta przez jego czarną powierzchnię. Stawiając wszystko na jedną kartę, zsunąłem się z hałdy i śmignąłem obok tylnego wejścia do kuchni. Potknąłem się o puszkę z węgielkami, rozsypując drogocenny koks, i zatrzymałem się gwałtownie, czując na twarzy strumień światła latarki. Szeregowiec Kimura, z bronią uniesioną do góry, zagradzał mi drogę do baraku dziecięcego. Z nozdrzy Japończyka unosiła się nocna mgiełka. Obok niego stał sierżant Nagata, światło jego latarki uderzało mnie w głowę. Obserwował swych ludzi okrążających zbiegłych jeńców. Kiedy przewrócono ich na ziemię, sierżant Nagata skinął na mnie. Czekałem, kiedy mnie uderzy, ale jedynie wytrzeszczył oczy, jakby miał trudności z rozpoznaniem mojej twarzy. Wprost nie mógł uwierzyć, abym ja, spośród wszystkich internowanych w Lunghua, pragnął uciec z obozu.

Później posadzono nas w wartowni po jednej stronie drewnianego stołu. Japońscy żołnierze stali pod ścianą, ich buty pokrywała wilgotna trawa. Komendant obozu, pan Hyashi, wyrwany ze snu w swojej kwaterze w domkach dla personelu, przemierzał pokój tam i z powrotem, starając się nad sobą zapanować. Eks-dyplomata, zatrudniony w ambasadzie japońskiej w Londynie, był małym, pedantycznym człowiekiem, niezwykle nerwowym, jedynym japońskim cywilem w obozie. Bał się sierżanta Nagaty nie mniej niż jeńcy. Jego przesłuchanie rozdzielały długie przerwy, podczas których starał się sformułować potrzebne zwroty w języku angielskim.

Znudzony tą stratą czasu sierżant Nagata przechadzał się za nami, od czasu do czasu uderzając któregoś z więźniów w głowę. W uszach mi dzwoniło jak po bombardowaniu alei Edwarda VII. Byłem pewien, że wkrótce staniemy się zbyt głusi, by zrozumieć pytania pana Hyashi.

Na samym skraju drewnianej ławki siedział dwudziestodziewięcioletni londyńczyk nazywany Marynarzem. Piersi i twarz miał posiniaczone od uderzeń kolbami karabinów. Po wydaleniu z szanghajskiej policji za obrabowanie rikszarza został brygadzistą u Shella. Od chwili przybycia do obozu prawie nie ruszał się z pryczy. Obok siedzieli bracia Ralstonowie, stajenni, którzy przyjechali z Anglii, aby pracować na szanghajskim torze wyścigowym.

Dowcipkowali nerwowo z Davidem Hunterem, siedzącym między nimi ze spuszczoną głową.

Na jego jasnych włosach widać było plamy krwi.

Zastanawiało mnie, czemu David, który miał przy sobie kochających rodziców, próbował uciec z Lunghua. Najwyraźniej nurtowało to również pana Hyashi.

– Wy przeszliście… przez… płot? – Wskazał Marynarza. – Wy?

– Nie, nie przeszliśmy. Przeleźliśmy przez płot – wyjaśnił zapytany na poły żartobliwie. – Rozumie pan, wdrapaliśmy się…

Starszy z braci Ralston pochylił głowę w moją stronę i powiedział teatralnym szeptem: – Wiedziałem, że skądś musiały się wziąć te skaleczenia.

Obaj Ralstonowie zachichotali. Sierżant Nagata podszedł i zdzielił obu twardą pięścią.

Głowy opadły im na stół. Byli ogłuszeni, ale nadal uśmiechali się drwiąco. Nie usłyszeli następnego pytania pana Hyashi i znów oberwali.

Spojrzałem porozumiewawczo na Davida, dając mu do zrozumienia, by zachował

poważną minę, ale rozbawiły go wygłupy Brytyjczyków. Również zaczął chichotać, a po policzkach popłynęły mu łzy. Unikał mojego wzroku, jakby cieszył się, że został schwytany, i był przygotowany na karę. Śmiali się, tak jak Chińczycy, gdy się bali, ale dla pana Hyashi i sierżanta Nagaty był to przejaw rozmyślnego zuchwalstwa, charakterystycznego dla Brytyjczyków, którzy są najbardziej aroganccy, kiedy zostają pokonani.

Zbity z tropu pan Hyashi zajął swoje miejsce u szczytu stołu, zmuszony do przewodzenia owemu zwariowanemu spotkaniu. Nie przygotowywano go do czegoś takiego podczas szkolenia dyplomatycznego w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Tokio. Stał

kilka centymetrów ode mnie i czułem, jak się trzęsie, kiedy sierżant Nagata bił chichoczących Ralstonów. Byłem tak przerażony, że też chciało mi się śmiać, ale już zacząłem sobie wyobrażać, co się stanie, kiedy sierżant dowie się o mojej próbie włamania się do magazynu żywności.

Pan Hyashi spojrzał na mnie i zauważył mój spuszczony wzrok. Zrobiło mu się lżej na sercu, gdy zobaczył, że jednak ktoś tu zachowuje się normalnie. Położył mi na głowie drżącą rękę, jak gdyby chcąc się upewnić, że istnieję naprawdę.

– Ty nie próbowałeś… uciec?

– Nie, panie Hyashi.

– Nie?

– Panie Hyashi, lubię obóz w Lunghua. Nie chcę stąd uciekać.

Po raz pierwszy Japończyk uniósł rękę, by powstrzymać sierżanta Nagatę.

– Nie uciekałeś. Dobrze.

Wyglądał, jakby mu ogromnie ulżyło.

Starszy z Ralstonow nachylił się do mnie; wzrok miał mętny od otrzymanych ciosów.

– Troszcz się o siebie, chłopcze. Jesteś tu zdany na własne siły.

– Każdy w Lunghua… – zaczął pan Hyashi, jakby zwracał się do wszystkich mieszkańców obozu.

Szukał jakiegoś zwrotu, a po chwili wypuścił cale powietrze z płuc, najwyraźniej tracąc nadzieję, że kiedykolwiek opanuje ów dziwny język i zrozumie tych jeszcze dziwniejszych ludzi. Ociekający krwią Marynarz położył głowę na stole, ale Ralstonowie nadal byli nieustraszeni, gotowi prowokować wrogów i zmusić ich do najgorszego.

Podziwiałem ich odwagę tak samo, jak podziwiałem Japończyków. Nigdy nie zrozumiałem, czemu wcześniej nie pozwalano mi się spotykać z jedynymi naprawdę dzielnymi Brytyjczykami, bo oficerowie, z którymi moja matka i jej przyjaciółki tańczyły w Country Clubie, poddali się w Singapurze bez jednego strzału.

Pan Hyashi wskazał na mnie i skierował palec w kierunku drzwi. Pięć minut później byłem już w baraku dziecięcym, racząc Peggy i zdumioną panią Dwight opowieścią o próbie ucieczki.

*

Nazajutrz miał miejsce pierwszy amerykański nalot na Szanghaj. Startując z lotnisk w pobliżu Czungcing, bombowce Fortress zaatakowały doki w Jangcypu. W końcu wojna zastukała do drzwi japońskich domów. Zajęci wzmacnianiem obrony przeciwlotniczej na lotnisku w Lunghua żołnierze przestali zaprzątać sobie głowy próbą ucieczki jeńców. Po nocy spędzonej w celach wartowni trzej mężczyźni wrócili na swoje prycze do bloku E i powoli dochodzili do zdrowia. Zszokowany David Hunter, z posiniaczoną twarzą, wyglądał przez okno pokoju rodziców. Nie pomachał mi, kiedy stałem na placu apelowym.

Ku mej wielkiej uldze, nikt się nie dowiedział o nocnej próbie włamania się do magazynu żywności. Japończycy zamurowali otwór przypuszczając, że to niedoszli uciekinierzy chcieli zaopatrzyć się w prowiant na długą wędrówkę przez obcy kraj do odległych o sześćset kilometrów linii chińskich.

Przechwalałem się przed każdym, kto był skłonny mi uwierzyć, że w ostatniej chwili przyłączyłem się do grupki uciekinierów. Pani Dwight nie dziwiła się zbytnio, ale Peggy sceptycznie potrząsała głową słysząc owe rewelacje. Wiedziała, że jestem zbyt związany z Lunghua, by opuścić obóz, że cały mój świat został ukształtowany przez to miejsce i znalazłem tu swoistą wolność, której nigdy nie zaznałem w Szanghaju.

Pewnego dnia wojna się skończy, ale na razie pochłonięty byłem nauką współżycia z oschłym małżeństwem, z którym przyszło mi dzielić pokój. Wokół pryczy wzniosłem małą klatkę i próbowałem odtworzyć w niej spokojne wnętrze magazynu z żywnością. Siedząc na szczycie hałdy i patrząc, jak pan Sangster rzuca mi do stóp węgielki, czekałem, kiedy amerykańskie bomby wzniecą ogień na niebie, i myślałem o białym pyle oraz trzeszczących trumnach w alei Edwarda VII.

W dole świeża zaprawa znaczyła zarys ukrytego wejścia do zaczarowanego świata.

Byłem nie tylko jak najdalszy od myśli o ucieczce z obozu – usilnie starałem się zanurzyć w nim jak najgłębiej.

3

JAPOŃSCY ŻOŁNIERZE

Wszyscy krzyczeli, że wojna się skończyła. Jeńcy wychylali się z okien, machali do siebie i wskazywali niebo. Peggy Gardner, wraz z grupką misjonarek zebranych przed wartownią, spoglądała przez uchylone drzwi na splądrowane biurko sierżanta Nagaty. Stałem obok otwartej bramy obozu, patrząc na zakurzoną drogę biegnącą wzdłuż rzeki Huangpu na południe. Sierpniowe niebo spowijała mgiełka okrywająca pusty krajobraz niczym olbrzymia moskitiera. Strzępy chmur rozciągały się w perłowej poświacie niczym łaty na niebie. Smugi pozostawione przez amerykańskie samoloty zwiadowcze rozpływały się nad moją głową jak resztki gigantycznych liter wieszczących apokaliptyczną nowinę.

– Co mówią, Jamie? – zawołała Peggy. – Czy naprawdę wojna się skończyła?

– Spytaj sierżanta Nagatę. Ja idę nad rzekę.

– Nie ma już sierżanta Nagaty! Możesz wrócić do Szanghaju. – Skubała pocerowaną sukienkę, smutna, że odchodzę, choć nie do końca przekonana, czy wystarczy mi odwagi. – Jeśli chcesz…

– Wrócę wieczorem. Czekaj na mnie.

Mimo atmosfery podniecenia, nikt się nie spieszył do opuszczenia obozu, jak słusznie zauważyła Peggy. Od wielu dni słyszeliśmy plotki, że Amerykanie zrzucili na Japonię nową superbombę, niszcząc Nagasaki i Hiroszimę. Niektórzy jeńcy utrzymywali nawet, że widzieli błysk wybuchu. Eskadry B-29 zaprzestały ataków na lotnisko w Lunghua, ale uzbrojeni żołnierze japońscy nadal czuwali obok dział przeciwlotniczych. Pewnego ranka po przebudzeniu stwierdziliśmy, że pan Hyashi i strażnicy zniknęli, wymknąwszy się pod osłoną nocy. Staliśmy obok ogrodzenia niczym dzieci pozostawione przez nauczycieli, nie wiedząc, czy wolno nam wyjść z klasy.

Cały dzień obserwowaliśmy drogę do Szanghaju, spodziewając się kawalkady amerykańskich pojazdów zdążających pełnym gazem w naszym kierunku, choć dobrze wiedzieliśmy, że najbliższa baza Amerykanów jest setki kilometrów stąd, na wyspie Okinawa. Kilku mężczyzn z bloku E, znudzonych biernością, przeszło przez druty i stanęło w wysokiej trawie. Spoglądali na nieruchome powietrze, sprawiając wrażenie dziwnie zakłopotanych, jakby zapomnieli, kim są.

Popisując się przed Peggy, przelazłem przez płot za blokiem G i poszedłem w stronę kopca pogrzebowego wznoszącego się dwieście metrów za obozem. Wspiąłem się po stopniach z przegniłych trumien, w których spoczywały filigranowe szkielety śpiące pod pierzyną z gładkiej gliny. Stanąłem w jaskrawym świetle i pomachałem Peggy – przywarła do drutów i wstrzymując oddech czekała, kiedy mnie zastrzelą. Widziałem wypalone hangary i pokryte kraterami pasy startowe lotniska w Lunghua, wraki myśliwców, a na horyzoncie – nie zmienioną panoramę Szanghaju, która przez ostatnie trzy lata wyznaczała zasięg moich myśli.

Nie mogłem się powstrzymać, by nie spojrzeć za siebie na obóz; po raz pierwszy ujrzałem betonowe budynki i drewniane domki z tej dziwnej perspektywy.

Opuszczając Lunghua opuściłem sam siebie. Czy bomby atomowe w jakiś sposób rozszczepiły niebo, zmieniając wszystko? Czułem się nieswojo na otwartej przestrzeni – kuszący cel dla jakiegoś roztargnionego japońskiego wartownika. Zeskoczyłem z trumien i zostawiając w miękkiej ziemi odciski podartych butów pobiegłem w stronę parkanu, dającego poczucie bezpieczeństwa. Nie zwracając uwagi na gniewne spojrzenie Peggy wróciłem do bloku G i położyłem się za zasłonką, którą odgrodziłem własny kącik, po raz pierwszy ciesząc się, że słyszę głos pana Vincenta skarżącego się żonie, iż władze alianckie nie dopilnowały, by we właściwy sposób powiadomić nas o końcu wojny.

Czy aby na pewno chciałem, by wojna się skończyła? Nazajutrz, kiedy japońscy strażnicy wrócili do Lunghua, poczułem wyraźną ulgę. Już dały się zauważyć oznaki załamania obozowego życia. Banda mężczyzn pod dowództwem braci Ralstonów próbowała wedrzeć się do kuchni, inni zaś plądrowali wartownię. Zapasy żywności były prawie na wyczerpaniu i dzienna racja została ograniczona do miski ryżowej papki. Amerykańskie naloty bombowe narzuciły pewien porządek, przestrzegany zarówno przez jeńców, jak i strażników. Teraz niebo było puste, odsłonięte niczym dom bez dachu.

Na szczęście Japończycy ponownie zajęli wartownię i postawili strażników przed kuchnią. Ale żołnierze byli bladzi i wystraszeni, a szeregowiec Kimura unikał mego wzroku wiedząc, że już nigdy nie ujrzy swoich najbliższych. Nawet sierżant Nagata wydawał się przygaszony; odpędził mnie, kiedy kręciłem się w pobliżu wartowni, próbując wymyślić coś, co by go podniosło na duchu. Siedział sztywno za swym splądrowanym biurkiem, nie zwracając uwagi na Angielki i Belgijki w podartych bawełnianych sukienkach, stojące pod oknem i obrzucające go obelgami, aż piersi pokryły im błyszczące naszyjniki ze śliny.

W końcu nadano przemówienie cesarza Hirohito, w którym wzywał swe armie do złożenia broni. Słysząc to roześmiałem się w głos. Żaden Japończyk nigdy się nie podda!

Będzie walczył, póki ma bagnet i granat lub karabin z chociaż jednym nabojem. Tak jak wszyscy, przyjąłem za pewnik, że siły japońskie w Chinach stawią opór Czang Kaj-szekowi i Amerykanom u ujścia Jangcy, nie opodal Lunghua.

Ale na niebie ukazały się pierwsze amerykańskie samoloty zwiadowcze i zaczęły krążyć kilkaset metrów nad obozem, a działa przeciwlotnicze na lotnisku pozostały nieme.

Sierżant Nagata i jego ludzie, którzy wrócili do Lunghua tylko w nadziei znalezienia czegoś do zjedzenia, ponownie nas opuścili i odmaszerowali w noc. Nazajutrz w południe dwaj inżynierowie z wodociągów szanghajskich, przez całą wojnę słuchający potajemnie radia, wystawili popękany bakelitowy odbiornik na balkon nad wejściem do bloku F. Dopiero wtedy usłyszeliśmy zarejestrowane na taśmie zwycięskie mowy Trumana i MacArthura.

*

A więc, powiedziałem sobie, wojna się skończyła. Ale kiedy stałem obok otwartej bramy, nadal miałem wątpliwości. Misjonarki odeszły, Peggy po raz ostatni wzruszyła ramionami i wróciła do baraku dziecięcego, zostawiając mnie krążącego między przegniłymi słupami. W obozie nic się nie zmieniło, lecz za ogrodzeniem rozciągał się zupełnie inny świat. Na rosnący dziko wzdłuż drogi ryż, na liście trzciny cukrowej i żółte błocko na leżących odłogiem poletkach ryżowych padało to samo niesamowite światło, jak gdyby wszystko zostało napromieniowane przez bombę rzuconą sześćset kilometrów stąd, na drugim brzegu Morza Chińskiego, na Nagasaki. Zatopione kanały i kopce pogrzebowe oraz zapomniane zakłady ceramiczne nad rzeką przypominały wyszukane dekoracje teatralne.

Zrobiłem krok przed siebie, ale kręte koleiny wyżłobione w ziemi przez samochody dostawcze zawiodły mnie z powrotem do obozu.

Wiedziałem, że pora opuścić Lunghua. Matka i ojciec wkrótce powrócą do naszego domu w Szanghaju. Chciałem się z nimi spotkać, póki jeszcze pozostał cień nadziei, że mnie pamiętają. Do Szanghaju było trzynaście kilometrów przez ciche tarasy pól ryżowych i opuszczone wioski. W kieszeni miałem butelkę wody, przegotowanej w kuchni przez Peggy, i słodkiego ziemniaka, którego odłożyłem sobie na później. Poprawiłem szorty koloru khaki i wyszedłem przez bramę na otwartą drogę.

Ruszyłem zakurzonym poboczem, próbując nie spuszczać wzroku z rysującego się na horyzoncie Szanghaju. Za drutem kolczastym rozpoczynał się kolejny dzień obozowego życia. Wojna mogła się skończyć, ale kobiety jak zwykle prały, mężczyźni zaś siedzieli bezczynnie na stopniach przed wejściami do baraków. David Hunter z gromadką młodszych dzieciaków szalał ze skakanką; maluchy, jak zawsze dając się ponieść jego szalonej fantazji, podskakiwały niczym na komendę, podczas gdy David śmigał sznurem nisko nad ziemią, tuż u ich stóp.

Peggy siedziała przed barakiem dziecięcym z jednym z czterolatków i uczyła go czytać. Zawołałem ją, ale była zbyt pochłonięta swym zajęciem, by mnie usłyszeć. Podróż z Cingtao zajmie rodzicom dziewczynki kilka tygodni, postanowiłem więc jeszcze tu wrócić, by się nią zaopiekować. Jeśli Lunghua traktowałem jak prawdziwy dom, to Peggy uważałem za najbliższą przyjaciółkę – była mi teraz o wiele bliższa nawet od własnych rodziców, bez względu na to, jak usilnie misjonarki starały się trzymać nas z daleka od siebie. Często się sprzeczaliśmy, ale w mrocznych czasach Peggy nauczyła się polegać na mnie i poskramiać moją bujną wyobraźnię.

Minąłem ogródek warzywny za szpitalem, z grządkami fasoli i pomidorów.

Hodowaliśmy je razem z Peggy, by uzupełniać nasze skromne racje żywności. Użyźnialiśmy ziemię kubłami nieczystości wybieranych z szamba w bloku G – jedynymi użytecznymi produktami egzystencji Vincentów. Pani Dwight stała na stopniach szpitala, dając wykład młodemu Eurazjacie, którego ojciec był szoferem dziekana katedry szanghajskiej. Niezbyt skwapliwie wykonujący obowiązki pielęgniarza w obozowym szpitalu, kiedyś potulnie ulegał

pani Dwight, ale teraz wywnioskowałem ze znudzonej miny młodego człowieka, że umoralniające lekcje przestały robić na nim większe wrażenie. Potęga brytyjska zgasła, utonęła niczym storpedowane kadłuby „Repulse” i „Prince of Wales”, i jeśli chciał, mógł

znów stać się Chińczykiem. Jak często mawiał ojciec Davida podczas naszych partyjek szachów, japoński atak na Pearl Harbor był pierwszym przejawem buntu podbitych narodów Wschodu przeciwko imperialistycznemu Zachodowi. Szanghaj, który przetrwał wojnę, mógł

się zmienić bardziej, niż to sobie uświadamiałem.

Zszedłem z drogi i odwróciłem się tyłem do obozu. Brodziłem w wysokiej trawie, ciągnącej się aż do kanału tworzącego południową granicę lotniska. Chmara komarów uniosła się ze stojącej wody, witając mnie jakbym był pierwszą osobą, która wkroczyła w ten pusty świat. Ważki goniły się w nieruchomym powietrzu; w ropie, która wyciekła z myśliwca zbombardowanego w Nantao, błyszczały niebieskie smugi.

W kanale leżała zatopiona japońska łódź patrolowa – z opancerzonej wieżyczki sterczał w niebo karabin maszynowy. Drewniane poszycie pokładu zostało już częściowo wyrwane na opał przez powracających do swych domów chińskich wieśniaków. Okręt, zbombardowany przez amerykańskie mustangi, zanim załoga zdążyła się uratować, dematerializował się w miękkim błocku na dnie kanału. Tylko japoński żołnierz, leżący w płytkiej wodzie twarzą do dołu, był nadal sobą, a mosiężne sprzączki przy brezentowych pasach błyszczały wypolerowane przez bystry nurt. Stałem na brzegu i patrzyłem na jego falujące włosy unoszone prądem wody. Widziałem wrzody na szyi mężczyzny i napęczniałe szwy grubo tkanej koszuli. Wodne żuki ścigały się między jego palcami rzucając jasne refleksy; sprawiało to wrażenie, jakby martwy żołnierz stukał od dołu w taflę wody wysyłając ostatni meldunek.

Kanał zakręcał i niecały kilometr dalej wpadał do Huangpu. Opuściłem jego brzeg i ruszyłem przez sięgającą mi po pas trawę w stronę zaokrąglonej krawędzi krateru po bombie.

W mlecznej wodzie pływał biały wąż, dokonując inspekcji nowego królestwa. Za kraterem biegła droga stanowiąca granicę lotniska. Pozbawione dachów hangary stały obok zbombardowanych warsztatów remontowych.

Obok nasypu kolejowego leżał żołnierz chińskiej armii marionetkowej, poległy podczas ostatniego amerykańskiego nalotu. Bandyci ograbili jego zwłoki, wypatroszyli kieszenie i woreczki na naboje; ziemia wokół zasłana była skrawkami papieru, kartkami z książeczki bankowej, listami i małymi fotografiami – dokumentacją życia, którą żołnierz być może rozłożył obok siebie, czekając na śmierć.

Zazdroszcząc mu tych skarbów wdrapałem się na ziemny nasyp, którym biegła na północny zachód odnoga linii kolejowej Hangczou-Szanghaj, ginąc w zamglonym powietrzu.

Ruszyłem wzdłuż błyszczących szyn, brzęczących cicho w palącym słońcu i dostosowałem długość kroku do drewnianych podkładów. Obejrzałem się, by jeszcze raz popatrzeć na obóz w Lunghua, ale znajome zarysy jego dachów zniknęły. Jaskrawe światło, bardziej przypominające elektryczne niż słoneczne, padało na opuszczone pola, jakby powietrze było naładowane energią wyemitowaną przez złowieszczą broń użytą po drugiej stronie Morza Chińskiego. Patrzyłem na swoje dłonie zastanawiając się, czy też zostałem skażony. Wypiłem odrobinę letniej wody z butelki. Po raz pierwszy przyszło mi do głowy, że wojna się skończyła, bo wszyscy ludzie zamieszkujący świat wokół Lunghua zginęli.

Pół godziny później, przeszedłszy kolejne dwa kilometry przez zamglony krajobraz, znalazłem się na małej, bocznej stacyjce kolejowej. Obok torów wznosił się budynek ze skromną poczekalnią i kasą biletową; wypłowiałe rozkłady jazdy kołysały się w powietrzu.

Na betonowym peronie siedziało czterech japońskich żołnierzy. Byli w pełnym rynsztunku, obok nich leżały karabiny, zniszczone mundury obwiesili woreczkami z amunicją. Oddział

piechoty, pomyślałem. Może czekają na tej wiejskiej stacyjce na rozkazy, które nigdy nie nadejdą. Wykorzystując kawałki desek wyrwanych ze ścian poczekalni, przygotowali sobie na prowizorycznej kuchence prosty posiłek i teraz odpoczywali w południowym skwarze.

Paląc własnoręcznie skręcone papierosy obserwowali, jak szedłem torami w ich kierunku. Zwolniłem kroku, nie wiedząc, czy nie lepiej ominąć Japończyków łukiem. Poniżej nasypu był rów przeciwczołgowy, częściowo wypełniony wodą. Leżał w nim martwy bawół.

Widok tego potulnego za życia zwierzęcia dodał mi otuchy. Zatrzymałem się, by nieco odsapnąć, zanim zsunę się z nasypu.

Wtedy zauważyłem, że jeden z Japończyków uniósł rękę. Patrzyłem na niego, a stopy ześlizgiwały mi się po miękkiej ziemi. Postanowiłem nie uciekać – i tak nie miałem gdzie się schować, a Japończyk bez chwili zastanowienia mógł mnie zastrzelić. Wszedłem na peron i zatrzymałem się obok szeregowca, który na mnie skinął. Przykucnął obok karabinu, mrucząc coś do siebie po dopiero co skończonym posiłku. Zgrubiałymi rękami robotnika zwijał

przewód telefoniczny, który uprzednio odciął od drewnianego słupa stojącego na stacji.

Plecami do słupa telegraficznego siedział młody Chińczyk z rękami skrępowanymi z tyłu, w białej koszuli i ciemnych spodniach. Piersi przecinały mu zwoje drutu; oddychał, łapczywie chwytając powietrze. Jego ruchliwe usta i spokojny wzrok przywiodły mi na myśl urzędników pracujących przed wojną w biurze ojca. Zupełnie nie pasował do tej wiejskiej stacyjki, w przeciwieństwie do mnie i żołnierzy. Japoński kapral, który przywiązał młodego mężczyznę do słupa telegraficznego, zacieśnił pęta, jakby chciał mocniej przykuć więźnia do tego opuszczonego peronu.

Chińczyk zakrztusił się, szyja mu nabrzmiała, gdy walczył o oddech. Próbując nie zwracać na niego uwagi, stanąłem obok żołnierza zwijającego drut. Moje dotychczasowe doświadczenie z Japończykami nauczyło mnie nigdy nie komentować niczego, co robili, ani nie stawać po niczyjej stronie w jakichkolwiek sporach. Powiedziałem sobie, że Chińczyk jest ważnym jeńcem i że skrępowali go, by móc zażyć popołudniowej drzemki.

Jeden ze starszych żołnierzy spał już z głową na plecaku w cieniu budynku poczekalni.

Drugi siedział obok kochera, ostrożnie poszerzając otwór blaszanej puszki. Twarze obu pozbawione były wszelkich uczuć, jakby mieli świadomość tego, że wojna się skończyła, ale jednocześnie wiedzieli, że ich to nie dotyczy.

Jedynie szeregowiec zwijający drut okazał mi pewne zainteresowanie. Domyśliłem się, że przyszli z głębi kraju, walczyli z armiami kuomintangowskimi i do tej pory spotkali niewielu Europejczyków. Ich racje żywnościowe były równie skromne, jak te w Lunghua, ale szeroka twarz szeregowca pozostała nadal czerstwa, a policzki podpuchnięte niczym u boksera pod koniec ciężkiego pojedynku. Przesunął poczerniałym palcem wzdłuż ust i odchrząknął z trudem, jakby chciał uwolnić potok myśli, które były mu już obojętne.

Wyczerpany długą wędrówką, oparłem się o peron, niepewny, czy zaryzykować i zjeść swego słodkiego ziemniaka. Kapral, przywiązujący młodego Chińczyka do słupa telegraficznego, był niskim, zagłodzonym mężczyzną o zaciętej na skutek wojny twarzy.

Kiedy tylko dotknąłem kieszeni, zaczął na mnie patrzeć głodnym wzrokiem. Woń przypalonego tłuszczu sprawiła, że zakręciło mi się w głowie. Wyjąłem butelkę z wodą.

Szeregowiec burknął coś i wyciągnął rękę. Zdjąłem nakrętkę, pociągnąłem mały łyk i wręczyłem butelkę żołnierzowi. Napił się, zagadał do kaprala i oddał mi butelkę wyraźnie rozczarowany, że nie zawierała nic mocniejszego. Rzucił zwój drutu obok jeńca, po czym skupił całą uwagę na mnie. Spierzchnięte usta rozchylił w melancholijnym uśmiechu.

Wskazał słońce, a potem plamy potu na mojej bawełnianej koszulce.

– Gorąco? – zagadnąłem. – Tak, to przez te bomby atomowe… Wiecie, że wojna się skończyła? Cesarz…

Nie zastanawiałem się, co mówię. Ciszę panującą w tym spowitym mgiełką krajobrazie zakłócał jedynie Chińczyk. Kiedy okręcono mu pierś kolejnym zwojem drutu, wstrzymał oddech, a potem zaczął dyszeć, waląc głową w drewniany słup. Oczy zapadły mu w głąb czaszki. Kapral zamotał drut i szarpnąwszy mocno zacisnął pętlę. Z ust chłopaka ściekały krople śliny zmieszane z krwią, zostawiając plamy na białej koszuli. Spojrzał na mnie i wymamrotał coś po chińsku, jakby rzucał ostrzeżenie psu.

Szeregowiec popatrzył chmurnie na słońce, przynaglając mnie do picia. Wydawał się pochłonięty własnymi myślami, ale co kilka sekund kierował wzrok na inny punkt otaczającego nas krajobrazu. Spoglądał to na suche poletko ryżowe obok nasypu, to na kopiec pogrzebowy u jego północno-zachodniego krańca, to na kamienny mostek nad kanałem. Czy wiedział, że wojna się skończyła, a cesarz wezwał go do poddania się? Wśród brezentowych worków i skrzyń z amunicją złożonych pod ścianą poczekalni znajdowała się radiostacja polowa, w jakie wyposażano jedynie oddziały specjalne. Może słyszeli, że wojna się skończyła, ale to proste stwierdzenie, mające takie znaczenie dla cywilów z dala od linii frontu, dla nich pozbawione było wszelkiego sensu. Za kilka tygodni siły amerykańskie dotrą do Szanghaju, a armie chińskie, z którymi Japończycy walczyli przez tyle lat, przejmą kontrolę nad opuszczonymi okolicami, gdzie znajdowali się teraz, myślami wybiegając daleko poza czekającą ich przyszłość.

Postanowiłem zjeść swój posiłek, póki miałem okazję. Szeregowiec przyglądał się temu z aprobatą, odpędzając muchę z mojego ramienia. Jego zniszczony mundur przypominał

kolekcję przepoconych łat utrzymywanych razem tylko dzięki brezentowym pasom. Kiedy jadłem łupinę batata, mężczyzna wskazał kawałek miąższu, który przywarł mi do dłoni i czekał, póki nie wsunąłem go do ust.

Patrząc na jego uśmiechniętą twarz poczułem przypływ dumy. Wbrew sobie samemu podziwiałem tego japońskiego żołnierza o nabrzmiałych skroniach i pooranej zmarszczkami twarzy. Był zaledwie robotnikiem, ale na swój sposób podjął wojenne wyzwanie. Jego potężne barki, naznaczone śladami egzemy i dziesiątkami ukąszeń pcheł, rozsadzały materiał

koszuli, brezentowe pasy krępowały mu pierś niczym za ciasna klatka zwierzę. Spotkałem niewielu równie silnych mężczyzn, był zupełnie inny niż oficerowie brytyjscy i większość dorosłych w Lunghua. Jedynie Marynarz i bracia Ralstonowie mogliby się równać z tym wojownikiem.

Skończyłem jeść batata i oblizałem palce, obserwując pot spływający tamtemu z karku w zagłębienia kości obojczyków. Żałowałem, że nie nauczyłem się od szeregowca Kimury dosyć japońskich słów, by wyjaśnić, że wojna się skończyła. Skrępowany Chińczyk z trudem chwytał powietrze, w żebra wpijały mu się zwoje drutu telefonicznego. Czoło pokryły mu zmarszczki wypełnione skrzepniętą krwią. Zmęczony motaniem grubego kabla kapral odrzucił resztę drutu na betonowy peron i sztywnym krokiem ruszył wzdłuż torów.

Szeregowiec przesunął palcami po ustach, jakby wystukiwał sobie jakąś wiadomość.

Skrzywił się na wspomnienie czegoś, co dokuczało mu niczym komar. Stawiając wszystko na jedną kartę wyciągnąłem z kieszeni składany nóż. Podałem go szeregowcowi mając nadzieję, że może zechce wypróbować ostrze i przetnie więzy krępujące Chińczyka.

Ale żołnierz nie zainteresował się ostrzem. Odciął kawałek płótna zwisający z podartego buta, po czym zaczął się przyglądać zatrzaskowi noża. Uśmiechnął się na widok kowbojskiego motywu wyrzeźbionego na rączce z macicy perłowej. Grubymi palcami powiódł po postaci mężczyzny w stetsonie i butach z cholewami, po skręconym lassie, przypominającym kabel telefoniczny leżący u jego stóp.

Tory kolejowe dzwoniły w rozgrzanym powietrzu i odgłos ten przypominał jęk bólu.

Chińczyk osunął się bezwładnie, szyja mu tak nabrzmiała, że przybrała niebieski odcień.

Uniósł głowę i spojrzał na mnie rozgorączkowanym wzrokiem, jakbyśmy byli pasażerami, którym uciekł pociąg. Był cztery, może pięć lat starszy ode mnie, włosy miał starannie ostrzyżone w taki sposób, jaki zawsze chciała na mnie wymóc pani Dwight. Czy był

kuomintangowskim agentem, jednym z tysięcy w Szanghaju, czy też urzędnikiem, pracującym dla japońskich władz okupacyjnych, który naraził się kempetai?

Kapral zszedł na tory i zaczął zbierać drewno na ognisko. Spojrzałem na nasyp w nadziei, że ujrzę amerykański patrol. Od chwili gdy opuściłem Lunghua, stanęły zegary. Czas się zatrzymał i jedynie odległy warkot amerykańskiego samolotu przypominał o istnieniu po drugiej stronie perłowej mgiełki innego świata.

Szeregowiec gestem nakazał mi opróżnienie kieszeni. Kapral stał na końcu peronu i załatwiał się na tory. Krople moczu syczały w zetknięciu z szynami, tworząc obłoczek żółtej pary. Kapral ponownie podszedł do Chińczyka. Przeciął sobie dłonie drutem, ponuro potrząsnął głową i schylił się, by ująć koniec przewodu i kontynuować przerwaną pracę.

Pospiesznie sięgnąłem do kieszeni i wręczyłem szeregowcowi szpilkę do krawata, mając nadzieję, że srebrna zapinka zainteresuje kaprala. Oczy szeregowca znów rozbłysły. Z

uwagą oglądał wytartą podobiznę krowy o długich rogach. Paznokciem zdarł łuszczącą się warstewkę chromu i wsunął szpilkę obok mosiężnej sprzączki woreczka na amunicję. Pragnąc się pochwalić nowymi insygniami, krzyknął coś przez ramię, wypinając pierś. Kapral kiwnął

głową obojętnie, zbyt zajęty nieporęcznym zwojem. Szarpnął kabel, stojąc na szeroko rozstawionych nogach niczym ranczer powalający wołu.

Szeregowiec oddał mi szpilkę i wtedy nagle zauważył przezroczysty, celuloidowy pas, przeciągnięty przez szlufki moich szortów. Pasek ten, wybłagany od jednego z amerykańskich marynarzy, uważałem za swój największy skarb. W przedwojennym Szanghaju przedmioty takie należały do rarytasów namiętnie poszukiwanych przez młodych chińskich gangsterów.

Szeregowiec obserwował uważnie, jak odpinam klamerkę. Domyślałem się, że waży w głowie moją dwulicowość, której dowodem był ów przezroczysty pasek, ledwo odcinający się od szortów koloru khaki. Obejrzał pasek, trzymając go pod światło niczym skórę rzadkiego węża, sprawdził plastik w swych mocnych rękach. Dmuchnął przez dziurki, które sam wywierciłem, potrząsając głową nad kiepskim wykonaniem.

– Słuchaj no, zatrzymaj ten pasek – powiedziałem. – Wiesz, że wojna się skończyła.

Możemy teraz wszyscy wrócić do domów.

Chińczyk, przywiązany do słupa telegraficznego, przestał oddychać i widziałem, że wkrótce umrze. Kapral uwijał się, okręcając jeńca kablem i z wprawą robiąc węzły. Chłopak miał ramiona oplecione drutem, ale dłońmi szarpał materiał spodni, jakby próbował je ściągnąć przed śmiercią. Kiedy z jego skrępowanej piersi wydobyło się ostatnie tchnienie, spojrzał dzikim wzrokiem na kaprala, jakby widział go po raz pierwszy w życiu.

– Słuchaj, sierżant Nagata…

Pasek pękł w rękach szeregowca. Oddał mi go. Widząc, jak się trzęsę, zrozumiał, że nie mam zamiaru uciec. Idąc za moim wzrokiem spojrzał na drugi słup telegraficzny na zachodnim krańcu peronu i na przewód zwisający nad nasypem. Żołnierze, odpoczywając obok swych plecaków, obserwowali, jak zwijam celuloidowy pasek. Jeden z nich odsunął

menażkę, by nie zmoczyła jej strużka moczu spływająca po betonie od stóp Chińczyka. Żaden nie przejął się śmiercią chłopaka, jakby wiedzieli, że oni też są już martwi, i spokojnie szykowali się na koniec, który przyniesie popołudnie.

Wokół martwego bawołu leżącego w rowie przeciwczołgowym pływał szczur.

Chociaż zjadłem słodkiego ziemniaka, miałem zawroty głowy z głodu. Mgiełka zniknęła i nagle wszystko wokół stało się niezwykle wyraźne. Świat zbliżył się do stacyjki kolejowej i prezentował mi się w całej okazałości. Po raz pierwszy uświadomiłem sobie z niezwykłą jasnością, że ta zapomniana wiejska stacyjka jest dworcem, z którego odprawiano do strumieni i kopców pogrzebowych Lunghua wszystkie ofiary wojny. Przygotowywała nas do tej podróży czwórka japońskich żołnierzy. Ja i Chińczyk byliśmy ostatnimi pasażerami. Kiedy odjedziemy, zamkną stację i sami wyprawią się w drogę.

Kapral zabezpieczył końce kabla i popatrzył, jak opieram się o peron. Czekałem, kiedy mnie zawoła, ale żaden z Japończyków nie poruszył się. Czyżby uważali, że już nie żyję i mogę kontynuować podróż bez ich pomocy?

*

Godzinę później pozwolili mi odejść. Nigdy nie zrozumiałem, czemu zgodzili się, by piętnastoletni chłopak był świadkiem morderstwa, jakiego się dopuścili na Chińczyku.

Ruszyłem wzdłuż torów, zbyt wyczerpany, by trafiać stopą na podkłady, czekając, kiedy o stalowe szyny zadzwoni wystrzał karabinowy. Gdy się obejrzałem, stacja zlała się już ze skąpanymi w słońcu poletkami ryżowymi.

Linia kolejowa skręcała na północ łącząc się z nasypem kolei Szanghaj-Hangczou.

Zsunąłem się po kamienistym zboczu, minąłem opuszczoną wioskę i skierowałem się w stronę milczących fabryk na zachodnich przedmieściach Szanghaju. Kiedy znalazłem się w pobliżu Amherst Avenue, rozpoznałem katedrę w Siccawei i dzielnicę uniwersytecką Cziao Tung, podczas wojny kwaterę główną marionetkowej armii utworzonej przez Japończyków.

Szedłem cicho podmiejskimi ulicami, mijałem wysadzane drzewami aleje i domy Europejczyków z drewnianymi szczytami i fasadami przypominającymi transatlantyki. Przed drzwiami na stopniach siedziały grupki Chińczyków, oczekujących przyjazdu właścicieli z obozów niczym statyści, gotowi wrócić na plan filmu, którego kręcenie przerwano na jakiś czas. Nadeszła pora, by wstać z klęczek. Szanghaj, na powrót do którego tak cierpliwie czekałem, stracił władzę nade mną.

*

Nazajutrz, czternastego sierpnia, ujrzałem w końcu rodziców. Podczas wojny naszą willę zajmował generał chińskiej armii marionetkowej. Kiedy po długiej wędrówce z Lunghua znalazłem się przed frontowymi schodami, domu pilnował jeden nie uzbrojony żołnierz. Nie próbował mnie zatrzymać, kiedy przeciskałem się obok niego do środka. Pół

godziny później zniknął. Chodziłem po cichych wnętrzach przepełnionych obcymi zapachami i stęchlizną. Na biurku ojca pozostały chińskie gazety, na talerzu gramofonu znajdowała się płyta z chińską muzyką taneczną, ale poza tym wszystko było nietknięte, jakby wojna ominęła to miejsce. Na dnie szafy w pokoju zabaw leżały nawet moje zabawki, fort z papier mache i działa artyleryjskie z czasów pierwszej wojny światowej. Trzymając je w ręku trudno mi było uwierzyć, że kiedyś się nimi bawiłem i zrobiło mi się żal chłopca, który traktował je tak poważnie.

W lodówce stały miseczki gotowanego ryżu i resztki ostatniego posiłku, którego nie dokończył generał, gdy, porzuciwszy swój mundur, zniknął w alejkach Starego Miasta.

Nałożyłem sobie zimne kluski i marynowaną wieprzowinę, a smak zwierzęcego tłuszczu wprawił mnie w zdumienie. Potem wypiłem resztki wina ryżowego z kamiennych pojemników. Wyczerpany, usiadłem na werandzie i patrzyłem na zarośnięty ogród i basen, z którego spuszczono wodę i używano go jako wysypiska śmieci.

Lekko pijany, z brzuchem bolącym po obfitym posiłku, błąkałem się po domu.

Położyłem się na łóżku matki, wdychając słodki zapach pomady do włosów generała i gapiłem się na imponujące niczym białe katedry ściany łazienki, stwierdziwszy, że zapomniałem, do czego ona służy. Próbowałem wcisnąć się w swoje dawne ja, ale wydawało mi się zbyt małe i ograniczone, jak zabawki w szafie mojego pokoju. Usnąłem w fotelu ojca w gabinecie. Na widok masywnych, skórzanych mebli i ciemnych boazerii na ścianach przypomniał mi się magazyn żywności w Lunghua, w którym pragnąłem zamieszkać razem z Peggy.

Następnego dnia w południe pojawili się rodzice. Przyjechali taksówką pokrytą żółtym pyłem drogi z Lunghua. Udali się po mnie do obozu. Śmiejąc się radośnie objęli mnie, jakby rozłąka trwała zaledwie kilka dni. Czy naprawdę poznali syna? Cieszyłem się, że jestem z nimi, ale zachowywaliśmy się jak aktorzy odgrywający role, do których nie mieli czasu się przygotować. Jedynie udawaliśmy rodziców i dziecko. Po kilku dniach nabraliśmy wprawy i szczerze się radowaliśmy, że znowu jesteśmy razem. Głos matki, jej usta i policzki były mi znajome, ale oczy należały do starszej, obcej kobiety.

Tymczasem życie w Szanghaju wróciło do normy, jak gdyby nigdy nie było wojny.

Pojawił się Jang, nasz szofer, i większość służących. Niemal spodziewałem się ujrzeć Olgę i usłyszeć, jak woła, że pora do łóżka. Uczestnicząc w przyjęciach wydawanych przez rodziców, zaczynałem sobie przypominać Szanghaj z dzieciństwa. Moi rodzice przyjmowali dawnych francuskich przyjaciół, bogatych chińskich przemysłowców i oficerów amerykańskiej armii okupacyjnej. Przysłuchiwałem się rozmowom na temat najnowszych premier w Londynie i na Broadwayu, cen nieruchomości w Hongkongu i Kalifornii oraz zalewu antyków, które zbiedniałe rodziny chińskie oferowały do sprzedaży.

Wojna stała się już częścią niezwykłej historii Szanghaju, razem z bombą rzuconą na aleję Edwarda VII, japońskim atakiem na miasto i latami okrutnej okupacji. Majątek państw Osi – japońskie przędzalnie bawełny i niemieckie zakłady mechaniczne – zmieniły szybko właścicieli i zostały ponownie uruchomione. Wielkie firmy handlowe otworzyły podwoje.

Port w Szanghaju był przepełniony frachtowcami dostarczającymi artykułów dla domów towarowych przy Nanking Road. Tysiące barów i nocnych klubów rozświetlało wieczorne niebo. Amerykańscy żołnierze zalewali ląd, waleczna armia wpadała w objęcia jeszcze bardziej zdyscyplinowanej armii pokojowej – rzeszy chińskich alfonsów i ich niezliczonych rosyjskich, chińskich i eurazjatyckich prostytutek, witających entuzjastycznie przybyszów, gdy tylko się pojawili na Bundzie.

Czułem się odizolowany od tego wszystkiego, jakbym wylądował w nieznanej krainie przyszłości. Tyle się wydarzyło, że nie potrafiłem jeszcze wszystkiego zapamiętać ani zapomnieć. Miałem z Lunghua zbyt wiele wspomnień, którymi trudno mi się było dzielić z rodzicami. Podczas śniadania rozmawialiśmy z ojcem o naszych przeżyciach, jakbyśmy opisywali sceny z filmów wyświetlanych w szanghajskich kinach. Moje pojmowanie siebie uległo zmianie – gdzieś między Lunghua i Szanghajem zgubiłem cząstkę własnego ja.

Najdziwniejsze było to, że japońscy żołnierze nadal patrolowali ulice Szanghaju.

Pewnego razu, kiedy Jang wiózł mnie buickiem marionetkowego generała na garden party do konsulatu brytyjskiego, zobaczyłem japońskich wartowników w wypłowiałych mundurach; stali ze swymi długimi karabinami w rękach na schodach przed siedzibą burmistrza. Jang nacisnął klakson torując sobie drogę między rikszarzami, żebrakami oraz urzędnikami i krzyknął na Japończyków, by się rozstąpili. Gapiłem się na twarze ukryte pod daszkami czapek, mając nadzieję, że rozpoznam szeregowca i kaprala, których zostawiłem na wiejskim peronie.

Na prośbę amerykańskich i kuomintangowskich władz japońscy wartownicy strzegli również innych ważnych budynków rządowych w mieście. Ojciec powiedział mi, że Wolna Francja okupująca Indochiny zwerbowała oddziały armii japońskiej do pomocy w walkach z komunistycznym Viet Minhem. Mimo to, gdy tylko widziałem uzbrojonego Japończyka, przypominała mi się opuszczona wiejska stacja kolejowa na południe od Szanghaju.

Prześladowała mnie myśl, że japońscy żołnierze pilnujący miasta przygotowywali właścicieli barów, prostytutki i amerykańskich marynarzy do dłuższej pielgrzymki, która wkrótce wyruszy z owego pustego peronu.

Pierwsze z długiej serii procesów przeciwko zbrodniarzom wojennym odbyły się w październiku. Japońskim generałom rządzącym Szanghajem podczas wojny przedstawiono nie kończącą się listę okrucieństw, których dopuścili się wobec ludności cywilnej Chin. Przy tej okazji dowiedzieliśmy się, że Japończycy zamierzali zlikwidować Lunghua i przenieść nas w głąb kraju, dalej od oczu neutralnej społeczności Szanghaju. Gdyby nie to, że wojna zakończyła się tak niespodziewanie, mogliby z nami zrobić wszystko. Bomby atomowe ocaliły nam życie. Perłowa poświata nad Lunghua zawsze przypominała mi o cudownym wybawieniu, jakie zawdzięczaliśmy Hiroszimie i Nagasaki.

Raz w tygodniu odwiedzałem obóz, gdzie nadal mieszkało kilkuset brytyjskich internowanych. Przeżyli dzięki żywności zrzucanej przez takie same superfortece B-29, jak te, które zbombardowały Nagasaki. Żywi i umarli zaczęli się mieszać. Kiedy Jang wiózł mnie na południe drogą do Lunghua, wypatrywałem wśród poletek ryżowych stacji kolejowej, spodziewając się, że zobaczę peron zatłoczony nowymi pasażerami.

Próbowałem wyjaśnić to wszystko Peggy czekającej na przyjazd rodziców z Cingtao.

Przywiozłem jej ubrania kupione w magazynie Sincere, najmodniejsze amerykańskie szminki, nylonowe pończochy i pudełko szwajcarskich czekoladek. Cieszyłem się, że znów jesteśmy razem w baraku dziecięcym i mogę obserwować, jak robi sobie makijaż. Spod różu i szminki spoglądała na mnie kobieta piękniejsza od wszystkich prostytutek z hotelu Park. Chciałem objąć dziewczynę i podziękować jej za wszystko, co dla mnie zrobiła, ale zbyt dobrze się znaliśmy. Czułem, że zaczyna wyzwalać się od obozu i że wkrótce się od siebie oddalimy.

Opisałem jej śmierć młodego Chińczyka. Kiedy skończyłem, ukryłem swoje uczucia biorąc czekoladkę z likworem. Uświadomiłem sobie, że zdawałem relację z wydarzeń, jakbym to ja był na jego miejscu.

– Jamie, nie powinieneś był opuszczać obozu. – Peggy ułożyła małe dziecko w łóżeczku. – Próbowaliśmy cię zatrzymać.

– Musiałem wrócić do Szanghaju. Wiesz, w gruncie rzeczy szukałem sierżanta Nagaty…

– Tamci żołnierze mogli cię zabić.

– Nie musieli; nie byłem jeszcze gotów.

– Jamie, oni cię nie tknęli! Pozwolili ci odejść.

– Tak, ciągle mi się wydaje, że powinienem był zostać. Peggy, oni by mnie nie skrzywdzili.

Domyśliła się, że doznałem rozczarowania.

*

Pod koniec października, kiedy wyszedłem z hotelu Cathay po lunchu z matką, wsiadłem do taksówki razem z dwoma amerykańskimi lotnikami marynarki szukającymi kasyna Del Monte. Pokazałem chińskiemu kierowcy drogę do Avenue Haig, by się na miejscu przekonać, że kasyno zostało splądrowane przez Japończyków podczas ostatnich dni wojny.

Kiedy wysiedliśmy z taksówki i patrzeliśmy na powybijane okna i potłuczone szkło na stopniach, zauważyłem Davida Huntera przywołującego taksówkę. Stał przed Imperial Mansions, walącym się budynkiem mieszkalnym przy ulicy, na której działało kilka burdeli.

David, podobnie jak ja, miał na sobie jasnoszary garnitur i krawat. Czasami spotykaliśmy się codziennie, lecz na ogół starałem się go unikać. Wyleczył się z razów otrzymanych od sierżanta Nagaty w wieczór nieudanej ucieczki, ale męczyły mnie jego napady wisielczego humoru. Często widywałem go na stopniach hotelu Park, jak gapił się przymilnie na Eurazjatki czekające na Amerykanów. Raz zwabił podejrzliwą czternastoletnią chińską prostytutkę do studebakera pożyczonego od ojca, by pojechać na stadion do gry w jai alai. Na parkingu dziewczyna z wprawą usadowiła się Davidowi na kolanach, podciągnąwszy w górę wyszywaną suknię, i krzyknęła coś przez ramię do szofera Chińczyka. Oszołomiony jej energią i nagością, pozwoliłem się przyjacielowi wyprosić w ciemną noc. Jednak kiedy dwadzieścia minut później wróciłem z kierowcą, Chinka z furią kopała Davida, próbując uciec przez okno. Chłopak śmiał się głośno i trzymał ją w pasie. Na widok jego zaróżowionych policzków pod grzywą zmierzwionych, jasnych włosów przypomniałem sobie ślady, zostawione przez rękę sierżanta Nagaty.

*

Słuchałem chrzęstu stłuczonego szkła pod nogami i postanowiłem udać, że nie zauważyłem Davida. Zostawiłem amerykańskich pilotów w taksówce i wszedłem do kasyna.

Wzdłuż ścian foyer leżały zwalone na stos pozłacane krzesła, z okien pozrywano czerwone aksamitne kotary. Niczym pokoje w wyeksponowanym śnie, sale gier skąpane były w słońcu, a jego promienie przemieniły parkiet dla tańczących w miejsce kraksy samochodowej. Stół do ruletki był przewrócony, wokół walały się żetony do gry; pozłacany posąg nagiej kobiety z uniesionymi ramionami, podtrzymujący sklepienie nad barem, leżał na podłodze obok potłuczonego żyrandola, przypominając skamieniałą księżniczkę w zasypanym klejnotami buduarze.

Chiński kelner i młoda Europejka ustawiali przewrócone krzesła i zmiatali tynk, który odpadł z sufitu. Kiedy ich mijałem, kobieta odwróciła się i złapała mnie za ramię.

– James! Mówili, że wróciłeś! Pamiętasz swoją Olgę? Olga Uljanowa, moja przedwojenna guwernantka, uszczypnęła mnie w policzek kościstymi palcami. Nie wierząc własnym oczom, przesuwała dłonie o paznokciach pomalowanych na jaskrawy kolor wzdłuż klap mojej marynarki.

– Olgo, ale mnie przestraszyłaś! Nic się nie zmieniłaś.

Ucieszyłem się z tego spotkania, choć czas zdawał się płynąć inaczej dla każdego z nas. Jeśli ja byłem o trzy lata starszy, Olga wyglądała jednocześnie na dwadzieścia kilka i prawie czterdzieści lat. Poprzez warstwy różu i doświadczenia spoglądały na mnie błyszczące, głodne oczy. Domyślałem się, że moja była opiekunka przez całe dni opierała się amerykańskim marynarzom na tylnych siedzeniach riksz na Nanking Road. Jedwabna garsonka rozdarła się pod pachą, ukazując dużego siniaka poniżej łopatki, a na ramiączku stanika widoczny był ślad szminki. Kiedy Olga lustrowała mnie tak od stóp do głów, wiedziałem, że z miejsca zlekceważyła moje doświadczenia wojenne.

– No, no… jaki elegancki garnitur. Pan Sangster mówił, że miło spędziłeś czas w Lunghua. Przypuszczam, że tęsknisz za obozem.

– Cóż… może trochę. Zabiorę cię tam, Olgo.

– Nie, dziękuję. Dosyć się nasłuchałam opowieści o obozach. Te tańce i koncerty!

Mówię ci, tutaj było prawdziwe piekło. Kiedy przypomnę sobie, co musiała robić moja biedna matka, Jamesie. Nie mieliśmy Japończyków, którzy by się nami opiekowali. – Westchnęła ciężko na wspomnienie przeszłości.

Była trzeźwa, ale przypuszczałem, że przez ostatnie trzy lata wiecznie pozostawała na lekkim rauszu.

– Pracujesz tutaj, Olgo? Jesteś właścicielką?

– Może kiedyś nią będę. Ach, te wszystkie bary, hotele, lokale rozrywkowe… Uwierz mi, Jamesie, amerykańscy chłopcy mają więcej forsy niż pani Czang…

– Mam nadzieję, że ci ich nie poskąpią, Olgo.

– Słucham? Cóż, przecież ostatecznie wygraliśmy wojnę, no nie? Powiedz mi, Jamesie, czy twój ojciec jest nadal bogaty?

– Z całą pewnością nie. – Na wspomnienie pieniędzy wyraźnie się ożywiła. – Całą wojnę spędził w obozie w Suczou.

– Znów może stać się bogaty. Uwierz mi, pieniądze leżą wszędzie. Wystarczy się schylić.

Wytarła szminkę z zębów i ponownie mi się przyjrzała. Widok Olgi podniecił mnie, a jej zmiany nastroju wprawiły w zmieszanie. Była pod każdym względem bardziej nieobliczalna i ekscytująca niż kobiety z Lunghua. Przed wojną, kiedy się rozbierałem, patrzyła na moje nagie ciało z bezceremonialną ciekawością dyrektora zoo, któremu ktoś pokazuje rzadki, ale nieinteresujący okaz. Przyjąłem teraz za oczywiste, że żaden mężczyzna nie wzbudzi w niej nawet cienia zainteresowania. Ale taksowała mnie takim wzrokiem, jakby zamierzała złożyć na moje barki jakiś wielki ciężar.

– Widzę, że nadal jesteś marzycielem, Jamesie. Myślę o twoim ojcu. Może teraz dobrze zainwestować, póki są tu Amerykanie. Znam małą restauracyjkę przy Avenue Joffre, tylko na sześć stolików…

Zrobiła krok w moją stronę, potykając się w wysokich szpilkach o odłamki żyrandola z rżniętego szkła. Chwyciła mnie mocno za ramię, by się nie przewrócić. Przycisnęła biodro do mojego, próbując przypomnieć mi coś, o czym zapomniałem. Od jej nędznej sukienki biła silna woń potu i pudru – ożywczy zapach, który znałem z baraków kobiecych w Lunghua.

Pozwoliłem, by wsparła się na mnie, gdy szliśmy przez parkiet, butami miażdżąc szkło. Kiedy otarła się udem o moją nogę, przez głowę przemknął mi rój myśli. Wojna przyspiesza dojrzewanie – czułem się jak otoczony przez pędzące pociągi, wszystkie dla mnie niedostępne. Pragnąłem kochać się z Olgą, ale nie miałem pojęcia, jak się do tego zabrać.

Wiedziałem, że wyśmieje moją niezdarność.

Z drugiej strony powstrzymywało mnie coś więcej niż tylko nieśmiałość. To, co mnie w niej pociągało, to między innymi chęć powrotu do dzieciństwa, chociaż jednego byłem pewny: nie jestem już dzieckiem i zabawy w chowanego na ulicach Szanghaju należą do przeszłości. Wychowywanie przez służących, prawdopodobnie przywilej dostępny tylko dla wybranych, w rzeczywistości narażało dzieci na najbardziej bezwzględne manipulacje, a nie chciałem, by znów cokolwiek mną rządziło – ani seks, ani głód, ani strach. Postanowiłem, że kiedy będę się kochał pierwszy raz, zrobię to z Peggy Gardner.

Słuchałem miarowego szurania miotły w rękach kelnera. Olga wsunęła mi rękę pod marynarkę i przycisnęła dłoń do mego brzucha. Wyraźnie się wahała, jakby w obawie, że czas się cofnie i okaże się, że znów jest guwernantką, co kojarzyło jej się zawsze ze smutnym położeniem rodziców zajmujących skromne mieszkanko i nudnymi godzinami spędzonymi na pilnowaniu małego angielskiego chłopca o bujnej wyobraźni.

Widząc jej chudą szyję i nabrzmiałe żyły na piersi, domyśliłem się, że przez ostatnie trzy lata jadła równie mało, jak ja. Objąłem ją ramieniem, czując przypływ sympatii do tej twardej, młodej kobiety o szalonych pomysłach. Tylko szeregowiec na stacji kolejowej patrzył na mnie tak uważnie, jak ona. Chciałem opowiedzieć Oldze o zabitym Chińczyku, ale zagubiony japoński patrol odchodził już w głąb moich myśli.

– Wracasz do Anglii, Jamesie?

– Po Bożym Narodzeniu. Popłynę razem z matką „Arrawą”. – Ten transportowiec, niegdyś statek-chłodnia do przewozu mięsa, służył teraz Brytyjczykom wracającym z Szanghaju do ojczyzny. – Ojciec tu zostaje.

– Zostaje? To dobrze. Porozmawiam z nim o tej restauracji. Będziesz studiował w Anglii?

– Jeśli będę musiał. – Pod wpływem nagłego impulsu oświadczyłem: – Chcę zostać lekarzem.

– Lekarzem? Bardzo dobrze. Jak zachoruję, zaopiekujesz się mną. Teraz twoja kolej.

Kiedy żegnałem się z Olgą obiecując, że powiem o niej ojcu, zauważyła: – Teraz możesz się bawić w chowanego na całym świecie.

*

Tydzień po świętach Bożego Narodzenia opuściłem Szanghaj na zawsze. Około sześciuset byłych internowanych, głównie kobiet i dzieci, odpływało do Anglii przerobionym chłodnicowcem. Mój ojciec i inni Brytyjczycy, którzy zostawali w mieście, stali na molo w Hongkiu, machając na pożegnanie, gdy „Arrawa” odbijała od brzegu. Gdy znaleźliśmy się na środku kanału, torując sobie drogę między dziesiątkami amerykańskich niszczycieli i okrętów desantowych, zostawiłem matkę i poszedłem na rufę. Krewni na molo wciąż machali, ojciec zauważył mnie i też podniósł rękę, ale nie zdobyłem się, by mu odpowiedzieć, czego przez długie lata nie mogłem sobie darować. Może miałem doń pretensje, że wyprawia mnie z tego tajemniczego i beztroskiego świata.

Kiedy budynki banków i hoteli przemieniły się w chmury nad Bundem, zaniosłem walizkę do jednej z mes dla mężczyzn. Nocami rozwieszaliśmy hamaki na otwartych pokładach, gdzie przedtem wisiały zamrożone połcie nowozelandzkiego mięsa. W

ciemnościach setki śpiących ludzi kołysało się miarowo, niczym owinięte w brezent baranie tusze.

Po wieczornym posiłku wróciłem na rufę. Byłem prawie sam na pokładzie, kiedy „Arrawa” zbliżała się do ujścia Jangcy. Szanghaj, zaczarowane miasto, które postanowiło zamknąć się przed światem, zniknął. Pola ryżowe i wioski w estuanum ciągnęły się aż po horyzont, oddzielone tylko morzem od najbliższego lądu, gdzie leżało Nagasaki.

„Arrawa” zatrzymała się w Wusung, czekając na wielką falę odpływu wód Jangcy do Morza Chińskiego. Kiedy kołysaliśmy się na wzburzonych falach dryfując lekko ku wschodniemu brzegowi Huangpu, minęliśmy wielki, amerykański okręt desantowy stojący przy brzegu. Był niewiele mniejszy od „Arrawy”, z niskim dziobem sterczącym wysoko w powietrzu. Odniosłem wrażenie, jakby rozmyślnie został przycumowany do tego opuszczonego nabrzeża. Nie istniało niebezpieczeństwo, że „Arrawa” zderzy się z desantowcem, ale na mostku okrętowym zapalono lampę sygnalizacyjną. Amerykańska żandarmeria patrolująca pokłady z bronią gotową do strzału zaczęła dawać nam znaki, byśmy zmienili kurs.

W powietrzu unosił się cuchnący fetor, jak gdyby z otwartego kanału wypełnionego krwią. Wychyliłem się za barierkę i zobaczyłem, że w ładowniach okrętu desantowego znajduje się mnóstwo japońskich żołnierzy. Siedzieli stłoczeni, kolanami dotykając pleców sąsiadów. Wszyscy byli w kiepskim stanie, wielu leżało, przywalonych masą innych ciał. Nie patrzyli na „Arrawę” i tylko gromadka zakutych w kajdanki podoficerów zwróciła oczy w stronę statku.

Z mostka desantowca szczeknął megafon, amerykańscy wartownicy wykrzykiwali coś do brytyjskich oficerów w sterówce. Najwyraźniej „Arrawa” pojawiła się w nieodpowiedniej chwili. Wiedziałem, że japońskie armie są deportowane z Chin, ale ciekaw byłem, czy ta rzesza ludzi w sile niemal brygady przeżyje trzydniowy rejs na wyspy japońskie.

Potem moją uwagę przykuła inna grupa uzbrojonych żołnierzy na wysokim brzegu nad strefą przypływów. Setki piechurów kuomintangowskich, w czapkach z daszkiem i w getrach, z bagnetami nasadzonymi na karabiny, stało na porośniętych trawą zboczach, czekając, aż „Arrawa” odpłynie.

Nad moją głową zawyła syrena; jej ryk niemal rozerwał komin i odbił się echem od brązowych wód Jangcy. Ruszyliśmy całą naprzód, woda zabulgotała gwałtownie, na twarzy poczułem drobne kropelki. Z dziobu okrętu desantowego opuszczano pochylnię i pierwsi japońscy żołnierze potykając się weszli do błotnistej mazi.

CZĘŚĆ II

SZKOLNE LATA

4

KRÓLOWA NOCY

Moje lata w Cambridge zdominowały kobiety – koleżanki-studentki z wydziału medycyny, wesołe pielęgniarki ze szpitala Addenbrooke’a, z którymi popijałem nad Cam, ponure asystentki z katedry fizjologii, wiecznie polerujące swe połamane paznokcie za słojami z embrionami, lecz przede wszystkim doktor Elizabeth Grant. Podczas pierwszego semestru roku akademickiego codziennie widywałem ją nagą i poznałem bardziej intymnie niż jakąkolwiek kobietę w życiu, chociaż nigdy nie trzymałem jej w ramionach.

Pamiętam październikowy ranek, kiedy po raz pierwszy ujrzałem doktor Grant. Razem z setką studentów pierwszego roku medycyny zająłem miejsce w auli, by wysłuchać wykładu inaugurującego profesora Harrisa, dziekana wydziału anatomii. Siedziałem samotnie w ostatnim rzędzie, zaznaczając w ten sposób dystans do pozostałych studentów. Zwolnieni od służby wojskowej, wszyscy bez wyjątku fanatycy rugby, byli w większości synami prowincjonalnych lekarzy, którzy kiedyś przejmą praktykę po ojcach. Ogarnęło mnie przygnębienie na myśl, że gdy za czterdzieści lat będę potrzebował pomocy, oddam swoje życie w ręce tych sympatycznych, ale pozbawionych wyobraźni ludzi. Ale w 1955 roku nie wiedziałem nic o medycynie i musiałem się jeszcze nauczyć, że wyobraźnia i uprzejmość nie odgrywają w niej prawie żadnej roli.

Profesor Harris wszedł do auli i stanął na podwyższeniu. Mały, jowialny Walijczyk spojrzał na rzędy muskularnych młodzieńców niczym licytator taksujący bydło wystawione na sprzedaż. Dostrzegł mnie, siedzącego samotnie na samej górze, spytał o nazwisko i powiedział, bym zgasił papierosa.

– Poprosimy do nas, po co ta rezerwa? Przekona się pan, że jesteśmy sobie nawzajem potrzebni.

Czekał, aż zejdę niżej, czerwony na twarzy jak burak. Pomimo doznanego upokorzenia, podziwiałem Harrisa. On oraz jego brat, obecnie obaj wybitni lekarze, urodzili się w biednej rodzinie w Swansea i każdy przez sześć lat pracował, by utrzymywać drugiego, póki ten nie zrobił dyplomu. Mimo późnego startu, Harris szybko został profesorem anatomii w Cambridge. Jego idealizm i niewyróżnianie nikogo uderzyły mnie jako coś niespotykanego w uniwersyteckich kręgach. Mocno się z nim identyfikowałem. Nie muszę dodawać, że zupełnie zapomniałem o przywilejach, którymi cieszyłem się jako dziecko.

Witając nas, Harris w skrócie przedstawił historię medycyny począwszy od czasów Wesaliusza i Galena, podkreślając jej rzemieślniczy rodowód i niski prestiż społeczny.

Dopiero w naszym stuleciu, w odpowiedzi na potrzeby emocjonalne pacjentów, zawód lekarza zyskał status podobny do tego, jakim cieszą się inne, szacowne profesje. Harris ostrzegł, że jeszcze za naszego życia może nastąpić deprecjacja tego zawodu. Pamiętałem, że w Chinach lekarzom płacono tylko wtedy, kiedy pacjenci cieszyli się dobrym zdrowiem.

Podczas choroby zawieszano im pensje i przywracano je, gdy kuracja okazała się skuteczna.

Na zakończenie Harris podkreślił znaczenie anatomii jako podstawy medycyny i uprzedził, że niektórzy nie wytrzymają długich godzin, jakie przyjdzie nam spędzić na zajęciach w prosektorium. Ci, u których widok trupa wywołuje wstręt, powinni zgłosić się na rozmowę w celu przeniesienia na inny wydział.

Ilu było takich? Na moim roku ani jednego. Pamiętam nagłą ciszę i trywialne żarty, kiedy weszliśmy do prosektorium, skrzyżowania nocnego klubu z rzeźnią, z iluminowanym sufitem z mlecznego szkła. Czekało na nas jakieś dwadzieścia trupów ułożonych na wznak na stołach. Wymoczone w formalinie zwłoki miały kolor żółtej kości słoniowej. Umarłych bardziej niż po czymkolwiek można odróżnić po wyglądzie skóry, jakby ich cechy charakterystyczne przeniosły się na powierzchnię ciała. W ostrym świetle rzucały się w oczy wszelkie skazy, pieprzyki i blizny pooperacyjne, brodawki i wyblakłe tatuaże, amputowany palec u nogi i para dodatkowych sutek na beczkowatej klatce piersiowej trupa o budowie zawodowego boksera. Każde ciało było mapą, na której zapisała się podróż przez życie.

Zająłem miejsce przy przydzielonym mi stole ze szklanym blatem i wyciągnąłem podręcznik do sekcji oraz instrumenty. Zauważyłem kilka ciekawskich spojrzeń. Spośród wszystkich zwłok tylko te na moim stole należały do kobiety. Dla celów sekcji ciało ludzkie dzieli się na cztery części obejmujące klatkę piersiową i brzuch, głowę i szyję, ręce oraz nogi.

Każdej części poświęcony był jeden semestr, a jej sekcją zajmowały się dwuosobowe zespoły studentów. Nie znałem nikogo na wydziale medycyny, z kim mógłbym współpracować, z wyjątkiem Peggy Gardner, obecnie na ostatnim roku w Cambridge, i zdecydowałem się wybrać zwłoki na chybił trafił. Kiedy przeglądałem listę z numerami, moją uwagę zwrócił

symbol „17F”. Bez wahania umieściłem przy nim własne nazwisko.

I w ten sposób znalazłem się obok łysej głowy mocno zbudowanej kobiety, która zmarła w dość zaawansowanym wieku średnim. Na ogolonych łukach brwiowych, wargach i łonie sterczały delikatne jasne włoski, a stanowczy wyraz twarzy przywodził na myśl dyrektorkę szkoły lub przełożoną pielęgniarek w szpitalu. Pod wieloma względami ciało nie różniło się niczym od zwłok mężczyzn – piersi kobiety rozpłynęły się w tkance tłuszczowej, a genitalia mężczyzn się skurczyły – ale z miejsca wzbudziło szczególne zainteresowanie.

Większość studentów spędziła wojnę w szkołach z internatami, ewakuowanych daleko od bombardowanych miast, i prawdopodobnie nigdy nie widziała nagiego człowieka, nie mówiąc już o nagiej, dojrzałej kobiecie.

Tylko Peggy Gardner pozostała obojętna, kiedy weszła do prosektorium i zobaczyła, jak pracuję z moim partnerem, trzydziestokilkuletnim nigeryjskim dentystą robiącym doktorat z anatomii.

– Czeka was znacznie więcej roboty – oświadczyła z wyrzutem. – Zanim dostaniecie się do mięśni, będziecie musieli usunąć tkankę tłuszczową.

– Wygrałem los na loterii – powiedziałem i dodałem nieco zakłopotany: – Nie wiem czemu trafiła mi się Królowa Nocy.

– Nonsens! Jamie, jesteś jak zawsze nonszalancki. Nadal starasz się wyróżniać. Nic się nie zmieniłeś od czasów Lunghua.

– Peggy, to zabrzmiało jak wyrok śmierci.

Ja może się nie zmieniłem, ale Peggy zupełnie nie przypominała chudej szesnastolatki, która razem ze mną przypłynęła do Anglii na pokładzie „Arrawy”. Pamiętałem, jak pod koniec pobytu w obozie zaczęła naśladować maniery owdowiałej pani Dwight. Peggy spędziła pierwsze lata w Anglii w świecie pozbawionym mężczyzn. W zachowaniu dziewczyny dostrzegłem wpływy pewnych siebie starych panien uczących w szkole koło Brighton, do której uczęszczała Peggy. Elegancka, ale zapięta na ostatni guzik, sunęła wyniośle wśród młodych asystentów, którzy próbowali z nią flirtować.

Ale Peggy przynajmniej sprawiała wrażenie, że czuje się w Anglii jak u siebie, gdy tymczasem dla mnie miejsce to było punktem tranzytowym pomiędzy dawnym życiem w Chinach i przyszłością, która zdawała się nie nadchodzić, co było wielce irytujące. Zostałem więźniem małego, ponurego kraju, gdzie słońce rzadko wznosiło się ponad dachy domów, z labiryntem podziałów klasowych i kast nieustannie rozrastających się od środka. Anglicy podczas rozmów sprawiali wrażenie, jakby wygrali wojnę, ale zachowywali się, jakby ją przegrali. Szkolne lata uzmysłowiły mi, jak bardzo czuję się tu obcy – inni chłopcy byli życzliwi, lecz stronili ode mnie, jakby dostrzegali coś, co wzbudzało lęk. Cały czas myślałem o powrocie do Szanghaju, ale droga ucieczki została odcięta w 1949 roku, po przejęciu w Chinach władzy przez Mao Tse-tunga.

Wkrótce po przyjeździe do Cambridge zaprosiłem Peggy do swojego pokoju w King’s, z oknami wychodzącymi na hałaśliwą kaplicę z organami. Szczęśliwy, że znów widzę moją dawną przyjaciółkę, obserwowałem, jak chodzi po pokoiku, potrząsając głową na widok reprodukcji Magritte’a i Dalego na kominku oraz powieści Camusa i Borisa Viana.

Pamiętałem nasze wspólne dni w baraku dziecięcym w Lunghua, kiedy szczegółowo objaśniała, jak trzeba przyszyć guzik do koszuli, dzieląc ową czynność przynajmniej na dwanaście etapów. Mądre zajęcia domowe są w stanie przezwyciężyć wszelkie demony i pokonać największy głód.

– Czemu czytasz to wszystko? Przecież nie wybierasz się na Sorbonę. A tutaj nikt o nich nie słyszał.

– Peggy, w Cambridge o nikim nie słyszeli. Wykładowcy interesują się jedynie swymi cholernymi madrygałami i tym, jak się dostać do Trustu Mózgów. To jedno wielkie, podrabiane gotyckie widowisko z udziałem tysięcy rowerów.

– Ani nie gotyckie, ani nie podrabiane. – Peggy odłożyła książki na kominek, najwyraźniej zaniepokojona moim stanem. – Kiedy budowali tę kaplicę, była bardziej awangardowa od dzieł Corbusiera i uosabiała coś wystarczająco niesamowitego, w co nawet ty byś uwierzył. Idź do Cavendish, gdzie Rutheford rozszczepił atom.

– W twoich ustach zabrzmiało to niczym domek Anne Hathaway. Spotkałem E.M.

Forstera – wczoraj dotoczył się na przyjęcie rektorskie. Starszy pan z bokobrodami, o smutnym spojrzeniu rozczarowanego pedofila.

– Świetnie. – Peggy skinęła głową z aprobatą. – W końcu miałeś okazję zetknąć się z prawdziwym życiem akademickim. Czy położył ci rękę na kolanie?

– Czekałem, ale na próżno. Masz rację, oto prawdziwe życie akademickie. Jeśli wytężysz słuch, usłyszysz szloch ministrantów. To dlatego przez całe dnie grają na organach.

– Po prostu jesteś dla niego za stary i tyle. Jesteś bardziej w typie pielęgniarek ze szpitala Addenbrooke’a. Zupełnie cię zdemoralizują… całe to gadanie o psychoanalizie.

– O psychoanalizie? Jeśli kiedykolwiek zdarzy mi się wspomnieć coś na ten temat, to tylko przed samym sobą. Tutaj traktują to jak rodzaj środkowoeuropejskiego żartu. – Patrzyłem przez okno na amerykańskich turystów przed kaplicą. – Wczoraj na parkingu przed wydziałem psychologii widziałem chevroleta, chyba jedynego w Europie. Boże, przypomniał

mi się Szanghaj i ci wszyscy Amerykanie.

– Czemu? Przestań myśleć o Szanghaju i Lunghua. To już przeszłość.

– Właściwie nie myślę o tym. Ale to wcale nie przeszłość.

Peggy położyła mi dłonie na ramionach, jakbyśmy znów byli w dziecięcym baraku i chciała mnie przestrzec, bym nie prowokował sierżanta Nagaty.

– Jamie, staraj się pamiętać, że jesteś w Anglii.

– Tak… na swój sposób obóz w Lunghua był Anglią w miniaturze. Zastanawiałem się, czemu nikt nie próbował stamtąd uciec.

– A dokąd mieli uciekać?

– Nie w tym rzecz. Lunghua przypominało im dom. Pamiętasz te wszystkie napisy?

Waterloo Station, Piccadilly Circus, The Serpentine? To był ten staw ze stojącą wodą, przez który wszyscy chorowali na malarię.

– Podtrzymywały ludzi na duchu. Poza tym zapomniałeś, że kilka osób uciekło. Ty byłeś jedynym, który pragnął, by wojna trwała wiecznie. Kiedy David i Ralstonowie próbowali się stamtąd wyrwać, ty usiłowałeś włamać się do środka. Ludzie uważali, że to bardzo zabawne.

– Do magazynu żywności? A więc wszyscy o tym wiedzieli? Chciałem, żebyśmy na zawsze tam zamieszkali. Jak Jaś i Małgosia. Boże, ależ ja cię kochałem…

Ale kiedy objąłem Peggy w pasie, chcąc jej podziękować za wszystko, co dla mnie zrobiła w Lunghua, wyślizgnęła się z moich rąk. Usiadłem w fotelu. Z kaplicy dobiegało dudnienie organów. Zacząłem myśleć o tych wszystkich starych rozpustnikach, którzy sprawili, że ostatni rok pobytu Peggy w obozie był dla niej ciężką próbą. Moje książki i reprodukcje zdezorientowały ją; może bała się, że Cambridge zostanie ogołocone tak jak Cingtao jej dzieciństwa. Francuskie powieści i moje udawane znudzenie światem uważała nie tylko za oznakę lekkomyślności i niedojrzałości, ale dopatrywała się w tym jakiegoś niebezpieczeństwa, podobnie jak w decyzji przeprowadzenia sekcji zwłok kobiety. Peggy była moją pierwszą miłością, ale niestety nie pierwszą kochanką. Zbyt dobrze poznała mnie w Lunghua, myjąc i karmiąc, kiedy byłem chory, i dzieląc ze mną za wielkie napięcie emocjonalne, by chcieć ponownie naszego zbliżenia.

*

Podczas najbliższych tygodni, kiedy przystąpiłem do sekcji zwłok kobiety, uświadomiłem sobie, że moja decyzja była słuszna. Brałem udział w życiu studenckim, upijałem się nad rzeką z pielęgniarkami ze szpitala Addenbrooke’a, grałem w tenisa z kolegami z uczelni, ale pod każdym innym względem Cambridge pozostało dla mnie obcym miastem. Czasem budziłem się w swoim pokoju i słysząc nie kończące się solo na organach zachodziłem w głowę, gdzie właściwie jestem. Potem do mych nozdrzy dobiegał słaby zapach ludzkiego tłuszczu oraz formaliny i przypominałem sobie martwą kobietę w prosektorium. Widziałem ją leżącą na pogrążonym w ciemnościach stole, śniącą śmiertelny sen równie głęboko, jak faraonowie. Jej spokojna obecność górowała zarówno nad innymi trupami, jak i nad studentami. Wystawiając nagie ciało na spojrzenia młodych mężczyzn ze skalpelami w rękach, ustanawiała pewien ład w moich wspomnieniach o poległych Chińczykach i Japończykach, których widziałem podczas wojny.

Cztery grupki studentów przystąpiły do sekcji owej nieznanej kobiety, przecinając jej skórę na kończynach, szyi i brzuchu. Zdawała się przed nimi obnażać w ostatnim akcie samoobjawienia, pozbywając się wszystkich śmiertelnych przymiotów własnego ciała.

Ściągałem jej skórę z barku, preparowałem mięśnie i wyodrębniałem nerwy splotu ramieniowego oraz ścięgna, które niegdyś poruszały jej ręką, kiedy pieściła męża, czesała włosy, tuliła dziecko. Próbowałem wyczytać jej charakter z blizn pod brodą, może śladów po wypadku samochodowym, ze złamanej kości nosa, z pieprzyka na prawej skroni, który mogła ukrywać pod falą blond włosów. Udając, że czytam podręcznik do sekcji zwłok Cunninghama, o kartkach upstrzonych fragmentami naskórka martwej kobiety, gapiłem się na jej szerokie biodra i nagniotki na palcach lewej ręki, jak u wiolonczelistki amatorki… Kiedy otworzyliśmy jamy jej ciała, studenci i asystenci, pracujący przy innych stołach, przystawali za nami, przyciągani przez tę jedyną kobietę wśród trupów mężczyzn. Tylko ona jedna nie stała się obiektem niewybrednych żartów opowiadanych w prosektorium.

W nadziei, że uda mi się ją zidentyfikować, przeprowadziłem rozmowę z asystentami, ale dowiedziałem się jedynie, że była lekarką. Prawie wszystkie zwłoki należały do lekarzy, którzy przed śmiercią zapisali własne ciała uczelni – odczuwałem wzruszenie na myśl, że owi umierający mężczyźni i kobieta oddali się w ręce przyszłych lekarzy, dając tym dowód wielkiego charakteru.

Świadomy jej władzy nade mną i pragnąc wyrwać się z Cambridge choć na kilka godzin, kupiłem motocykl i zacząłem urządzać wycieczki na północ od miasta, do płaskiej krainy moczarów i kanałów, która trochę przypominała krajobraz wokół Szanghaju. Za żywopłotem znajdowały się zapomniane lotniska z czasów wojny, skąd startowały samoloty bombardujące Niemcy, ale teraz powstały nowe, większe bazy, gdzie w pilnie strzeżonych hangarach stały bombowce nuklearne. Amerykańskie samochody wojskowe patrolowały pasy startowe, a na masztach przy bramach powiewały gwiaździste sztandary. Chryslery i oldsmobile – marzenia ze stali i chromu – przemierzały wiejskie drogi, a za kierownicami siedzieli barczyści mężczyźni o posępnych minach, obok zaś ich eleganckie żony, spoglądające na otaczające pola pewnym siebie wzrokiem okupanta. Z pilnie strzeżonych baz przygotowywali Anglię, nadal żyjącą wspomnieniami drugiej wojny światowej, do kolejnego konfliktu zbrojnego. Atomowy błysk, który widziałem nad Nagasaki, miał przenieść owe płowe pola i kruche, gotyckie wieże uniwersytetu do królestwa światła.

*

Każdego popołudnia, po wyjściu z prosektorium, mijałem niebieskiego chevroleta zaparkowanego przed wydziałem psychologii. Może należał do jakiegoś noblisty z Harvardu lub MIT, który przyjechał tu z gościnnymi wykładami. Podziwiając samochód i płytę gramofonową Staną Kentona leżącą za tylną szybą, zauważyłem ogłoszenie, w którym zachęcano ochotników do wzięcia udziału w eksperymencie. Prawie wszyscy wolontariusze byli studentami medycyny, gotowymi pokonywać kilometry na ruchomym chodniku, z przymocowanymi do klatki piersiowej elektrodami, i pedałować na rowerach treningowych nie plując do rury, którą wkładano im do ust.

Przystanąłem na moment, nim pchnąłem wahadłowe drzwi do wskazanego biura, zastanawiając się, czy nie wolałbym spędzić popołudnia z jedną z asystentek z wydziału fizjologii i jej połamanymi paznokciami. Wykładowca klęczał na podłodze pochłonięty naprawą ekspresu do kawy. Zupełnie nie zwracał na mnie uwagi, dopóki nie skończył i nie wręczył urządzenia wysokiej, ciemnowłosej nastoletniej licealistce stojącej za biurkiem sekretarki.

– Dobra… Najpierw kawa, potem psychologia. – Spojrzał na mnie i spytał: – Jeszcze jedna ofiara? Potrzebujemy każdego ochotnika, który się zgłosi. Miriam, wypełnij jego świadectwo zgonu.

Rozpoznałem w nim wschodzącą gwiazdę wydziału psychologii, doktora Richarda Sutherlanda, przypuszczalnie właściciela chevroleta i płyty Staną Kentona. Bardziej przypominał gwiazdora filmowego niż uniwersyteckiego wykładowcę. Był przystojnym Szkotem z czupryną rudych włosów, które stale burzył dla osiągnięcia większego efektu.

Nosił sportowe buty do gry w koszykówkę, koszulę w kratę i dżinsy. W Cambridge ubierali się tak jedynie zwolnieni ze służby amerykańscy wojskowi. Na ścianie za nim wisiało drewniane śmigło Tiger Moth, tablica rejestracyjna z New Jersey i oprawione w ramki zdjęcie z von Neumannem. Sutherland zrobił doktorat w Princeton i krążyły plotki, że nawet wystąpił

przed kamerami telewizyjnymi, co w oczach akademików z Cambridge uważane było za niezwykle lekkomyślny postępek.

Obrzucił mnie uprzejmym spojrzeniem, jakby już rozszyfrował motywy mej decyzji.

– Jesteś studentem pierwszego roku medycyny…? Jak zgadłem? Przez tę formalinę, wszyscy cuchniecie jak grabarze w Glasgow. Pozwól, że ci wyjaśnię, co jest tematem naszego testu.

Pod aprobującym, lecz figlarnym spojrzeniem licealistki, opisał mi w skrócie eksperyment, którego celem było zbadanie, jak długo ośrodki widzenia mózgu zapamiętują zarejestrowane obrazy.

– Przekonasz się, jakie to fascynujące – można naprawdę obserwować pracę mózgu – zakładając, że wy, medycy, macie mózgi, w co Miriam skłonna jest wątpić. Najpierw chcielibyśmy, żebyś wypełnił kwestionariusz. Musimy się dowiedzieć, jaki typ osobowości reprezentujesz. Czy introwertycy dłużej zachowują obrazy od ekstrawertyków? Nie ma w nim pytań natury osobistej, nie interesuje nas, czy pożądałeś swojej babki.

– To ona pożądała mnie.

– Wspaniale. Miriam, bierz się do roboty, jest gotów do spowiedzi.

– Tylko znajdę obcęgi do wyrywania paznokci, doktorze Richard.

Sutherland zdjął z wieszaka na drzwiach amerykańską kurtkę narciarską.

– Miriam jest uczennicą szóstej klasy szkoły Perse’a. Pomaga tu podczas urlopu macierzyńskiego mojej sekretarki. Do zobaczenia po wykładzie.

Wyszedł, a Miriam zaczęła mnie przepytywać. Odczytywała pytania głosem pełnym udawanej powagi, obserwując mnie obojętnie, kiedy dukałem odpowiedzi. Bawiła się koralikami bransoletki, jakby podsumowując pierwsze wrażenie, jakie na niej zrobiłem.

Domyślałem się, że uzyskałem przeciętną ocenę. Choć nosiła szkolny mundurek, była tylko rok młodsza ode mnie. Świetnie dawała sobie radę z prowadzeniem sekretariatu i przekładała grube segregatory jak doświadczona urzędniczka. Rozluźniony szkolny krawat, pognieciony blezer i plama na bawełnianej koszuli nadawały jej nieco zaniedbany wygląd. Czyżby dopiero co wstała z rozgrzebanego łóżka, które widziałem w pokoju w głębi? Ciekaw byłem, czy jest kochanką doktora Sutherlanda.

Dopiero kiedy usłyszała, że urodziłem się w Chinach, po raz pierwszy okazała mi prawdziwe zainteresowanie.

– Szanghaj? Byłeś tam podczas wojny?

– Zostałem internowany przez Japońców. Znasz Peggy Gardner?

– Oczywiście. Wszyscy jej się boimy.

– Byłem z nią w jednym obozie.

– Z Peggy? Dziwne. Czemu nigdy o tym nie mówi?

– Nic specjalnego tam się nie działo.

– Nie wierzę. Jak długo byliście tam z Peggy?

– Trzy lata. Nigdy o tym nie myślę.

– Może powinieneś. – Odfajkowała moje odpowiedzi amerykańskim długopisem w kształcie srebrnej rakiety, unosząc przy tym brwi i palcami przesuwając paciorki bransoletki.

– Potem przyjechałeś do Anglii i poszedłeś do szkoły Leysa – wyobrażam sobie, jak się tam czułeś.

– Było świetnie. Zupełnie jak w obozie, tylko jedzenie znacznie gorsze.

– Boże, znam to stołówkowe żarcie. Odmawiam spożywania szkolnych posiłków. W

ubiegłym tygodniu właściwie wszczęłam bunt. – Zniżyła głos. – Przychodzę tu tylko dla czekolady Richarda. Nazywa mnie swoją dziewczyną od tabliczek Hersheya.

– Czemu dla niego pracujesz?

Zaczęła skubać plamę na blezerze, odsłaniając przy tym pierś.

– Kręciłam się tu po szkole – to najbardziej interesujący wydział. Chodzę na mnóstwo wykładów – Leavisa, Ryle’a, Leacha. Richarda są najlepsze. Któregoś dnia podwiózł mnie samochodem. – Uśmiechnęła się na to wspomnienie.

– Zamierzasz studiować psychologię?

– Spokojna głowa! Już wystarczająco długo siedzę w Cambridge. Mój ojciec jest kwestorem w Fitzwilliam Hall. Chcę być barmanką w Nowym Jorku albo zamieszkać na bezludnej wyspie z trzema obcymi facetami. Zrobię wszystko, by się stąd wyrwać.

– Mam motor. Może też sobie kupisz?

– Ucieknę stąd! – Świadoma, że mogę to potraktować sceptycznie, dodała z dumą: – Próbowałam wstąpić do RAF-u. Richard zabrał mnie swoim Tiger Moth i mówi, że mam prawdziwy dryg do latania. RAF miał czelność mnie odrzucić, wspominali coś o braku ustępów w bombowcach. Jezu, jeśli będę umiała prowadzić samolot, mogę się też nauczyć sikać do butelki po mleku.

– Cóż… Profesor Harris mówi, że podstawą wszystkiego jest anatomia.

– Ma rację. Czemu więc studiujesz medycynę?

– Już nie pamiętam. Myślałem, że chcę być psychiatrą.

– Ale czemu? Co chcesz wyleczyć? Coś, co ma związek z wojną?

Zawahałem się, speszony przenikliwymi pytaniami tej bystrej licealistki.

– Być może. Jeszcze nie wiem.

– Cóż, dowiesz się. – Powiedziała to z niezłomną wiarą we mnie. – A teraz kroisz pierwszego w życiu trupa. Traktuj go z szacunkiem.

– Naturalnie. Nawiasem mówiąc, to kobieta.

– Kobieta? – Gwizdnęła przez zaciśnięte zęby. – Jesteś moim pierwszym nekrofilem.

– W pewnym sensie niezbyt mijasz się z prawdą.

– Mów dalej. Nagrywamy to z ukrycia.

– Nie mam nic więcej do powiedzenia. Wytwarza się jakaś dziwna więź. Przypomina to pewnego rodzaju niesamowite małżeństwo.

– Chwileczkę! Profesor Harris załatwi ci zwolnienie za kaucją z miejscowej ciupy. – Odchyliła się do tyłu i oparła stopy na biurku, ukazując długie nogi. Przez dziury w czarnych szkolnych pończochach widać było białą skórę.

– Tak? – spytałem.

– Zamiast zajmować się martwymi, może spróbowałbyś z żywymi?

*

Przekomarzając się ze mną, ta inteligentna dziewczyna przejrzała moją studencką pozę i odgadła, że nadal pochłaniają mnie przeżycia z okresu wojny, które jak gdyby kładły się cieniem na spokojny krajobraz Cambridgeshire. Studenci pchali łódki po Cam, prowadzili nie kończące się dyskusje w kawiarniach i roztrząsali na spotkaniach w Związku bieżące wydarzenia, naśladując styl obrad Izby Gmin. W tym czasie na lotniskach otaczających uniwersytet koncentrowano amerykańskie bombowce przed końcowym odliczaniem do nuklearnego pojedynku.

W niedzielne popołudnia jeździłem z Miriam motorem na lotnisko w Cambridge, gdzie obserwowaliśmy Richarda Sutherlanda krążącego nad polami w swym Tiger Moth.

Później zabrałem ją do wielkich baz amerykańskich w Lakenheath i Mildenhall.

Spacerowaliśmy, smagani listopadowymi wichrami, i gapiliśmy się na zrujnowaną brytyjską bazę powietrzną, gdzie daleko od hangarów stały liberatory z czasów drugiej wojny. Podczas gdy Miriam obserwowała teren, przedostałem się przez druty i podszedłem do jednego z nie strzeżonych bombowców. Przecisnąłem się przez klapę do nafaszerowanej urządzeniami kabiny pilota. Wiatr bębnił w kadłub i wyginał ciężkie skrzydła, a ja wyobrażałem sobie, że biorę kurs na wschód.

– Jim, robisz wszystko, by cię aresztowali – powiedziała Miriam, kiedy wróciliśmy do King’s. – Gdzie jest teraz twój ojciec?

– Nadal w Chinach.

– Nie będziesz się czuł w Anglii jak w domu, póki on tu nie wróci.

– Chwilowo ugrzązł w Szanghaju. Komuniści wytoczyli mu proces. Na szczęście lepiej znał dzieła Marksa i Engelsa niż sędziowie-wieśniacy, więc go puścili.

– Widzę w tym jakiś morał… – Miriam wzięła mnie pod ramię. Staliśmy przed kominkiem. Powiodła oczami po reprodukcjach surrealistów. – Ernst, Dali, Facteur Cheval…

oto, co cię naprawdę pociąga. Nie pozwól Peggy Gardner z tego drwić. Trzymaj się własnej wyobraźni, nawet jeśli jest trochę niesamowita.

– Miriam… – Zbyt często słyszałem to w szkole. – To świat jest niesamowity. Dzięki Bogu, że nigdy nie musiałaś się zdawać na własną wyobraźnię.

– Jeszcze chwila i znów zaczniesz się przekopywać…

Opisałem próbę włamania się do magazynu żywności w Lunghua, co Miriam uznała za komiczne, ale dziwnie wzruszające. Byłem po uszy zakochany w tej mądrej dziewczynie o śmiałym spojrzeniu i zaraźliwym entuzjazmie. Czasami przestawała się mną interesować, pochłonięta rozgrywką z którąś ze szkolnych nauczycielek lub nie kończącymi się awanturami z matką o to, że przesiaduje w studenckich pubach. Pedle donieśli ojcu, że Miriam widziano w łódce ze zgrają studentów z Trinity. W obu rękach dzierżyła po kuflu piwa.

Każda chwila z nią obfitowała w niespodzianki. Powiedziała mi, że eksperymenty optyczne wymyślone przez Richarda Sutherlanda są pretekstem, częścią obszerniejszych badań mających na celu ustalenie portretu psychologicznego studentów zgłaszających się na ochotnika do udziału w eksperymentach medycznych. Badacze zawsze zakładali, że przypadkowo zwerbowani wolontariusze tworzą reprezentatywną próbkę populacji studenckiej.

– Ale to nieprawda. Richard mówi, że ci, którzy się zgłaszają, to albo agresywni ekstrawertycy, albo neurotyczni introwertycy.

– A gdzie są normalni?

– Nigdy ich nie ma wśród ochotników. Albo się upijają, albo obściskują dziewczyny nad rzeką.

– Zadzwoń do profesora Harrisa… – Leżeliśmy razem w łóżku, gmerałem pod prześcieradłem. – Gdzie tu miejsce dla mnie?

Miriam przycisnęła mi głowę do poduszki i odgarnęła włosy z oczu.

– Jim, jesteś przestępcą wojennym.

– Co?

– Albo rozumujesz jak oni. Rozmawialiśmy z Richardem o tobie.

– Jeszcze jeden sfingowany test…

– Słuchaj, jeśli pominąć fakt, że trwała wojna, zachowywałeś się jak schizofreniczny dzieciak. Richard ma pacjenta, którego syn był schizofrenikiem. Dwadzieścia lat spędził

metodycznie próbując się zabić. Tylko tego pragnął.

– I co?

– Zapomniałam. Tak czy inaczej, ty się nie zabijesz. Będziesz mi potrzebny przynajmniej przez trzy najbliższe tygodnie. – Usiadła i wsparła się na łokciu, prawą pierś położyła mi na torsie. Zaczęła wodzić palcami wokół sutka. – Powiedz, czy to coś niezwykłego przeprowadzać sekcję zwłok kobiety? Wspomniałeś, że jest tam tylko jedna kobieta.

– Ujmując rzecz delikatnie, jest królową zmarłych.

– Wiem, że to moja największa rywalka. Czy potrafisz sobie wyobrazić, że robisz mi sekcję? Od czego byś zaczął?

Uśmiechając się zwróciłem się w stronę Miriam i zsunąłem postrzępione prześcieradło, pozwalając, by ogień z kominka rozjaśnił jej piersi i szerokie biodra.

– Nie wiem… Sekcja to swego rodzaju erotyczna autopsja. Można zacząć od szyi i oszczędzić sobie konieczności ukręcenia ci karku… – Pocałowałem mały pieprzyk na podbródku Miriam delektując się perfumami jej matki. – Lub uciąć nos. Wiesz, że zaczynasz go nieco zadzierać… – Wsunąłem koniuszek języka do jej nozdrzy, pachnących rozkładającą się lawendą, aż parsknęła śmiechem. – A co powiesz na zabieg powiększenia biustu, choć w twoim przypadku nie jest to właściwie potrzebne… – Przeniosłem usta z pachnącego słodko piżmem zagłębienia pachy na pełną pierś o jędrnym sutku. Pod białą skórą niebieściły się żyłki, niczym żmije czekające odpowiedniej chwili, by ukąsić królewnę. Delektowałem się smakiem skóry na jej piersiach, szukając gruczołów wonnych, pieszcząc językiem twardą brodawkę. Zsunąłem się niżej. – Twój pępek pachnie ostrygami…

– Chwileczkę. Jeszcze nie skończyłeś z brzuchem.

– Jedyne, czego mi tu potrzeba, to plasterek cytryny.

– A więc tego was uczą w prosektorium. Matka zawsze przestrzegała mnie przed niedouczonymi lekarzami…

Objąłem Miriam, przyciskając wargi do jej sutka. Jedynymi kobietami, z którymi się kochałem oprócz chińskiej przyjaciółki Davida Huntera z Szanghaju, były właścicielka małego hoteliku w zachodnim Londynie – zatrzymywałem się w nim, kiedy moja matka wróciła na Daleki Wschód – i jej córka oraz prostytutka z Cambridge. Ta ostatnia myślała, że jestem amerykańskim wojskowym pozującym na studenta – biorąc pod uwagę okoliczności, nie było to takie bezsensowne przypuszczenie. Seks z Miriam po raz pierwszy nadał

przyszłości sens. Miałem nadzieję, że będziemy się kochali jeszcze wiele razy i że w jakimś składzie wolnocłowym w sercu zdeponowano dla nas nieograniczony zapas miłości.

Miriam przebiegła palcami po kościach mego mostka, eleganckim łukiem omijając pępek dotarła do żołądka, by z tryumfalnym okrzykiem ścisnąć mi jądra niby homar szczypcami. Śmiejąc się przeniosłem jej udo na swoje biodro. Usiadła na mnie okrakiem, dotykając łonem członka. Drażniąc się ze mną, wsunęła koniuszek penisa między wargi sromowe. Wszedłem w nią, pożądając jej tak mocno, że mało jej nie rozerwałem.

Wyobraziłem sobie dziwny akt miłosny ogarniętego obsesją chirurga z żywą kobietą w opustoszałej sali operacyjnej w jednej ze złowieszczych klinik na przedmieściach Cambridge.

Całowałbym jej opłucną, przesuwał językiem wzdłuż oskrzeli, tulił twarz do oślizgłego mięśnia serca, pulsującego pod mymi wargami.

– Jim… – Miriam znieruchomiała, dotykając palcem wskazującym mego nosa. – O

czym myślisz?

– To prawdopodobnie niedozwolone.

– Przestań…

Przytuliłem ją mocno, zapominając o trupach w prosektorium, bombowcach nuklearnych i listopadowych słotach.

*

Wkrótce potem Miriam wróciła do przyjaciół z Trinity i pracy dla Richarda Sutherlanda. Napawały ją troską moje obsesyjne wizyty w amerykańskich bazach. Zdawała sobie sprawę z tego, że nadal znajduję się w sidłach przeszłości i nie czynię specjalnych wysiłków, by się uwolnić. Uzmysłowiła sobie również, że jestem pod wpływem kobiety, której ciało znałem bardziej intymnie niż jej własne. Niepokojąc się moim stanem próbowała skłonić mnie do rozmów o Szanghaju i wojnie, poprosiła nawet jakiegoś studenta medycyny, by potajemnie zaprowadził ją do prosektorium, gotowa na konfrontację z rywalką. Ale zbyt zależało mi na Miriam, by ryzykować wystawianie jej na przeszłość.

Więc na swój mądry i delikatny sposób pocałowała mnie przed kominkiem, odwróciła surrealistyczne obrazy do ściany i skinąwszy przyjaźnie ręką zamknęła za sobą drzwi od mego pokoju.

Było mi przykro patrzeć, jak odchodzi, ale miała rację podejrzewając, że oto trwa dziwny pojedynek między nią i zmarłą lekarką, która zaczęła dominować nad całym moim życiem w Cambridge. Wydawało mi się, że patrząc w mleczne oczy milczącej kobiety znów wracam do porzuconego Szanghaju, którego wizerunek nosiłem w sobie niczym uporczywy sen, co nie chce wypuścić ofiary ze swych objęć. W myślach prześladowały mnie fasady Bundu i Nanking Road. Kiedy spoglądałem przez okna biblioteki wydziału anatomii na płaski krajobraz Cambridgeshire z amerykańskimi bazami powietrznymi i ich płomiennymi wizjami trzeciej wojny światowej, widziałem opuszczone poletka ryżowe w pobliżu Lunghua. Tory kolejowe, które sprowadzały mnie z powrotem do Cambridge po sobotnio-niedzielnych wizytach w Londynie, zdawały się prowadzić do małej, wiejskiej stacyjki, gdzie nadal czekało na mnie czterech japońskich żołnierzy.

Milcząca lekarka na szklanym stole identyfikowała się ze wszystkimi ofiarami wojny w Chinach i z młodym chińskim urzędnikiem, którego śmierci przy słupie telegraficznym byłem świadkiem. Dokonując sekcji, badając wnętrze ciała owej kobiety czułem, jakbym się przybliżał do jakiejś zawoalowanej prawdy, o której nigdy nie miałem okazji z nikim porozmawiać od czasu wypłynięcia z Szanghaju na pokładzie „Arrawy”. Jej chłodnie przywiozły tajemny ładunek z powrotem do Anglii. Zbyt szybko opuściłem Szanghaj, uwożąc ze sobą bagaż nie rozwiązanych problemów, a powojenna Anglia była zbyt wyczerpana i zbyt roztargniona, by pomóc mi je rozwikłać.

Brytyjczycy mieli własną wojnę, konflikt celów czysto wojskowych i politycznych, zupełnie niepodobną do wojny w Chinach. Stawiali czoło smutnym wspomnieniom i swej degradacji jak dorośli w obozie Lunghua. Na gruzach zbombardowanych ulic i płonnych marzeń o lepszym świecie wznieśli mitologię ze sloganów, dekorację z patriotycznych flag, które na zawsze ukryły przeszłość przed wzrokiem ciekawskich.

Nawet spotykani w londyńskich barach eks-wojskowi, którzy brali udział w prawdziwych walkach podczas wielu lat służby w armii brytyjskiej, zdawali się być uczestnikami innej wojny, krwawego widowiska niezbyt różniącego się od wojskowych capstrzyków, jakie dziwnym zrządzeniem losu jeden czy drugi pomagał organizować w Szanghaju. Ale wojna, która okaleczyła i osierociła tylu ludzi, zupełnie nie wpłynęła na ich wyobraźnię. W Szanghaju od 1937 roku do dnia zrzucenia bomby atomowej nie byliśmy ani kombatantami, ani ofiarami, ale widzami, zmuszanymi do obserwowania egzekucji. Ci, co znaleźli się za blisko, zostali wymazani krwią ofiar.

Próbowałem zamknąć oczy, drzemiąc w zagraconych mieszkaniach pijących na umór asystentek z katedry fizjologii, ale przeszłość uparcie trwała. Trupy w prosektorium coraz częściej przywodziły mi na myśl pourywane kończyny, które widziałem w alei Edwarda VII.

W ostatni czwartek listopada pojechałem na lotnisko w Cambridge. Wiedziałem, że Miriam często opuszcza popołudniowe zajęcia sportowe w szkole i wymyka się, by obserwować Richarda Sutherlanda wykonującego powietrzne ewolucje swoim Tiger Moth.

Kiedy się zjawiłem, zgodnie z moimi przypuszczeniami czekała w chevrolecie, włączywszy ogrzewanie. Uradowana skinęła na mnie i otworzyła drzwiczki auta. Ciesząc się, że znów widzę dziewczynę, zająłem miejsce obok niej, nasłuchując radosnego warkotu silników samolotu.

Zupełnie nieskrępowana swym niechlujnym szkolnym mundurkiem, Miriam ujęła moje zimne dłonie. Jej piersi drżały, kiedy anachroniczny dwupłatowiec przelatywał nad parkingiem, a fala powietrza uderzała w tylną szybę chevroleta.

– Co słychać w prosektorium? – spytała. – Na pewno masz jakieś nowe wieści od umarłych.

– Nadal pracuję nad ramieniem. Chciałbym stamtąd uciec, ale coś mnie ciągle trzyma…

– Jim, myślałeś o rzuceniu medycyny?

– Jeszcze nie. To dopiero pierwszy semestr. Zaczekam, póki nie skończę głowy i szyi.

– Wtedy może być za późno. Spotkaj się ze swym opiekunem i powiedz mu, że chcesz studiować anglistykę.

– Po medycynie? Po co zawracać sobie głowę? Anatomia Graya jest bez porównania lepszą powieścią niż Ulisses.

– Źle na ciebie wpływa. Krojenie wszystkich tych trupów przypomina ci o wojnie.

– Miriam… – Uspokajająco ścisnąłem jej ramię. – Prawdziwe ciała nie przypominają tych z prosektorium. Oni wyglądają, jakby wciąż żyli – i właśnie to jest takie dziwne.

– Chcę ci pomóc, Jim, ale nic nie mogę zrobić.

– Być może. – Obserwowałem Sutherlanda, który wysiadł z Tiger Moth i kroczył w naszym kierunku w żółtym kombinezonie lotniczym. – Wezmę się za latanie.

– Dobrze. A potem nauczysz mnie. Muszę latać!

Pocałowała mnie i wyszła z samochodu, by wziąć od Richarda hełm. Wsiadłem na swego triumpha. Tworzyliśmy dziwaczne trio: lotnik, licealistka i student medycyny. Richard obserwował mnie z przyjaznym, filmowym uśmiechem na twarzy. Myśląc o amerykańskiej bieliźnie Miriam zastanawiałem się, czy ta śmiała, młoda kobieta była jego prezentem dla mnie, częścią kolejnego eksperymentu. Sutherland zawsze cieszył się na mój widok, wypytując o wojnę obojętnym, lecz nieco lubieżnym tonem, jakbym był królikiem doświadczalnym wystawionym na zbyt wiele scen przemocy. Czasami, w gabinecie, kiedy czekałem, aż Miriam skończy pisać na maszynie, obserwował mnie, jak odwracałem strony magazynu „Life” z plastycznymi zdjęciami z wojny koreańskiej. Mimo wszystko lubiłem go za energię i bezstronność, za Miriam i jego amerykański wóz. Razem z siostrą został

ewakuowany do Australii, zanim rozpoczęły się naloty na Londyn. Wyrastał na przedmieściach Sydney niczym nie krępowany, na człowieka bez przeszłości, żyjącego wyłącznie teraźniejszością.

– Jim, Miriam mówiła, że chcesz latać. Przyjdź w przyszłym tygodniu, to cię zabiorę na podniebną przejażdżkę. Możesz spróbować zrobić kilka okrążeń.

– Dziękuję, Richardzie. Tak mi ufasz, że pozwolisz mi usiąść za sterem samolotu?

– Oczywiście. – Kiedyś, ku jego irytacji, razem z Miriam wyprzedziliśmy go triumphem, kiedy leciał nad Newmarket Road. – A propos, byłeś w Lakenheath? W tej dużej bazie amerykańskiej?

– Kilka razy.

– Jeździ tam w każdy weekend. – Miriam ujęła mnie za ramię i wtuliła policzek w moją skórzaną kurtkę, jakby próbowała w załamanych szwach odszukać wiatr. – Kiedy wybuchnie wojna, Jim będzie pierwszym, który się o tym dowie.

– Bez wątpienia. Zawsze uważałem to za oczywiste. Jim, jest okazja do zwiedzania bazy. To jedna z inicjatyw społeczności angloamerykańskiej, żebyśmy się nie czuli pominięci, kiedy zacznie się apokalipsa. Jedź z nami – może uda nam się rzucić okiem na bombowiec nuklearny.

– Pasuję, Richardzie.

Podejrzewałem, że chce mnie wciągnąć w kolejny eksperyment. Przypomniałem sobie termin „narzucona psychopatia”, którego użył podczas pewnego wykładu. Chodził po podwyższeniu niczym aktor wygłaszający monolog Hamleta, zupełnie ignorując dwudziestu studentów z pierwszych rzędów auli i zwracając się wyłącznie do mnie. Siedziałem daleko z tyłu, rozmyślnie paląc papierosa pod tabliczką „Palenie wzbronione”. Ale już wtedy odwoływał się do znacznie większego audytorium, które dostrzegł z powietrza.

Przyglądał mi się zachęcająco, jak uruchamiam ciężki silnik triumpha. Miriam pomachała mi, kiedy przejeżdżałem między stojącymi samolotami.

– Do zobaczenia wieczorem, Jim! Możesz zabrać mnie na film. I trzymaj się z dala od tej kobiety!

*

A jednak właśnie owa zmarła lekarka zwróciła mi wolność. W miarę trwania ćwiczeń w prosektorium, studenci usunęli wierzchnią warstwę mięśni i dotarli do kości. Dla wygody wszystkie zwłoki podzielono wtedy na części składowe. Razem z Nigeryjczykiem-dentystą odłączyliśmy ramię kobiety od tułowia i włożyliśmy kończyny do jednej z drewnianych szuflad w głębi prosektorium.

Przyszedłszy któregoś ranka zdumiałem się widząc, że kobieta nie ma głowy.

Przeszukałem wszystkie stoły i w końcu znalazłem głowę na dnie szafy. Leżała pośród kilku innych, do uszu przyczepione były karteczki z nazwiskami studentów. Podczas kolejnych etapów sekcji usunięto z twarzy skórę i mięśnie w taki sposób, że każdą warstwę można było przewracać jak kartki książki. Trzymałem głowę, patrząc w oczy, nadal tkwiące w oczodołach. Ktoś trącił mnie w ramię i księga twarzy kobiety otworzyła się, ukazując głodne kości i wyszczerzone zęby.

Lekarz demonstrujący kobiecy układ moczowo-płciowy poprosił studentów przy naszym stole, by usunęli drugą rękę oraz nogi, i wkrótce pozostał sam tułów. Macica, jajowody i miednica przypominały miniaturowe dekoracje teatralne, buduar obramowany kotarą mięśni brzucha. Zbędne naczynia krwionośne oraz nerwy usunięto i wrzucono do wiadra na odpadki. Związałem razem łopatkę oraz kości ramienia i doczepiłem karteczkę ze swoim nazwiskiem. Podniosłem dłoń, z której wydobyłem na światło dzienne nerwy i ścięgna; warstwy skóry i mięśni kobiety przypominały talię kart, które za chwilę miała rozdać przy stoliku.

W ostatnim dniu semestru zniknęła. Stoły zostały opróżnione, asystenci wycierali szklane blaty. Kiedy wrócimy po Bożym Narodzeniu, pod jasno oświetlonym sufitem będzie leżał nowy komplet trupów i przystąpimy do sekcji kolejnej części ciała.

Szukając skalpela, ponieważ gdzieś mi się zapodział, wszedłem do pracowni preparatorów, gdzie szef asystentów związywał kości poszczególnych trupów. Później zostaną poddane indywidualnej kremacji. Na stołach leżały małe kupki chrząstek i stawów, przypominając resztki po niedzielnej pieczeni.

Przebiegłem wzrokiem po stołach i rozpoznałem znajomą rękę przywiązaną mocnym szpagatem do żeber i kości bioder. Razem tworzyły pakunek, który można by wsunąć do niewielkiej walizki. Przeczytałem tabliczkę z nazwiskiem. Doktor Elizabeth Grant. Ta zmarła lekarka nie tylko oddała swe ciało na cele naukowe, ale pozwoliła, by zamieniono ją w wiązkę pokrytych tłuszczem kostek, jakby rozmyślnie chciała zniszczyć władzę, jaką nade mną miała.

Wrzuciłem fartuch do kosza z brudną bielizną, opróżniłem szafkę i ruszyłem na poszukiwanie Miriam. Żeby odbić ją Richardowi Sutherlandowi, gotów byłem kupić amerykańskie auto, nauczyć się latać, podjąć się roli jej Lindbergha i przelecieć przez Atlantyk, biorąc z sobą jedynie parę kanapek i własną wolę.

5

CHŁOPAKI Z NATO

Odgłos silników jak zawsze sprawił, że przez moją głowę przebiegła fala sprężonego powietrza, na długo zanim wyprowadziłem harvarda sprzed hangaru. Lotnisko Moose Jaw pokrywał śnieg, udrapowany jak nocne pranie na rękawach i kratkach świateł kontrolnych.

Ale niebo miało barwę krystalicznego, letniego błękitu, rozświetlonego na dużej wysokości igiełkami lodu. Pogoda była taka, o jakiej my, ćwiczący piloci, marzyliśmy czekając w sali lotów wśród zaczytanych czasopism.

Przez cztery dni mgły nad Saskatchewan uniemożliwiały jakiekolwiek loty i wszystkie znajdujące się na chodzie harvardy w bazie szkoleniowej NATO stały przed hangarami. Ekipa naziemna przesuwała się wzdłuż ustawionych w szereg samolotów, pchając wózek z akumulatorem. Na wieży kontrolnej migał gorączkowo zielony sygnał i pierwsze maszyny kołowały już na start. W miarę jak kolejne silniki prychając budziły się do życia, atmosfera stawała się coraz gęstsza od wyrzucanych z rykiem spalin i zasysanego powietrza. Okna kasyna kanadyjskich oficerów i baraków kadetów drżały od łoskotu stalowych śmigieł

szatkujących wiatr.

Ekipa naziemna przyciągnęła wózek z akumulatorem pod prawe skrzydło mojego samolotu. Okutani niczym badacze polarni w nieprzemakalne kombinezony, w goglach i nausznikach, podłączyli przewody do startera. Zakończyłem procedurę przedstartową, dałem im znak i wcisnąłem wytarty, mosiężny guzik zapłonu.

Potężny silnik zawył i szarpnął, tłoki przesunęły się w cylindrach, śmigło rzuciło na szybę płat mokrego śniegu. Łopatki niepewnie i ociężale zaczęły kroić powietrze.

Otworzyłem przepustnicę, zwiększając dopływ paliwa do gaźnika, i poczułem, jak pasy wpijają mi się w ramiona, kiedy cylindry jednocześnie zaskoczyły. Pęd powietrza zdmuchnął

lód z szyby i wygiął żółte skrzydła oraz ogon, wpychając mi kolumnę sterowniczą między kolana. Wnętrze maszyny wypełnił hałas, przypominający muzykę organową, i wydostał się na zewnątrz, na zamarznięte pustkowia Saskatchewan, przeganiając wszystko inne z mojej głowy. Kiedy czekałem na podłączenie akumulatora, myślałem o listach od Miriam, na które nie odpisałem, o pijackiej rozróbie na początku tygodnia w hotelu Iroquois w Moose Jaw i godzinach spędzonych za karę na szorowaniu samolotów w hangarach, a także o pięćdziesięciu dolarach, które byłem winien Davidowi Hunterowi za zepsucie drugiego biegu w jego oldsmobile’u. Jednak o wszystkim tym zapomniałem, kiedy motor ożył i harvard ruszył do przodu.

Z mojej lewej strony kołował przed hangarem kapitan Hamid z armii tureckiej.

Skrzywił się na woń wydobywającą się z otwartego hełmofonu, zapewne przypominając sobie ohydne jajka na szynce na śniadanie. Prowadził swojego harvarda ciężką ręką; maszyna zbaczała to w lewo, to w prawo, przypominając narowistego konia podczas rewii. Ale ja po spożyciu śniadania z łatwością radziłem sobie z pogrążonymi w zimowym śnie pszenicznymi polami. Stojący z tyłu niecierpliwy Francuz poganiał mnie, bębniąc w szybę dłońmi w lotniczych rękawiczkach. Harvardy startowały i zataczały koła nad lotniskiem. Na ich pokładach byli albo piloci samodzielnie odbywający loty ćwiczebne, albo uczniowie z instruktorami na tylnym siedzeniu, młodzieńcze zbrojne ramię NATO szykujące się do jeszcze zimniejszych i bardziej zatłoczonych przestworzy na dużych wysokościach nad północnoniemieckimi nizinami. Po kilku godzinach mojego pierwszego samodzielnego lotu postanowiłem przenieść się po szkoleniu na odrzutowcach do dywizjonu bombowców.

Widziałem siebie za sterami nie tego przestarzałego samolotu ćwiczebnego z czasów drugiej wojny światowej, ale nuklearnego vulcana ze skrzydłami delta, uzbrojonego w okruchy słońca, mknącego nad podmokłymi lasami Białorusi.

– Air Force dwa dziewięć jeden…

Kanadyjski kontroler lotów oparł się o okno wieży, obserwując mnie przez lornetkę.

Rządek harvardów czekał na swoją kolejkę, by wjechać na pas, z silnikami wycelowanymi w tył mojej głowy.

– Wieża Moose Jaw, tu Air Force…

Przerwały mi trzaski i skrzeczenie. Żebym mówił nie wiem jak wyraźnie, próbując ukryć swój angielski akcent i zastąpić go kanadyjskim, kontrolerzy lotów RCAF-u rozmyślnie maksymalnie zniekształcali komunikaty radiowe, dając w ten sposób upust swemu niezadowoleniu z programu szkoleniowego NATO. Francuscy, norwescy i tureccy piloci, mimo wielu godzin spędzonych na lekcjach angielskiego, właściwie nie mieli pojęcia, co mówią do nich instruktorzy. Trzecia wojna światowa mogła wybuchnąć i zakończyć się, zanim zrozumielibyśmy ich polecenia i pokonalibyśmy wieżę Babel w kanadyjskim eterze.

Stojąc na początku pasa startowego, czekałem na znak kontrolera lotów, by maksymalnie otworzyć przepustnicę. Po zwolnieniu hamulców harvard ruszył do przodu niczym krótkowzroczny nosorożec, wypatrujący każdej szczeliny w zniszczonym betonie.

Silnik przy pełnych obrotach zdawał się odrywać od kadłuba samolotu i czekałem, kiedy ta stara maszyna rozsypie się na końcu pasa startowego. Ale na harvardach wyszkolono pokolenia amerykańskich lotników. Pchnąłem drążek do przodu, aby oderwać ogon maszyny od ziemi. Po osiągnięciu prędkości stu trzydziestu kilometrów na godzinę odciągnąłem stery i samolot uniósł się w górę, szerokimi skrzydłami przecinając ciepłe powietrze, stojące nad ogrzewanymi pasami startowymi. Wspiąłem się na wysokość tysiąca metrów, wyrównałem stery wysokości i obroty silnika. Zimowe pola południowego Saskatchewanu, jego zamarznięte jeziora i puste szosy ciągnęły się po sam horyzont. Za Saskatoonem rozciągały się rozległe pustkowia północnej Kanady aż po kraj świata, ich spokój zakłócały jedynie zorze polarne i smugi pozostawione przez wojskowe odrzutowce latające w górnych warstwach atmosfery. To tutaj wycelowane były w siebie potężne radary sieci NORAD i rosyjskiego systemu obrony, przypominając lwy uwięzione w lodach.

Poluzowałem pasy, słuchając miarowego warkotu silnika i obserwując białą krainę przesuwającą się w dole. Oficjalnie miałem ćwiczyć korkociągi i przed powrotem do Moose Jaw dolecieć do Swift Current, ale jak większość szkolących się pilotów nie miałem zamiaru trzymać się instrukcji. Po wieczorze w Iroquois pozostał mi dwudniowy kac, a na ramieniu zaogniony ślad po ugryzieniu. Lot na wysokości tysiąca metrów w rozświetlonym powietrzu nie miał zbawiennego wpływu ani na jedno, ani na drugie. Jak zawsze wybrałem się na podniebny szlak, by się uspokoić, pomyśleć o Miriam, odpocząć i pomarzyć.

*

Latanie, które stało się moją obsesją od czasów wojny spędzonej w Szanghaju, przywiodło mnie do tego odległego miasta na zachodzie Kanady. Po dwóch latach opuściłem Cambridge całkowicie wyleczony z chęci zostania lekarzem. Mimo posiadania laboratorium Cavendish, uniwersytet został wyłączony ze świata amerykańskich bombowców nuklearnych, startujących z baz w Cambridgeshire i szykujących się do ostatecznego, światowego pojedynku. Most powietrzny do Berlina, wojna w Korei, zbrojąca się od nowa Europa należały do nowej rzeczywistości, której narodzin nad poletkami ryżowymi w estuarium Jangcy byłem naocznym świadkiem. Doktor Elizabeth Grant uwolniła mnie od snów o poległych, ale znacznie większa armia ofiar szykowała się do prosektorium, które miało objąć cały glob.

Przesiadywałem z Miriam w kinach Cambridge, oglądając na kronikach filmowych próby z bombami wodorowymi. Widok tych olbrzymich eksplozji na Eniwetok poruszał mnie i zniewalał; często musiałem powściągać drżenie rąk, by nie przestraszyć dziewczyny.

Złowieszcze chmury w kształcie grzyba, unoszące się nad atolami na Pacyfiku, tymi samymi, z których B-29 przyniosły do Nagasaki drugi dzień apokalipsy, były potężnym bodźcem dla psychotycznej wyobraźni zdolnej do wszystkiego. Fantazje dotyczące wojny nuklearnej nieodmiennie zlewały się w moim umyśle ze wspomnieniami z Szanghaju; zawsze stawał mi przed oczami biały pył w alei Edwarda VII; stąpałem po nim jak dziecko, któremu ukazano zapowiedź przyszłości.

Pracując jako autor sloganów reklamowych w jednej z londyńskich agencji bez przerwy myślałem o pionierach lotnictwa: Lilienthalu i braciach Wright, Lindberghu, a nawet o małym Mignecie, który zmarł w nędzy, koczując w opuszczonych hangarach pod skrzydłami swej ukochanej Latającej Pchły. W moim mózgu cała romantyka i odwieczne mity o lataniu łączyły się z niszczycielską bronią i olbrzymimi możliwościami, jakie się za nią kryły.

Na zjeździe koleżeńskim w hotelu Regent Palace spotkałem Davida Huntera, po raz pierwszy od naszego przybycia do Southampton w 1946 roku. Mimo upływu siedmiu lat prawie się nie zmienił; nadal obserwował drzwi i okna, jakby dopiero co uciekł z zakładu karnego. Po kilku latach pracy z ojcem, agentem importowo-eksportowym w City, został

instruktorem gry w tenisa, potem uczył się aktorstwa, a nawet przez krótki czas odbywał

nowicjat w zakonie jezuitów. Zaczęliśmy umawiać się na lunche. Zbliżały nas nie rozwiązane problemy z przeszłości, z którymi obaj się zetknęliśmy. Był prawie zawsze pijany, a jednocześnie niemal pedantycznie trzeźwo patrzył na świat. Nie potrafił rozwiązać własnych kłopotów, ale doskonale wiedział, co jest słuszne w moim przypadku. Patrząc na jego zaczerwienioną od dżinu twarz, dostrzegałem ślady dawnych siniaków.

– Psychiatria nie jest dla ciebie, Jim – powiedział mi otwarcie, tym krótkim stwierdzeniem przekreślając całą moją karierę. – Spędziłeś ten czas analizując samego siebie.

– Dlaczego tak uważasz? Nie wiedziałem, że tkwi we mnie coś, co wymaga analizy.

– Stary, mnie nie oszukasz. Pacjenci nigdy nie doczekaliby się wizyty u ciebie. – David obrzucił mnie spojrzeniem człowieka wszystkowiedzącego, tak samo, jak czasami czynił to Richard Sutherland w swym gabinecie na wydziale psychologii – jak gdyby za chwilę miał rozszyfrować mój charakter. – Powiedz, czy nadal myślisz o Szanghaju?

– Mniej niż kiedyś. Równie dobrze możemy o nim zapomnieć, tak jak Szanghaj zapomniał o nas.

– Dziwne miasto, ale ma nad nami jakąś władzę. Wszyscy ci biedni Chińczycy. A jak jest w Cambridge?

– Niezbyt dobrze je poznałem. To przereklamowany sklep z pamiątkami dla amerykańskich uniwersytetów, w którym mogą sobie za kilka dolarów kupić jakiegoś profesora-dziwaka. Trzeba być turystą lub pracować w charakterze dziewczyny au pair, by móc w pełni cieszyć się tym, co ma do zaoferowania Cambridge.

– Wziąłem kilka lekcji latania. Nie wiem czemu zapragnąłem jechać do Gujany Brytyjskiej i opryskiwać pola. Człowiek miewa czasami dziwaczne pomysły. – David potrząsnął głową. – Razem z dziewczyną popływaliśmy sobie łódką po rzece. Cambridge sprawiało wrażenie przyjemnego miasta.

– Amerykanie mają tam bazy nuklearne. Nowoczesne odrzutowce, uzbrojone w bomby wodorowe, stoją na pasach startowych, podczas gdy potężni sierżanci-kwatermistrzowie krążą w swoich chryslerach po wiejskich drogach, szukając indyczych ferm.

– Bazy nuklearne! Wyobrażam sobie, że spędziłeś masę czasu, kręcąc się w pobliżu?

– Czasem tam jeździłem. Lepsze to niż śpiewanie co godzinę przez okrągłą dobę madrygałów lub udawanie, że się jest Rupertem Brookiem.

– Tylko w pewnym sensie. Powinieneś był iść na Yale – choć nie wykluczam, że oni również śpiewają madrygały. – David patrzył na swoje ręce, uniósłszy je w górę, jakby właśnie odkrył nową broń. – Wiesz co, powinniśmy wstąpić do lotnictwa amerykańskiego.

Wyglądałbyś wspaniale w mundurze amerykańskiego pilota, jeżdżąc chryslerem wokół

Cambridge. Właśnie o tym zawsze marzyłeś. Mógłbyś przelecieć wszystkie dziewczyny, których jeszcze nie przelecieli chłopcy w mundurach amerykańskich lotników. Jim, pomyśl tylko!

– David, myślę o tym. To niezły pomysł; mówiąc szczerze od lat nie słyszałem nic lepszego.

– I nie tylko ze względu na dziewczyny…

David wyrównał swoje sztućce i rozejrzał się po sąsiednich stolikach, jakby chciał

ułożyć równo wszystkie noże i widelce w restauracji. Uśmiechał się do mnie, spoglądając roziskrzonym, lecz rozpraszającym wszelkie wątpliwości wzrokiem, takim samym jak pewnego popołudnia w Szanghaju, kiedy zaprosił przezorne chińskie lokalowy do mieszkania wynajmowanego od rosyjskiego dentysty w Imperial Mansions. Jak zwykle, szybko sprowokował młode prostytutki, by zaczęły go obrzucać wyzwiskami. Dla Davida seks oznaczał maksymalne zbliżenie się do tamtego przerażającego wieczoru w wartowni z sierżantem Nagatą i panem Hyashi.

Kariera pilota wojskowego otwierała drogę do królestwa przemocy, za którym obaj tęskniliśmy. Wojenne lata w Szanghaju nadal wyznaczały nam ukryte cele w życiu. David na swój poważny i rozsądny sposób marzył o przemocy, podczas gdy ja szukałem sposobów odtworzenia perłowej poświaty widzianej nad poletkami ryżowymi w Lunghua w pobliżu stacji kolejowej; poświaty, która zdawała się błyszczeć tak obiecująco nad amerykańskimi bazami powietrznymi wokół Cambridge.

W ciągu następnych tygodni spotykaliśmy się i rozprawialiśmy o możliwościach zrobienia kariery w lotnictwie. Nudziła mnie praca w agencji reklamowej, a rzadziej spędzałem teraz weekendy w Cambridge, ponieważ Miriam zajęta była robieniem dyplomu z historii sztuki. Ta nadal zbuntowana dawna szóstoklasistka stała się jedną z głównych atrakcji życia akademickiego, gorsząc studentów pierwszego roku potężnym motorem, występowaniem w sztuce pornograficznej Apollinaire’a, zabronionej przez uczelnianych cenzorów, oraz przemycaniem przyjaciół na noc do swego pokoju w Girton. Zawsze radowała się na mój widok i rzucała mi się na szyję, jakby gotowa była jeszcze tego popołudnia za mnie wyjść. Czekała jednak, aż uporam się z wojną i odnajdę własne miejsce w świecie.

Latanie na amerykańskich bombowcach szykujących się akurat do ataku nuklearnego na Związek Radziecki wydawało się spełnieniem wszystkich marzeń, ostateczną próbą sił, która zmusi mnie do spojrzenia sobie samemu prosto w oczy. Jednak ambasada amerykańska nieopatrznie nie poparła naszych starań o skierowanie na szkolenie lotnicze. David, oszołomiony odmową, próbował dyskutować z grzecznym, ale stanowczym urzędnikiem, który najwyraźniej uważał nas za całkowitych szaleńców i namawiał do wstąpienia do RAF-u – Zapomnij o chryslerze, Jim, i pogódź się z myślą o MG. – David klepnął mnie w ramię. Staliśmy przed biurem rekrutacyjnym RAF-u na Kingsway. Właśnie zaciągnęliśmy się do wojska. – Ale przynajmniej masz zagwarantowane miejsce w pierwszym rzędzie podczas trzeciej wojny światowej.

*

Nie muszę dodawać, że ta złośliwa uwaga niezwykle trafnie oddawała moje rzeczywiste powody wstąpienia do lotnictwa. Podczas trzymiesięcznego szkolenia podstawowego w bazie RAF-u w Kirton w Lincolnshire, gdzie poznawaliśmy zarysy meteorologii, wdrapywaliśmy się na ściany hangarów podczas ćwiczeń praktycznych i strzelaliśmy na poligonie z broni półautomatycznej, ani na chwilę nie wątpiłem, że oto w końcu realizuję marzenia swojego życia. Aktywnie przygotowywałem się do trzeciej wojny, która zaczęła się już w Nagasaki i Hiroszimie, a jej pierwszymi etapami był kryzys berliński i konflikt w Korei. Gdzieś pod niebem środkowej Europy prawdziwa apokalipsa wyrwie mnie z dziecięcych marzeń.

*

Tak się złożyło, że my, świeżo upieczeni piloci, zostaliśmy wysłani nie na pierwszą linię frontu do jakiejś bazy w Niemczech Zachodnich, ale do jednego z najodleglejszych zakątków świata, do RCAF Moose Jaw w Saskatchewanie. Zgodnie z porozumieniem zawartym przez państwa należące do NATO, europejscy lotnicy odbywali szkolenie powietrzne w Kanadzie. Przebyliśmy Atlantyk na pokładzie „Empress of Britain”, przedwojennego liniowca należącego do Kanadyjskiej Floty Pacyfiku, siedząc w przestronnych salach recepcyjnych o wymyślnych stropach. Miriam przyjechała na motorze aż do Liverpoolu, by się ze mną pożegnać. Z lękiem gapiła się na wspaniałe, złocone meble i grzecznych stewardów. Odnosiło się wrażenie, że wyruszamy na jakąś dziwną wojnę, gdzie każdy szeregowiec dowożony jest na front własnym rolls-royce’em. Kiedy objęła mnie na trapie, najwyraźniej uznała za pewne, że już nigdy się nie zobaczymy. Machałem jej jeszcze długo po tym, jak budynki Liverpoolu zniknęły za horyzontem.

Przetrwawszy Atlantyk, podbiegunowe królestwo bałwanów, wędrujących lodów i żarłocznych ptaków morskich, wylądowaliśmy w Montrealu i rozpoczęliśmy przyjemny miesięczny okres aklimatyzacji w bazie powietrznej w Toronto, gdzie przygotowywano nas do społecznych i psychologicznych niebezpieczeństw życia pośród miłośników naleśników z syropem klonowym i indyczego mięsa, do czego obaj z Davidem wprost się paliliśmy. Nawet nie kończące się pogadanki i filmy o chorobach wenerycznych – z których jednoznacznie wynikało, że cała żeńska połowa ludzkości pragnie nas zarazić – nie zdołały ostudzić naszego entuzjazmu, wywołanego faktem, że jesteśmy w Ameryce Północnej.

W końcu, po czterech dniach jazdy koleją z Toronto, przybyliśmy do Moose Jaw w Saskatchewanie. Wysiedliśmy z pociągu – mieszane towarzystwo podejrzliwych Turków, stoickich Norwegów, skacowanych Brytyjczyków oraz niecierpliwych Francuzów – i trzymając walizy w rękach spoglądaliśmy na małe miasteczko pośród prerii.

– Chciałbym, żeby Miriam to zobaczyła. – Patrzyłem na bezkresną równinę Saskatchewan. – Gdzie się kończy ta równina? Chyba znaleźliśmy się na innej planecie.

– Gdyby przybysze z kosmosu kiedykolwiek postanowili wylądować na Ziemi, wybraliby to miejsce – zauważył ponuro David. – Moose Jaw w Saskatchewanie przypominałoby im rodzinne strony.

Ale Moose Jaw było bardziej interesujące, niż przypuszczaliśmy. Za czterdziestym dziewiątym równoleżnikiem leżały wielkie miasta amerykańskiego środkowego zachodu. W

przeciwieństwie do Europy w przezbrajających się Stanach Zjednoczonych epoki Eisenhowera panowała dobra koniunktura dająca Amerykanom pewność siebie. Szosami mknął sznur dziwacznych pojazdów, jakby przybyli tu na odpoczynek goście z innej planety.

Drugiego dnia pobytu David kupił używanego oldsmobile’a i zaczęliśmy urządzać sobie długie wycieczki. Kanadyjczycy okazali się gościnnym i tolerancyjnym narodem, żyjącym na skraju dzikiej krainy śniegów i wiecznej zmarzliny. Winnipeg, Regina i Saskatoon były miastami północnej tundry, Samarkandami lodów. Na końcu każdej ulicy ciągnął się biały, pusty horyzont. Moja wyobraźnia zaczęła żywiej pracować, by wypełnić próżnię…

*

Po skrzydłach harvarda przemknął cień. Odbijający się od kadłuba ryk silnika wyrwał

mnie z zamyślenia. Francuski pilot śmignął płytkim lotem nurkowym tak blisko, że harvard niemal wytracił szybkość. Ściągnąłem pasy, wyjąłem cygaro z ust i przygotowałem się do pościgu, kiedy drugi Francuz zanurkował z prawej strony, a następnie zrobił półspiralę, by znów znaleźć się na ogonie mojej maszyny. Dwa samoloty zaczaiły się za mną, kiedy leciałem nad pokrytym śniegiem Deer Lake, słuchając muzyki country nadawanej przez rozgłośnię radiową w Medicine Hat.

Przez następne pięć minut szaleliśmy w podstarzałych samolotach szkoleniowych pozorując powietrzny pojedynek i rozpierzchnęliśmy się, dopiero kiedy z południa nadleciał

dwumiejscowy harvard z kanadyjskim instruktorem na tylnym siedzeniu. Deer Lake znajdowało się poza rejonem lotów, a pozorowane bitwy powietrzne i latanie bez pozwolenia na niskiej wysokości były przestępstwami, za które groził sąd wojenny. Hodowcy norek z Saskatchewanu, potężne lobby polityczne, byli naszymi zaprzysięgłymi wrogami.

Pozaznaczaliśmy sobie na mapach ich fermy, jak podczas drugiej wojny światowej zaznaczano położenie niemieckich wytwórni łożysk kulkowych. Lubiliśmy przelatywać nad gospodarstwami tak nisko, że wściekli farmerzy nie byli w stanie sfotografować naszych numerów identyfikacyjnych. Czyniliśmy przy tym taki hałas, że oszalałe zwierzaki demolowały klatki i rozpierzchały się po śniegu.

Owe powietrzne zabawy, choć zabronione, pomagały nam przetrwać. Francuzi skręcili na południowy zachód, biorąc kurs na Medicine Hat, a kanadyjski instruktor ruszył za mną.

Wiedziałem, że wydziera się na mnie przez radio. W moich zbiornikach było dwieście pięćdziesiąt litrów paliwa mniej i wkrótce mu umknąłem. Zostawał coraz bardziej w tyle, w końcu poddał się i wrócił do Moose Jaw.

Spoglądając na pokryte śniegiem pustkowia, wypatrywałem linii kolejowych lub drogi, by ustalić położenie. Znajdowałem się jakieś sto kilometrów na północny zachód od Moose Jaw nad pozbawionymi znaków szczególnych terenami z licznymi jeziorami. Pod wpływem ostrych jak igiełki promieni słońca śnieg zaczął się roztapiać i zbiorniki ciemniejszej wody przypominały czary atramentowo fioletowego sorbetu. Dwa kilometry na prawo wyrastał z białej równiny silos zbożowy, niczym srebrna rzeźba wzniesiona obok nasypu linii kolejowej.

Skręciłem w tamtą stronę, jednym okiem zerkając na wskaźnik paliwa i goniąc cień harvarda, przesuwający się po dziwacznym jeziorze o kształcie żółwia. W jednej z jego zatok ujrzałem na pół zanurzoną konstrukcję, przypominającą zatopioną chatę z płaskim, żółtym dachem.

A może to szkoleniowy harvard, leżący brzuchem do góry w płytkiej wodzie? Miałem za mało paliwa, by jeszcze raz okrążyć jezioro, więc poleciałem wzdłuż odnogi linii kolejowej do Swift Current i wziąłem kurs na Moose Jaw. Ale kiedy pospiesznie szkicowałem na kolanie trasę lotu, nie mogłem odpędzić myśli o tureckim pilocie, kapitanie Artvinie, który zniknął dwa miesiące po naszym przyjeździe.

Ze wszystkich szkolących się pilotów NATO, Turcy byli najbardziej nieszczęśliwi.

Starsi i poważniejsi od młodych kanadyjskich instruktorów, opanowali niewiele angielskich słów. Złożyli się i kupili od agenta w Moose Jaw używanego forda, by się wkrótce przekonać, że nie za bardzo jest gdzie nim jeździć. Kiedy za oknami szalała zamieć, siedzieli w milczeniu przy stołach w kantynie w swoich zielonych mundurach, wzorowanych na amerykańskich, złote belki połyskiwały im na naramiennikach. Gdy zadymka ustawała, patrzyli na wyblakłe niebo i potrójne słońce, jakby owo złudzenie optyczne wywołane lodowymi kryształami było sygnałem do jakiegoś desperackiego kroku.

Nie potrafiąc, być może, stawić czoła temu arktycznemu światu śniegów i miraży, kapitan Artvin nie powrócił z jednego z lotów ćwiczebnych. Wszyscy kanadyjscy instruktorzy wylecieli z bazy i patrolowali zimowy krajobraz w promieniu stu pięćdziesięciu kilometrów. Turcy odmówili pomocy w akcji poszukiwawczej, ale żaden z nich nie okazał

najmniejszego zaskoczenia tym, co się stało. Ciekawe, że Artvin wziął ze sobą cały dobytek – mundury, nowo zakupioną elektryczną golarkę i amerykańskie radio. Wszyscy zgodnie przypuszczali, że zbiegł do Rosji, ale ja byłem przeświadczony, iż najzwyczajniej miał dosyć RCAF Moose Jaw i postanowił wrócić do domu.

Nigdy nie odnaleziono harvarda tureckiego kapitana. Czyżby Artvinowi udało się wylądować na jakichś zakamuflowanych lotniskach w Albercie i Terytoriach Północno-Zachodnich, dzięki pomocy sympatyków Związku Radzieckiego uzupełnić paliwo, w jakiś sposób pokonać Alaskę i dotrzeć do Cieśniny Beringa? Wydawało się to mało prawdopodobne. Wolałem sobie wyobrażać, że kapitan Artvin wyruszył na wschód i nic sobie nie robiąc ze wskaźników paliwa, odleciał w swe własne marzenia.

– Artvin? Biedaczysko – skomentował David, kiedy mu powiedziałem, co widziałem.

Podtopiona chata z żółtym dachem naprawdę przypominała harvarda. – Zamierzasz to zgłosić?

– Ależ naturalnie. „Przepraszam, panie kapitanie, tak się jakoś złożyło, że znalazłem się nad Deer Lake, te wszystkie cholerne kanadyjskie jeziora wyglądają identycznie, rozumie pan…”

– A powiesz Turkom?

Przebieraliśmy się z kombinezonów lotniczych. David podał mi butelkę burbona, którą trzymał w szafce na spadochron. Obserwowałem kapitana Hamida, wkładającego do szafki buty, kombinezon i hełm równie porządnie, jak Artvin musiał pakować swoje radio i elektryczną golarkę. Ci frapujący, opanowani mężczyźni przypominali mi Japończyków znajdujących się na skraju wytrzymałości nerwowej. Duńczycy i Norwegowie zachowywali się z rezerwą, Brytyjczycy spoglądali mętnym wzrokiem, wiecznie pijani, czy to w powietrzu, czy na ziemi; Francuzi z kolei co rusz się buntowali, odmawiając wykonywania rozkazów starszych rangą oficerów, póki nie pojawił się attache wojskowy z Ottawy i nie wyjednał

jakichś ustępstw. Wtedy przez pewien czas był z nimi spokój. Amerykańska kuchnia – naleśniki z syropem klonowym, pieczone indycze udźce i dzbanki mleka – stanowiła wieczne intelektualne wyzwanie.

Ale to właśnie ci poważni Turcy pewnego dnia wpadli w furię. Kiedy raz siedzieliśmy w jednej z sal, zaliczając kolejne zajęcia z aktualnych wydarzeń, to znaczy oglądaliśmy kroniki propagandowe i nie kończące się filmy o chorobach wenerycznych, na których szczegółowo pokazywano, jak należy mydlić i płukać genitalia po stosunku, myślałem, że Turcy złapią za broń i wyrżną wszystkich co do jednego mieszkańców Ziemi, mówiących po angielsku.

– Powiedzieć Turkom? – Zastanowiłem się. – To może być trochę ryzykowne. Nie chcę któregoś ranka obudzić się z jajami w gębie.

– Cieszę się, że wciąż masz jaja, mój drogi. Dziś jest piątek i wybieramy się do Iroquois. – David pociągnął łyk z butelki, nawet nie starając się specjalnie jej ukryć przed kanadyjskim instruktorem, który akurat go mijał. – Szkoda Artvina. Czyli jednak nie dotarł do Matuszki Rosji.

– Nie sądzę, żeby w ogóle próbował tam dotrzeć. Wcale nie zamierzał uciec do Związku Radzieckiego.

– A czego chciał?

– Wrócić do domu. Miał już dosyć tego miejsca.

– No cóż, niezbyt daleko doleciał.

– Wystarczająco.

– Jim? – David już miał mi dać butelkę z burbonem, ale rozmyślił się i zakorkował ją.

– Co to znaczy? Widzę w twoich oczach spojrzenie z Lunghua.

– Mylisz się.

– Artvin siedzi głową w dół w lodowatej wodzie. To nie jest powrót do domu.

– To tylko taka metafora – ludzie tworzą sobie własne mity.

– Powinieneś był śpiewać więcej tych madrygałów. Zresztą nieważne, dziś wieczorem wybieramy się do Iroquois. – David przytrzymał się mnie, żeby nie upaść. Otrzeźwiał na chwilę i powiedział: – Obiecaj, że kiedy będziesz grzmocił Yvette i Brigid, pomyślisz o Miriam…

*

Cztery godziny później leżałem na łóżku w hotelu Iroquois, zaciskając kurczowo ręce na narzucie. Pokój wirował wokoło niczym żyroskop. Dalej kręciła się zgodnie z ruchem wskazówek zegara większa karuzela; obracał się na niej stary hotel o odrapanych sufitach, hałas z baru na dole, ulice Moose Jaw ze stacjami benzynowymi i składami towarów żelaznych, a także pokryte śniegiem pola i stare bizony w futrach oblepionych błotem, drzemiące obok strumyków. Z jakiegoś powodu znajdowałem się w samym środku tej wirującej machiny, która zaczęła przechylać się, jakby znalazła się na wirażu. Pilotowałem świat…

– Jim, czy wciąż jesteś z nami? – zawołał do mnie David spoza aureoli rzucanej przez lampkę nocną. – O, mój Boże! Nie patrzcie na niego…

Próbowałem rozpiąć powłoczkę na poduszkę, czując gwałtowną falę mdłości. Na podłodze obok łóżka leżały moje spodnie. Zbyt zamroczony, by zdawać sobie sprawę, co robię, wymiotowałem na nie. Z oczu i nosa leciały mi łzy, kiedy rzygałem kawałkami indyka i burbonem zmieszanym z krwią. Moje wymiociny przypominały zjełczały salceson.

– Jezu, co za przedstawienie – rozległ się gdzieś z tyłu głos Davida. – Przykro mi to mówić, dziewczęta, ale nie ma nic bardziej obrzydliwego niż widok brytyjskiego oficera ze spuszczonymi gaciami. To właśnie tacy jak on okryli nas hańbą w Singapurze. Nic dziwnego, że Japonce bili ich po mordach…

Rzuciłem spodnie na zniszczony purpurowy dywan i oparłem się o miękki podgłówek z plamami olejku do włosów tysięcy anonimowych komiwojażerów. Pokój przestał wirować.

Zobaczyłem Davida, leżącego nago na sąsiednim łóżku i śmiejącego się wesoło, ale trochę dziko, do dwóch młodych kobiet, które klęczały obok niego i na zmianę robiły mu fellatio.

Śpiewał silnym barytonem:

Bogata mieszanka spręża się od nowa,

Mało mu nie pęknie rura wydechowa…

Jedna kobieta była zwalistą blondynką. Miała na sobie jedynie jedwabne pończochy, zsunięte do kostek. Druga, ukazująca mi brudne podeszwy stóp, ubrana była w czarną halkę.

Przesuwała się jej po pośladkach, między które David wsunął lewą dłoń, pieszcząc ciemne włosy i różowe wargi sromowe.

– Tak, Yvette, tak… na litość boską, nie gryź, to nie hot dog. Muszę się odlać. Jezu, co za smród…

Kobiety nie zwracały uwagi na te słowa, kontynuując obrabianie jego sflaczałego członka i cały czas prowadząc ożywioną rozmowę o miejscowym salonie piękności, który wzgardził nimi jako klientkami. Bolał mnie pogryziony penis i rozharatana nie opiłowanym paznokciem odbytnica. Niewyraźnie pamiętałem, że kochałem się z blondynką, Yvette, podczas gdy David próbował w łazience jednej ze swych starych gierek, namawiając Brigid, by waliła go w pośladki pantofelkami na wysokich obcasach, sam zaś wrzucał banknoty dolarowe do sedesu.

Ów piątkowy wieczór w Iroquois nie różnił się ód innych. Najpierw przez dwie godziny chlaliśmy w barze, pełnym żołnierzy NATO i kolejarzy. Koszule mieliśmy mokre od piwa podawanego przy kontuarze. Potem zabraliśmy Brigid i Yvette do dwóch pokoi na drugim piętrze. Jak zwykle byłem tak pijany, że ledwo odróżniałem podłogę od ścian. Co rusz waliłem głową w płaskie powierzchnie, niektóre wyłożone dywanami, inne z kontaktami i przymocowanymi lampami.

Z przyczyn znanych jedynie mojemu przyjacielowi, zawsze używaliśmy jednego pokoju – widocznie David musiał patrzeć i być obserwowany. Brigid usiadła na mnie w swej kusej halce, przypominającej masoński fartuszek, i jedną ręką próbowała wsunąć sobie mój członek, drugą ściskając mi jądra. W końcu Yvette udało się doprowadzić mnie do mety, kiedy położyła się na plecach tak, że ustami dotykałem jej piersi, a palec wepchnęła mi w odbytnicę. David lubił też, jak obserwowałem jego wyczyny na sąsiednim łóżku. Spoglądał

na mnie niewinnie i ufnie, na jego pośladkach widniały czerwone ślady po uderzeniach butem. Yvette usiadła na nim, rozmazując na poduszce moją spermę, która wyciekła jej z pochwy. David masował dłońmi rozstępy na jej wielkim brzuchu. Pewnego razu zrobił

zdjęcia, których w Moose Jaw nikt by nie wywołał. Błyski fleszy raziły oczy, ale w jego świetle twarze obu kobiet – tak obojętne, kiedy się kochały – w końcu ożyły, i zobaczyłem dwie żony robotników, które rzuciły swych mężów, mając aspiracje do bardziej wytwornego stylu życia.

– Wy, chłopaki z NATO, nie potraficie się obyć bez gorzały – zauważyła Yvette.

Skrzywiła się, kiedy David wynosił moje spodnie do łazienki. – Jak to się stało, że go w ogóle przyjęli do lotnictwa?

– To wszystko część komunistycznego spisku – wyjaśnił. Zaczął płukać spodnie w umywalce, wydłubując kawałki indyka. – Nie słuchasz senatora McCarthy’ego? NATO to zmowa mająca na celu obalenie USA. Jesteśmy tak pochłonięci walką między sobą, że nie mamy czasu zająć się ruskimi.

– Jestem skłonna w to uwierzyć. Nie rozumiem, jak w ogóle jesteście w stanie wdrapać się do tych samolotów.

– Yvette, pozwól, że ci wyjaśnię. Te stare gruchoty nadają się do lotu, dopiero kiedy człowiek wychyli kilka głębszych. Jimmy zamierza osobiście rozpętać trzecią wojnę światową.

– Wygląda, jakby już ją zakończył.

Brigid, ciemnowłosa dziewczyna w czarnej halce, usiadła na łóżku obok mnie.

Przesunęła mi po czole drobną dłonią, zniszczoną detergentami, pachnącą szminką, spermą i kałem, próbując odnaleźć resztki mej osobowości. Ujrzałem w jej wzroku cień zaniepokojenia, a kiedy zniknął – jego miejsce znów zajęła obojętność odgradzająca kobietę od wszystkich mężczyzn. Na jej drobnej, kościstej twarzy malowała się powaga zdeterminowanego dziecka. Pomogła mi przejść do łazienki i bez słowa obserwowała, jak siedząc na skraju wanny myłem twarz w umywalce. Hunter wypłukał moje spodnie i powiesił

je na kaloryferze. Kiedy skończyłem, stanęła przed lustrem i zaczęła myć piersi, próbując usunąć ślady pozostawione przez zęby Davida.

Zaprowadziłem Brigid do drugiej sypialni i usiadłem na jednym z łóżek. Zza ściany dobiegała głośna muzyka, aż trzęsła się wiktoriańska toaletka. Patrząc na odbicie Brigid w wielkim lustrze uświadomiłem sobie, że kobieta jest w ciąży. Uniosłem jej halkę i spojrzałem na lekko zaokrąglony brzuch. Dotknąłem piersi, niemal oczekując, że poczuję pokarm zbierający się w ciężkich półkulach, a potem delikatnie musnąłem skórę na jej brzuchu.

– Hej, jesteś za młody na takie zabawy. – Odepchnęła mnie. – Możesz mnie pieprzyć, ale reszta zabroniona.

– Nie denerwuj się. – Nie przyszło mi do głowy, że można prowadzić seksualne gry z nie narodzonym dzieckiem. – Który to miesiąc, Brigid?

– Lekarz uważa, że czwarty, ale według mnie piąty.

– To dobrze. A co z ojcem? Powiedziałaś mu?

– Z jakim ojcem? – Spojrzała na mnie, jakbym jeszcze nie znał życia. – Ona nie ma ojca.

– To może być chłopiec.

– To dziewczynka.

Powiedziała to z absolutną pewnością siebie, a potem położyła się na łóżku i uniosła nogi, pokazując srom. Ukląkłem przed nią, przyciągnąłem jej pośladki do ud i wszedłem w nią poruszony myślą, że dzielę kobiece łono z nie narodzonym dzieckiem. Miałem nadzieję, że nie będzie to syn.

– Nie spiesz się. Nie zrobisz jej krzywdy.

Kto był ojcem – jeden z Duńczyków czy Norwegów, a może jakiś kanadyjski kolejarz, czekający na Brigid w przyczepie kempingowej gdzieś w cieniu elewatorów zbożowych?

– Czy przychodził tu kiedy kapitan Artvin?

– A co to za jeden?

– Turecki lotnik, który zniknął.

– Wierz mi, oni wszyscy znikają. Spałam z kilkoma Turkami. Yvette nawet ich lubi, ale ja nie mogłam się do nich przyzwyczaić. Jak tamten wyglądał?

– Nigdy go nie widziałem. Pewnego dnia wystartował i odleciał.

– Wspaniały pomysł. Następnym razem może mnie zabrać ze sobą. – Ujęła moje jądra i zaczęła je pieścić. – No, dalej, kochasiu, trochę mocniej… o, tak, i jeszcze raz…

Później leżałem obok Brigid, gapiąc się na wypukłość jej brzucha. Wkrótce położna będzie się do niej zwracała podobnymi słowami. Kobieta zrozumiała, że nie mam lubieżnych zamiarów, pozwoliła mi unieść halkę i położyć dłoń na brzuchu. Byłem zdumiony, że dziecko jest takie duże. Od czasu do czasu wyczuwałem lekkie drżenie, jakby rozpoznawało mój dotyk.

– Pochodzisz z Anglii? – spytała. – Zawsze chciałam tam pojechać. Może zobaczyłabym króla i królową.

– Król umarł. Ale widziałem ich, przyjechali do mojego college’u.

– Naprawdę?

– Słowo harcerza. Zajechała wielka limuzyna i wysiadły z niej cztery ludziki – król, królowa i księżniczki. Wyglądali, jakby po raz pierwszy wylądowali na Ziemi.

– Naprawdę widziałeś ich z bliska?

– Prawie… – Dla kawału zdjąłem togę i przykryłem nią kałużę, znajdującą się przed kołami nadjeżdżającego daimlera.

Opisując to wydarzenie uświadomiłem sobie, że w końcu udało mi się zaimponować Brigid. Kiedy w nią wchodziłem, traktowała mnie jak kogoś, kto chce pomóc nie narodzonemu dziecku – teraz byłem kimś więcej niż tylko klientem z dwudziestoma dolarami kanadyjskimi w kieszeni.

David i Yvette usnęli w pokoju obok. Cieszyłem się, że David się uspokoił i był w stanie wziąć partnerkę bez konieczności uciekania się do jakiejś wymyślnej sztuczki. Latanie i te praktycznie myślące kobiety ze swoim prostym spojrzeniem na świat wpłynęły na niego pozytywnie.

Brigid leżała na boku i przyciskała moją rękę do brzucha.

– Nie przeszkadza ci to?

– Byłem studentem medycyny.

– W takim razie wszystko wiesz. Yvette mówi, że ostatnie miesiące będą trudne. Mogą się mną interesować nieodpowiedni faceci.

Masowałem jej kark w taki sposób, jak wyobrażałem sobie, że robią to troskliwi mężowie mający ciężarne żony. Poczułem, że dziecko poruszyło się, jakby obudziła je muzyka. Prawdopodobieństwo, iż ojcem jest kapitan Artvin, było znikome, ale w moich myślach tych dwoje coś łączyło. Zakładając, że Artvin nie żyje i że tylko ja wiem, gdzie spoczywa jego ciało, jako kolega pilot odczuwałem dziwną odpowiedzialność za to dziecko.

Próbowałem pomyśleć o Miriam, ale listy od niej przychodziły coraz rzadziej.

– Powiedz mi, Brigid, chciałabyś wyjechać do Anglii?

– Oczywiście. Może zobaczyłabym królową – mógłbyś dokonać prezentacji.

– Mówię poważnie. Mam dosyć pieniędzy.

– I co z tego?

– To z tego, że moglibyśmy wyjechać razem. Mogłabyś ze mną zamieszkać.

– Z tobą? – Przekręciła się na wznak, odepchnęła moją rękę i obciągnęła halkę na brzuch.

– Dlaczego nie? – Czekałem, co odpowie. – Uważasz, że jestem za młody?

– Może troszeczkę. Wy, chłopaki z NATO… będziecie latać z bombami atomowymi, żeby na świecie było bezpieczniej. Prześpijmy się, póki jeszcze zostało trochę czasu…

*

Jej chłód zabolał mnie, mimo że następnego dnia mój pijacki pomysł wydał mi się strasznie naiwny. Tydzień później, lecąc nad Deer Lake, próbowałem przypomnieć sobie miejsce, w którym zobaczyłem zatopionego harvarda. Wtedy gdzieś na północnym zachodzie widziałem jezioro w kształcie żółwia, które teraz zniknęło w monotonnym krajobrazie. Pod wpływem promieni lutowego słońca powierzchnia lodów zaczęła się topić i kiedy śnieg przesunął się na linię brzegową, kształty jezior uległy zmianie. Zamiast wykonywać powierzone mi zadanie z nawigacji, krążyłem tam i z powrotem nad białą ziemią, nad samotnymi wieżami ciśnień i elewatorami zbożowymi.

Godzinę później, kiedy znalazłem harvarda, miałem prawie pusty bak. Żółwiowe jezioro przemieniło się w długą elipsę, w jedno z grupki małych jeziorek oddzielonych żółtawymi meandrami. Kadłub samolotu porosły algi, ale na skrzydle dostrzegłem zamazane numery. Okrążając jezioro na wysokości niecałych dwustu metrów ustaliłem jego położenie na mapie – kiedy wody nagrzeją się pod wpływem wiosennego słońca, na miesiąc przed przeniesieniem do szkoły lotniczej w Winnipeg, wynajmę ponton i pokażę Turkom, gdzie leży ich towarzysz. Miałem nadzieję, że zostawią go w tym miejscu, odgrodzonego od świata kokonem z alg, kontynuującego swój samotny lot.

Trzydzieści kilometrów od Moose Jaw okazało się, że skończyło mi się paliwo. Na szczęście znalazłem pusty odcinek drogi między dwoma polami pszenicy. W ostatniej chwili, kiedy byłem tuż nad ziemią, ujrzałem słupy ogrodzenia okryte śniegiem. Harvard wylądował

na skutym lodem błocie, które pokrywało ciche pola. Stracił kawałek prawego skrzydła, nim, zrobiwszy pętlę, przechylił się i zatrzymał w przydrożnym rowie.

Piętnaście minut później nadjechał zabłoconym cadillakiem hodowca norek.

Zaciągając się papierosem patrzył obojętnie na krew, ściekającą mi spod hełmu. Potem zamknął okno w samochodzie i odjechał. Dowiedziałem się później, że nie powiadomił

lotniska, być może łudząc się nadzieją, że zamarznę na śmierć w kabinie z powybijanymi szybami.

*

Starsi oficerowie kanadyjscy słuchając relacji o moim wypadku nie kryli zdumienia.

Widziano mnie nad Deer Lake, ale nie mogli pojąć, w jaki sposób wyczerpałem spory zapas paliwa harvarda. Już zdecydowali, że powinienem przerwać szkolenie i wrócić do Anglii, ale nadal szczegółowo analizowali trasę mego lotu podejrzewając, że na własną rękę wybrałem się z jakąś tajemniczą misją.

Czy myśleli, że planowałem ucieczkę i sprawdzałem drogę, jaką obrał kapitan Artvin?

W pewnym sensie mieli rację, o czym dobrze wiedział David. Nie próbował interweniować w mojej sprawie, rozumiejąc, że pora, bym rozstał się z lotnictwem. Jakąkolwiek wymyślę dla siebie legendę, będzie musiała składać się z powszednich wydarzeń z mego życia, z najmniejszych słabostek i drobnych przysług, a nie z bombowców nuklearnych i snów o śmierci planety. Zdradzając położenie rozbitego harvarda mógłbym skłonić przełożonych do zmiany decyzji, ale miałem już dosyć RAF-u. Chciałem zapomnieć o Szanghaju i alei Edwarda VII, o błysku bomby nad Nagasaki; istniał prosty sposób, by to osiągnąć.

Nigdy nie doprowadzę do tego, by Moskwa rozpętała trzecią wojnę światową. Nie narodzone dziecko w hotelu Iroquois wskazało mi nową drogę. Miriam napisała, że podjęła pracę w dzienniku na Fleet Street. Chciałem znów z nią być i zachwycać się amerykańską bielizną. Przykro mi było zostawiać Davida, by samotnie jeździł nie kończącymi się drogami Saskatchewanu swym używanym oldsmobile’em, ale on też odnalazł szczęście i własny cel w życiu. Latanie pomogło mu uwolnić się od przeszłości. Zaczął już nawet mówić o porzuceniu RAF-u i podjęciu pracy pilota cywilnego. Na razie postanowił zostać w Moose Jaw i starać się dodać otuchy Turkom. Chłopaki z NATO nadal będą się buntować i zapełniać bar Iroquois, w sali wykładowej znów wyświetlą filmy o chorobach wenerycznych, a kapitan Artvin będzie kontynuował długi lot do domu.

6

ZACZAROWANY ŚWIAT

– Pójdziemy do Zaczarowanego Świata? – spytałem dzieci.

– Tak! Do Zaczarowanego Świata! – Czteroletni Henry stał już przy furtce, szarpiąc metalową klamkę. Krzyknął do drzemiącej suki sąsiadki: – Polly, idziemy do Zaczarowanego Świata!

Trzyletnia Alice podskakiwała na ścieżce, podziwiając swe lśniące buciki.

– Zaczarowany Świat, Zaczarowany Świat…!

Miriam oparła się o framugę drzwi, ja zaś szukałem okularów przeciwsłonecznych wśród zabawek i nie otwartych rachunków, leżących na szafce w holu. Pomachała dzieciom, uśmiechając się do nich tak, jakby już nigdy nie miała ich zobaczyć i pragnęła na zawsze zapamiętać tę chwilę. Kiedy wrócimy ze spaceru, Alice i Henry zmienią się na sto cudownych sposobów, zostawiwszy swoją obecną naturę gdzieś w lesie. Rodzicom żal każdej mijającej sekundy życia ich pociech.

– Pilnuj ich.

– To one będą pilnowały mnie. Wrócimy za jakąś godzinkę, jesteś pewna, że nic się przez ten czas nie wydarzy?

– Nie wiem…

W ostatnim miesiącu ciąży czas jak gdyby zwolnił tempo, wydłużając najdrobniejsze gesty Miriam – kiedy unosiła rękę, by poprawić nabrzmiałe piersi czy nakładała machinalnie pomadkę na usta. Przeniosła się w ponadczasową krainę dziecka, które nosiła w łonie; matka i dziecko razem rozpoczną życie. Przytuliła się do mnie wiedząc, że lubię czuć ciepłą wypukłość pod jej sukienką, i delikatnie poklepała mnie po przyrodzeniu.

– Upewniam się tylko, czy masz wszystko, co może ci być potrzebne podczas spaceru.

– Ciii… Jeszcze cię usłyszy położna Bell. Już i tak nie darzy mnie sympatią.

– Ubóstwia cię. Bez ciebie nie miałaby pracy.

Objąłem Miriam, wdychając znajomą, intensywną woń zasypki dla niemowląt, bazylii, farby olejnej i proszku do prania, którymi przesiąkła jej sukienka. U samego dołu widniała brązowa plama, pozostawiona przez jedno z dzieci, otoczona niezliczonymi śladami i zapachami naszego domu, krainy miękkich pach i nabrzmiałych sutków, w której spędziłem cale życie.

– Odpocznij przez ten czas. Nie bierz się za przemeblowanie sypialni.

– Przynieś mi coś z Zaczarowanego Świata.

*

Pomachałem jej po raz ostatni, otworzyłem furtkę i ruszyłem z Henrym i Alice po zalanej słońcem ulicy. Polly postanowiła się do nas przyłączyć. Dreptała obok Alice, od czasu do czasu zbaczając z drogi, by powąchać uliczną latarnię. Skromne domy przy Charlton Road, w cichych, podmiejskich ogrodach, oglądane oczami psa i dzieci przechodziły metamorfozę, łącznie z krzewami róż, ogródkami skalnymi, świeżo pomalowanymi drzwiami wejściowymi i porzuconymi wrotkami. Stawały się bardziej natarczywe, jakby świadome faktu, że pies i dzieci wkrótce o nich zapomną, więc starały się wyraźniej odcisnąć w ich pamięci. Nasz dom był równie skromny jak pozostałe – moja pensja zastępcy redaktora czasopisma naukowego współgrała z małą hipoteką – ale Miriam, Henry i Alice wypełniali go nie kończącą się kakofonią radosnych okrzyków i wiecznym harmiderem. Za drzwiami pozostałych domków przy Charlton Road mieszkały inne Miriam. Młode żony przemierzały z małymi dziećmi ulice Shepperton i bawiły się w ogrodach niczym agenci bogatego obcego mocarstwa.

Liczba dzieci zawsze mnie zdumiewała – to małe miasteczko nad Tamizą było fabryką życia. Kiedy dotarliśmy do końca Charlton Road, towarzyszył nam już płowowłosy chłopczyk na trójkołowym rowerku, dwie dziesięcioletnie dziewczynki i malutka córeczka miejscowego przedsiębiorcy budowlanego. Nadrzeczna łąka pełna była dzieci; jedne bawiły się na trawie, inne łowiły drobne rybki, stojąc na zarośniętych trzciną brzegach. Prawie wierzyłem, że barwne, letnie sukienki, siatki na ryby i dziecięce głosy to sen, wyczarowany przez spokojną rzekę drzemiącą pod wierzbami.

Alice i Henry pobiegli na brzeg, gdzie dwie matki trzymały wartę na parkowej łące.

Zdjąłem tenisówki i na bosaka ruszyłem po chłodnej murawie. Za wierzbami rozciągała się spokojna tafla jeziora, z którego wydobywano żwir. Gigantyczna pogłębiarka sterczała niczym rusztowania na przylądku Canaveral.

Shepperton zewsząd otaczała woda: rzeka, jeziorka, skąd wydobywano żwir i zbiorniki należące do stołecznego zarządu wód – ich wysokie brzegi wyznaczały horyzont naszego świata. Powiedziałem kiedyś Miriam, że żyjemy na dnie podmorskiej krainy, która zawładnęła naszymi umysłami, i że mieszkańcy Shepperton reprezentują nowy gatunek wodnych ssaków, przedstawicieli baśniowych Wodnych Dzieci.

– Ty jesteś Tom, biedny czyściciel kominów – powiedziała, jakby po raz pierwszy znalazła dla mnie odpowiednie miejsce. – Biedny Tom…

– A kim jesteś ty – panią Traktuj-innych-tak-jak-ciebie-traktują?

– Chyba nie. Już prędzej panią Postępuj-tak-by-zadowolić-innych.

Wszyscy byliśmy Wodnymi Dziećmi. Alice piszczała na widok zielonej rzęsy, którą Henry wyłowił patykiem z rzeki. Pokazałem im martwego chrząszcza wodnego, ale bardziej zainteresował ich aerozolowy pojemnik po farbie, unoszący się między trzcinami. W środku było jeszcze trochę spraju. Henry wypuścił obłoczek mgiełki na ważkę, która za blisko podfrunęła.

Próbując odmalować świat, poszliśmy między wierzbami do płytkiego brodu przecinającego drogę. Na gładkich kamieniach połyskiwała woda. Samochody jadące na skróty do Shepperton często tu utykały. Zdesperowani kierowcy unosili wzrok, by ujrzeć rozpromienioną widownię, w skład, której wchodziły matki i ich dzieci, ciekawą, co też teraz uczynią jadący. To tutaj filmowano epizody z brodem w „Genevieve”. Zawsze kiedy z Miriam oglądaliśmy scenę z osiadłym na mieliźnie staroświeckim samochodem, widzieliśmy siebie, Henry’ego i Alice, przechylających się poza kadrem przez wypolerowaną barierkę mostu dla pieszych.

Prowadzeni przez Polly, ruszyliśmy wzdłuż górnej odnogi rzeki, gromadząc po drodze wokół siebie coraz więcej dzieci. Czworokątne budynki studia filmowego w Shepperton wznosiły się nad drzewami. Ich obecność dominowała w równym stopniu nad miastem, co nad wodnym światem zbiorników. Wiele programów, które oglądaliśmy w telewizji, było filmowanych na ulicach Shepperton – jego cieniste aleje zastępowały plenery całej Anglii. W

umyśle czteroletniego Henry’ego Shepperton zaczęło kolonizować cały kraj.

Ta mieszanina wyobraźni i iluzji nadawała miejscowości wyjątkowy status, jakby rzeczywistość kryła się na obrzeżach tamtych dwóch. Obok nas mieszkało małżeństwo, którego córka była mierną aktorką telewizyjną. Dwa razy w tygodniu dzieci oglądały ją w jednym ze swych ulubionych seriali. Czasami odrywały wzrok od ekranu, by popatrzeć na nią na Charlton Road, kiedy wysiadała z samochodu. Henry i Alice biegli, by ją przywitać, traktując jako coś naturalnego, że jej prawdziwy charakter oscylował gdzieś pomiędzy przemykającą ulicą sylwetką a znacznie bardziej wyrazistą postacią z telewizyjnego ekranu.

Wielu naszych sąsiadów dorabiało sobie w filmach fabularnych kręconych w wytwórni w Shepperton. Czasami odnosiłem wrażenie, że razem z Miriam odgrywamy role w jakimś zwariowanym serialu komediowym, improwizując na planie.

Dzieci przykucnęły na skraju jeziora i patrzyły na częściowo zanurzony samochód spoczywający na piaszczystym dnie. Jezioro zostało zarybione przez miejscowe koło wędkarzy i przez otwarte okna wozu przepływały pstrągi tęczowe. Zatopione auta wiecznie intrygowały Alice i Henry’ego.

– Henry, dokąd jedzie ten samochód? – spytała Alice.

– Bardzo daleko – odrzekł chłopiec. – Do Chin.

Miriam powiedziała im kiedyś, że gdyby zaczęli kopać dół w ogródku, przekopaliby się do Chin. Staw, powstały po wydobyciu żwiru, był największym jeziorem, jakie widział

Henry. Często próbował mnie przekonywać, że jego wody sięgają w głąb aż do Szanghaju.

Kiedy raz nurkowałem w jeziorze, obserwował mnie tak, jakbym zamierzał na zawsze powrócić do krainy swego dzieciństwa.

– Tatusiu, popłyniesz teraz do Chin?

– Nie zdążę tam dotrzeć przed podwieczorkiem. Chodźmy zamiast tego do Zaczarowanego Świata.

Poczekałem, aż Polly zagoni dzieci i poprowadziłem całą gromadkę w kierunku ściany jodeł. Między szyszkami leżały materace i zardzewiałe rowery. Szliśmy ciemną ścieżką na osłoniętą polankę rozciągającą się za studiem filmowym. Promienie słoneczne ślizgały się po sięgającej kolan trawie.

W trawie stały rekwizyty porzucone przez firmy kręcące telewizyjne reklamówki. W

słońcu leżał baton wielkości małego samochodu, opakowanie z papier-mache odłaziło od drewnianej konstrukcji. Obok stało pudełko proszku do prania mojej wysokości, zrobione ze sklejki wypaczonej przez deszcze i słońce oraz butelka ketchupu z włókna szklanego pomalowanego czerwonym lakierem. Od torebeczek szamponu i tubek z pastą do zębów odłaził brezent, ale Alice i Henry’emu to nie przeszkadzało. Biegli z piskiem przez łąkę jak zawsze zafascynowani powiększonymi wersjami przedmiotów, które wypełniały ich domowy świat.

Pierwsze miejsce w ich sercach zajmowała trzymetrowa atrapa rolki różowego papieru toaletowego. Podczas wcześniejszych wizyt Henry oderwał kawałek gnijącego brezentu i przez powstały dzięki temu mały otwór dzieci wczołgiwały się do środka. Słyszałem ich radosne piski wywołane widokiem rolki papieru toaletowego wystarczająco dużej, by w niej zamieszkać. Machały rączkami przez dziurawy materiał, krzycząc na Polly, gorączkowo próbującą wywęszyć drogę do tego mrocznego wnętrza.

– Urządźmy przyjęcie! – zawołało któreś.

– Przyjęcie, przyjęcie…

Alice skakała w środku gigantycznej rolki ze wzrokiem wbitym w błyszczące buciki, na wypadek gdyby niespodziewanie zniknęły z jej nóżek.

Leżałem w trawie, myśląc z zadowoleniem, że wkrótce pojawi się jeszcze jedno dziecko, które będzie tańczyło na tej zaczarowanej łące. Cieszyłem się, że nasze trzecie przyjdzie na świat tutaj, w równym stopniu zrodzone ze strumienia i łąki nadrzecznej, jak z łona Miriam. Nasz pierworodny, urodzony w pobliskiej porodówce, przyszedł na świat, zanim wróciłem do domu spodziewając się telefonu dopiero nazajutrz. Kiedy dotarłem na oddział, nasz wielki syn, poważny niczym miejski rajca, spal w ramionach matki. Ale noworodki na długie godziny zabierane od matek wrzeszczały w swoich łóżeczkach za ciężkimi drzwiami – i Miriam postanowiła, że kolejne dziecko urodzi w domu, na naszym własnym łóżku.

Poczęliśmy Alice i spaliśmy czując, jak rośnie, a na godzinę przed bólami porodowymi jeszcze się kochaliśmy. Miriam leżała na własnych poduszkach, rękami chwytając podgłówek z lampkami do czytania, w otoczeniu znajomych sprzętów i ubrań, ze zdjęciem matki, kwiatami i kartkami z życzeniami od przyjaciół na toaletce. Na tym ciepłym legowisku, urągającym wszelkim zasadom higieny, szybko urodziła się Alice, podczas gdy ja stałem za położną Bell, nie mogąc powstrzymać łez. Tamtej nocy spaliśmy razem, mając Alice w kołysce obok, a Polly węszyła w śmietniku, czując łożysko zawinięte w gazety.

Nazajutrz Miriam wstała, by przywitać przyjaciół i pomachać mi, kiedy wychodziłem do pracy.

Nie tylko cieszyłem się, że nasze dziecko urodzi się w Shepperton – niemal wierzyłem, że ja też tutaj przyszedłem na świat. Przeszłość uległa zapomnieniu, a wraz z nią wspomnienia Cambridge i Kanady, prosektorium i śnieżnych pustkowi Saskatchewan, a nawet Szanghaju. Łagodne światło nad Shepperton przypominało mi rozjaśnione powietrze, które widziałem nad pustymi poletkami ryżowymi w Lunghua, idąc wzdłuż torów kolejowych, ale źródłem poświaty nad nadrzeczną łąką było lepsze i łagodniejsze słońce.

Urodzone przez Miriam i inne kobiety dzieci, bawiące się nad rzeką, zajęły miejsce martwych Chińczyków leżących w kanałach i strumykach wokół Lunghua.

Po raz pierwszy żyłem wyłącznie teraźniejszością, która nie miała nic wspólnego z czasem przeszłym. Po niebie nad Shepperton przelatywały samoloty wiozące turystów na plaże Korfu i Costa Brava. Wkrótce cała Ziemia wybierze się na wakacje. Na przylądku Canaveral Amerykanie szykowali się do podróży w kosmos. W telewizji oglądaliśmy relacje Richarda Sutherlanda z centrum lotów kosmicznych, słońce Florydy połyskiwało w jego rozwichrzonych włosach. Był teraz prezenterem popularnych programów naukowych, jednym z przedstawicieli nowego gatunku profesorów, uczących ludzi za pośrednictwem środków masowego przekazu, by czuli się za pan brat ze światem. Jego komentarze idealnie pasowały do reklam batonów i odżywek. Przeszłość i przyszłość zostały włączone do teraźniejszości tak niezgłębionej i radosnej, jak dziecięce książeczki do kolorowania.

Zdrzemnąłem się, uśpiony senną atmosferą rozgrzanej łąki. Obudziła mnie głośna sprzeczka dzieci czubiących się wewnątrz rolki papieru toaletowego. Nad naszymi głowami przemknął lekki samolot, śmigłami chwytając słońce. Jednosilnikowy piper leciał z zachodu, gdzie w lasach za Chertsey leżało lotnisko Four Oaks. Krążył nad wytwórnią filmową z opuszczonymi klapami, jakby pilot zamierzał wylądować na tej tajemniczej łące.

Dzieci przestały się kłócić. Alice podbiegła do mnie i skryła główkę w moich ramionach.

– Tatusiu, czy to niedobry samolot?

Jak zawsze zdumiała mnie jej bystrość. Zauważyła, jak zmarszczywszy brwi przyglądałem się maszynie i rusztowaniu dla kamery umocowanemu za drzwiami dla pasażerów.

– Nie, ten jest dobry. Może przywiezie ci prezent.

Henry usiadł mi na kolanie i odepchnął rączkę Alice od mojej twarzy.

– Tatusiu, czy on transportuje bombę?

– Bombę? A kto chciałby zbombardować Shepperton?

– Może wujek David. On ma bombę, tatusiu. Sam mi to powiedział.

– Już nie. Poza tym za bardzo lubi ciebie i mamusię. No, czas do domu…

*

Tamtego popołudnia odwiedził nas David Hunter. Porzucił RAF, ale przedtem jeszcze uczestniczył w akcjach przeciwko terrorystom w Kenii, pod sam koniec zaś latał na bombowcach nuklearnych vulcan. „Pomyśl tylko, Miriam – lubił jej przypominać – że gdyby tamten Turek nie uciekł do ruskich, twój mąż i ja moglibyśmy zrzucić pierwszą bombę wodorową na Moskwę. Jakie to uczucie być żoną człowieka, który mógłby rozpętać trzecią wojnę światową?” Nadal chronił Davida jego osobisty czar, wciąż jednak był drażliwy jak ktoś, kto boi się, że przeszłość zajdzie go od tyłu i trąci w ramię zadając jakieś absurdalne, ale bolesne pytanie. Przez rok krążył wokół prywatnych przedsiębiorstw lotniczych, a potem kupił małą firmę specjalizującą się w robieniu zdjęć lotniczych. Wyjeżdżał na całe miesiące, aby fotografować ośrodki przemysłowe w Brazylii albo centra hotelowe na Seszelach. Przez ostatni tydzień siedział w Four Oaks, kręcąc film o przedwojennym torze wyścigowym w Brooklands.

Jak zawsze pozbawiony korzeni, nie mógł się nadziwić mojemu domatorstwu, podejrzewając, że stłamsiłem dużą część swej prawdziwej natury. Wiedząc, że Miriam odczuwa niepokój na każde wspomnienie Szanghaju, rzadko wracał w rozmowach do naszych wojennych przeżyć.

Pojawił się z prezentami dla dzieci, butelką whisky dla mnie – którą natychmiast otworzył i zaczął pić – kwiatami dla Miriam i licznymi komplementami, sprawiającymi jej zbyt wielką przyjemność, by mogła im się oprzeć.

– Dlaczego kobiety ciężarne są tak podniecające? Powiedz mi, Miriam. Czuję w kościach, że pewnego dnia się pobierzemy.

– Ustawiła się już kolejka – ostrzegła go moja żona. – Richard Sutherland, Henry, Jim… Będziesz musiał walczyć, by dopchać się do drzwi kościoła.

– Na Boga, kobieto, ja już klęczę przed ołtarzem. – Położył ręce na sukience Miriam. – Może się urodzić w każdej chwili – jeśli to nastąpi dziś po południu, mogę popatrzeć?

– Tylko, jeżeli udowodnisz, że jesteś ojcem.

Miriam ubóstwiała jego zaloty, podobnie jak zaloty innych mężczyzn, ożywiając się pod wpływem ich komplementów znacznie bardziej niż pod wpływem moich. Zawsze była kokietką, ale pięć lat małżeństwa i dzieci sprawiły, że najniewinniejszy flirt wydawał się jej poważną sprawą. Dla matki dwójki dzieci seks był wszystkim lub niczym. Wiedziałem, że czasem pragnęła uciec, aby zamieszkać na wyspie bezludnej z trzema obcymi mężczyznami – ale z mężem i dziećmi pozostającymi w skromnym pensjonacie nad sąsiednią zatoką – i zachęcała mnie do pisania, pragnąc w ten sposób przeżyć przygodę. Miałem niejasne przeczucia, że pewnego dnia zacznie brać sobie kochanków i moje drugie dzieciństwo się skończy. Przekonałem się, że kobieta może kochać męża i dzieci, a zarazem odczuwać tak wielki niepokój, by pragnąć ich porzucić.

*

Kiedy przeszliśmy do ogrodu, potykając się o połamane zabawki, David przystąpił do rzeczy.

– Pod koniec miesiąca lecę do Hongkongu. Wszystkie koszty pokrywa firma. Mamy sfilmować dla chińskiego przedsiębiorcy budowlanego osiedle mieszkaniowe w Koulun.

– Trafiła ci się gratka. Możesz tam spotkać mnóstwo starych znajomych z Szanghaju.

– Będę ich unikał. Chcę się wybrać do Szanghaju.

– Pomyśl o mnie, kiedy będziesz się włóczył po Bundzie.

– Zastanawiałem się, czy nie chciałbyś pojechać ze mną?

– Do Hongkongu?

– Przede wszystkim do Szanghaju. Możesz wziąć miesiąc urlopu. Musimy wrócić i na własne oczy zobaczyć to miasto.

– Davidzie, nie mogę. Nawet gdybym chciał, mam przecież Miriam i dzieci.

Znajdziesz sobie kogoś w Hongkongu.

– Nie, dziękuję. Ci dawni mieszkańcy Szanghaju ze swoimi opowieściami o lunchach i mah-jongach oraz ile mieli służby – to nie ma nic wspólnego z tym, co rzeczywiście tam się działo. Właśnie dlatego powinniśmy pojechać.

– Nic się tam nie wydarzyło.

– Po pierwsze, my tam byliśmy. Owa stacja kolejowa, o której w kółko opowiadałeś w Moose Jaw. Powinniśmy ją odnaleźć.

– Zabito tam Chińczyka. To smutne, ale teraz nie ma już żadnego znaczenia.

– Mówiłeś, że próbował coś ci powiedzieć. Musisz się od tego uwolnić: od tych nocników, pieluch i zupek przez cały dzień…

– Davidzie, jeszcze nigdy nie byłem tak szczęśliwy, jak teraz.

– Nie powinieneś być zbyt szczęśliwy, Jim.

Po wyjściu Davida napomknąłem Miriam o jego propozycji.

– David to głupiec! – Walnęła rondlem w kuchenny stół, na którym dzieci stworzyły miniaturową kopię Zaczarowanego Świata. – Od lat nie latałeś. Zginiesz podczas pierwszej próby startu.

– Nie chce, żebym latał. Chce razem ze mną jechać do Szanghaju, aby pospacerować ulicami, na których bawiliśmy się w chowanego. Czasami odnoszę wrażenie, że wciąż nie przestał się bawić. Jest taki sam, jak starzy mieszkańcy Szanghaju, których tak nienawidzi.

Miriam wiedziała, że nie mam zamiaru jechać, ale uspokajająco objęła mnie za ramiona.

– Najdroższy, zapomnij o tym – udało ci się z tym wszystkim uporać.

– Pewnego dnia mogę chcieć napisać o wojnie – pobyt w tamtym miejscu byłby mi bardzo pomocny.

– Bzdura. Jeśli tam nie wrócisz, wszystko, co napiszesz, będzie znacznie prawdziwsze.

Kiedy pojechałam z wizytą do rodziców do Cambridge, rozejrzałam się po domu i nie mogłam uwierzyć, że mieszkałam w nim jako dziecko. Przypominał dekorację filmową z parą starych aktorów… Nawet nie pamiętali już słów własnych ról.

*

Później, w łóżku, kiedy dzieci już spały, a stary pies sąsiadów przestał wyć do księżyca, zacząłem masować obolałe ramiona Miriam. Zza jej uszu i spod pach unosiły się dziwne zapachy, podniecające wonie hormonów – ich stężenie to rosło, to malało podczas kolejnych cykli. Dotknąłem jej delikatnych sutków, wilgotnych od wydzieliny, jaką pamiętałem z poprzednich ciąż.

– Smaczne? – spytała Miriam, kończąc pić wino, które miało pomóc jej usnąć.

Uniosłem palce do ust i poczułem ostry zapach, bardziej przypominający zapach jej łona niż mleka zbierającego się w piersiach.

– Smółka… mówiąc szczerze, mężczyźni nie lubią smaku pokarmu swych żon.

– Dobra nowina dla niemowląt. Mądra natura zadbała, by otrzymały swój przydział. A próbowałeś kiedy pokarmu innych kobiet?

– Nie… – Przypomniała mi się ciężarna prostytutka z Moose Jaw, która marzyła o spotkaniu z królową. – Poproś koleżanki z kliniki o próbki.

– Położnej Bell bardzo się to spodoba.

– Powiedz jej, że postanowiliśmy się przerzucić na mleczarstwo. Produkty Mleczne Dumnych Matek. Hasło reklamowe: „Zaprzęgamy piersi Shepperton do pracy”.

– „Świeże masło z mleka kobiecego.” O, mój Boże, jogurty i koktajle mleczne, Jim, pomyśl tylko…

– Będziemy oferowali sery o smaku papierosów, szminki i pasty do zębów…

– Żony policjantów będą dostarczały ostrych serów, przypominających kozie.

Miriam ubóstwiała puszczać wodze fantazji i lubiła surrealistyczny humor.

Dostrzegała niezwykłe możliwości ludzkiej anatomii i psychologii. Shepperton trochę ją nudziło, lubiła pożartować sobie z domatorskich upodobań jego mieszkańców. Kiedy wydzielina z sutków zwilżyła mi ręce, moja żona zauważyła radośnie: – Wegetarianki będą dostarczać serów łagodnych, aktorki z West Endu – dojrzałych camembertów, królowe i księżniczki – najwyższej jakości królewskich stiltonów…

– Urządzimy degustację produktów dla wszystkich naszych znajomych…

– Wyobrażam sobie Peggy Gardner!

Miriam usiadła na łóżku i wtuliła twarz w poduszkę tłumiąc śmiech. Brzuch jej podrygiwał, a dziecko na pewno czuło się tak, jakby jechało kolejką górską.

Piętnaście minut później zaczęły się bóle.

*

– Trochę tu posprzątamy, moja droga. Przecież chcemy, żeby dziecko ujrzało ładną sypialnię.

Położna Bell z wprawą chodziła po pokoju, ścierając wilgotną szmatką kurz i stary talk z toaletki. Odwiesiła sukienki ciążowe Miriam do szafy, niczym garderobiana w teatrze, chowająca pod koniec sezonu niepotrzebne kostiumy. Pod łóżkiem znalazła miśka z urwaną nogą i nocniczek, jego stara zawartość zaschła na kamień. Wręczyła mi obie rzeczy z wyrafinowanym grymasem. Pojawiła się po północy, wkrótce po tym, jak moja żona się wykąpała, ale nalegała, by ją ogolić i ponownie obmyć na łóżku. Kiedy Miriam już leżała, położna zmieniła prześcieradła, wykonując serię skomplikowanych zagięć, niczym prestidigitator demonstrujący wielkie origami.

Teraz, kiedy stan sypialni i ciężarnej satysfakcjonował położną Bell, dziecko mogło się urodzić. Na stoliku nocnym leżała torba z instrumentami, rękawiczki i pojemnik z gazem znieczulającym, wszystko z wyjątkiem osławionego wrzątku, bo nigdy nie poproszono mnie, bym zagotował choćby kroplę wody.

Alice, zdenerwowana harmiderem, rozpłakała się przez sen. Henry obudził się i zaczął

na nią krzyczeć, waląc przy tym łóżeczkiem w ścianę. Miriam leżała cicho, utkwiwszy wielkie oczy w opanowanej twarzy pani Bell i czekając na kolejne skurcze. Wyszedłem, by uciszyć dzieci, przez chwilę pobawiłem się z Alice w jej ulubioną grę słówek, potem dałem Henry’emu stary niemowlęcy kocyk, przesycony dobrze znanymi zapachami o cudownych właściwościach uspokajających.

Kiedy wróciłem do sypialni, Miriam miała skurcze co minutę. Koszulę nocną podwinęła pod same piersi, nabierała głęboko do płuc powietrza, a pani Bell siedziała obok i słuchała stetoskopem bicia serca dziecka.

– Może pan potrzymać żonę za rękę. Wiem, że tego pragnie…

Ścisnąłem palce Miriam. Uśmiechnęła się, ale widziałem, że znajduje się daleko ode mnie. W tym pokoju było teraz miejsce tylko dla położnej i dziecka. Oblizała usta i utkwiła wzrok w pogrążonym w cieniu suficie i znajdującym się tuż nad jej głową abażurze z frędzlami. Wydawała się maksymalnie skupiona, jak gdyby był to jedyny poród, jaki kiedykolwiek miał miejsce, pierwotne narodziny dające początek całemu życiu. Kiedy Miriam puściła moją rękę, poczułem, że razem z położną Bell przeniosły się do bardziej prymitywnego świata, do którego mężczyźni nigdy nie mieli wstępu i nawet ich rola przy poczęciu była nieznana. Tutaj łańcuch życia składał się z matki i córki, córki i matki. Ojcowie i synowie kryli się gdzieś po kątach razem z psami i żywym inwentarzem, jak Polly, warcząca z okna salonu sąsiadów na obcy samochód położnej Bell.

Niemniej jednak cieszyłem się, że Miriam sprzeciwiła się pani Bell i nalegała, bym przy niej był. Richard Sutherland, mimo całej swej nowoczesności, tchórzliwie odmówił, kiedy Miriam na poły żartobliwie zaprosiła go do obserwowania porodu. Twierdził, że widok kobiety ukazującej swe narządy płciowe i wijącej się z bólu kojarzy się w męskiej świadomości z aktem gwałtu i pomniejsza żonę w oczach męża. Nie bez powodu najstarsze kultury świata odseparowywały położnice, chroniąc w ten sposób kobiece ciało przed oczami wścibskich.

Tymczasem czułem się najbliżej Miriam właśnie podczas tych ostatnich minut.

Wszystko mnie w niej pociągało: pot na udach, pieprzyk nad pępkiem, piegi i perłowe rozstępy, ogolony wzgórek łonowy i jaskrawoczerwone płaty jej warg sromowych, przekrwiona łechtaczka przechylona na lewo, szramy z dzieciństwa na kolanach, plamki na pośladkach oraz wilgotny talk lśniący na jej piersiach i ramionach.

Głośno pruknęła i uniosła ręce, by chwycić się zagłówka. Położna Bell odwróciła głowę, ale powietrze było ciężkie od zapachu gazu znieczulającego.

– Obudzimy całą ulicę, jeśli będziemy tak postępować. Przyj, kochana. Dziecko jest gotowe. Mocniej przyj…

Miriam ściągnęła brwi czekając w skupieniu na następny skurcz. Dysząc, zacisnęła pięści.

– Dobry Boże! Te hemoroidy mnie zabiją…!

Uklęknąłem i wsunąłem ręce między jej pośladki, naciskając palcami opuchniętą kiszkę stolcową. Wydęta błona śluzowa odbytnicy wyszła na zewnątrz, wepchnąłem gąbczastą wyściółkę do środka i przytrzymałem podczas kolejnej fali skurczy.

– Przyj teraz, mocno, jeszcze raz, zaraz urodzi się główka…

Pochwa Miriam rozciągnęła się i między nogami ukazał się czubek malutkiej główki.

Czarne włoski były wilgotne i porządnie rozczesane, jakby mądra natura zadbała, by dziecko przyszło na świat schludne.

– Przyj, już prawie się urodziło…

Pojawiła się cała twarzyczka – wysokie czółko, miniaturowy nosek i usteczka, zaciśnięte oczy – jakby ukształtowana przez wieki, które poprzedzały pojawienie się tego maleństwa na ziemskim padole. Budząc się do głębokiego snu życia, wydawało się nie młode, lecz nieskończenie stare, w jego rysach zawarte były miliony lat. Usta miało zaciśnięte, jakby cierpliwie znosiło długą podróż przez wszechświat do tego skromnego domu z czekającą na nie matką.

Nagle znów stało się młode; wraz z ostatnią falą wód płodowych pojawiła się różowa i gładka pupka, która wylądowała prosto na rękach położnej Bell. Z oczu popłynęły mi łzy; poczułem, jak Miriam zaciska palce na mej dłoni. Pierwszy brzask wypełniał przestrzeń między dachami domów sąsiadów. Po kilku godzinach nieobecności Miriam wróciła i znów była moją żoną.

*

Miriam przespała cały ranek, a obok niej w wiklinowym łóżeczku leżała maleńka córeczka. W południe przyszła położna Bell, wykąpała noworodka i oświadczyła, że wszystko w porządku, jakby w ten sposób formalnie akceptując pojawienie się naszego dziecka na tym ziemskim padole. Zanim wyszła, podała mojej żonie kosmetyczkę, szczotkę do włosów i lusterko. Położne pomagają rodzącym kobietom, z wprawą wyciągając życie na światło dzienne. Natomiast lekarz Miriam, doktor Rogers, o jowialnym poczuciu humoru i radami nie na miejscu, przypominał beztroskiego przewodnika wycieczki niezbyt pewnie szukającego świętego źródła.

Starsze dzieci wsunęły się do sypialni i z zaciekawieniem, ale nieprzychylnie spoglądały na noworodka.

– Czy zostanie z nami? – spytała Alice.

Miriam wybuchnęła śmiechem.

– A nie chcesz, żeby została?

– Może zostać…

Henry’ego bardziej interesowały pozostawione przez położną waciki. Miriam usiadła i przytuliła mocno dzieci. Później zawiozłem je do znajomych, by spędziły tam popołudnie.

Podczas jazdy już planowały ceremonię inicjacyjną i zabawy ze swą małą siostrzyczką.

Shepperton oglądane po nieprzespanej nocy wyraźnie się zmieniło. Powietrze było jaśniejsze, jakby miasto oświetlono na potrzeby wysokobudżetowego filmu kręconego w wytwórni.

Kobiety siedzące pod suszarkami u fryzjera, kasjerzy za kontuarem w banku przypominali statystów wynajętych do odegrania roli zwykłych mieszkańców przedmieść. W każdej chwili mógł się rozlec dźwięk klapsa i okazałoby się, że mam do odegrania rolę, której słów zapomniałem się nauczyć.

Kiedy wróciłem do domu, Miriam zawołała mnie z sypialni. Włożyła świeżą koszulę nocną, uczesała włosy, przypudrowała twarz, nałożyła róż na policzki. Karminowa szminka na ustach przypominała proporzec powiewający dumnie w tym cichym pomieszczeniu.

Spojrzałem na nowo narodzoną córeczkę. Znów się zmieniła, była teraz żywsza i bardziej pomarszczona, poruszała ustami przez sen, jakby próbowała przypomnieć sobie wiadomość powierzoną przez niewidzialne siły tworzenia. W ciągu kilku godzin zdążyła odegrać wiele ról – od posłańca z przeszłości do oślizgłego wodnego krasnala ochrzczonego w matczynym czepku, a w końcu śpiącego noworodka, wzdrygającego się pod wpływem światła i dźwięku.

– Lucy? – zaproponowałem.

– Tak… Lucy. – Miriam dała mi znak ręką, bym podszedł do łóżka. – Musisz być wyczerpany. Chodź i prześpij się godzinkę.

Rozebrałem się i położyłem obok niej, dłonią dotykając jej ramienia. Poduszki przesiąknięte były słabym, duszącym zapachem gazu znieczulającego. Poczułem, że odpływam w ciemną noc, z której wyłoniła się Lucy.

– Obejmij mnie…

Miriam przycisnęła moje dłonie do brzucha. Rozchyliła wycięcie koszuli nocnej, ukazując piersi, ich nabrzmiałe sutki były już spragnione ust noworodka. Odrzuciła prześcieradło, uniosła koszulę na biodra i ujęła ręką mój penis. Uniosła nogi w górę i uśmiechnęła się, kiedy masowałem jej stopy i łydki, pieściłem uda.

– Wejdź we mnie…

Leżąc na boku, delikatnie w nią wniknąłem. Ściany pochwy już się skurczyły i trzymały mnie w mocnym uścisku.

Lucy poruszyła się i cmoknęła usteczkami. Miriam uśmiechnęła się do maleństwa, obejmując mnie za ramiona, podczas gdy ostrożnie się w niej poruszałem. Cud życia unosił

się nad nami, nad śpiącym dzieckiem, nad całym skąpanym w słońcu miastem.

7

WYSPA

Płynąłem energicznie czterysta metrów od plaży w Santa Margarita, kiedy ujrzałem prom Estartit, kierujący się prosto na mnie. Wypełniony urlopowiczami udającymi się do Cadaques i domu Dalego w Port Lligat, pruł ciemne wody w miejscu, gdzie zatoka Rosas łączyła się z pełnym morzem. Bryzgi piany wystrzeliwały spod dziobu i zalewały nadburcie pokładu pasażerskiego, ochlapując nogi niemieckich i skandynawskich dziewczyn, które spoglądały przez okulary przeciwsłoneczne na wzgórza przypominające grzbiety jaszczurek.

Minął mnie jacht, jego główny żagiel znajdował się ledwie kilka centymetrów nad wodą. Na bocznym pomoście siedziała francuska para w średnim wieku w żółtych kamizelkach ratunkowych, przyglądając mi się sceptycznie. Dwóch nastoletnich chłopaków pedałowało na rowerze wodnym kawał od brzegu, ale ja byłem znacznie dalej, niż ważyła się wypuścić większość plażowiczów. Wyruszyłem z Santa Margarita i postanowiłem przepłynąć zatokę, wszystkiego jakieś dwa kilometry, ale francuskie małżeństwo najwyraźniej doszło do wniosku, że mi się nie uda.

Nie zwracając na nich uwagi, płynąłem przez czarną wodę zalaną słońcem, od czasu do czasu spoglądając na balkon należący do naszego apartamentu. Po śniadaniu obwieściłem swoje postanowienie pokonania zatoki i dzieci były pod wrażeniem tego ambitnego zamierzenia.

– Tatusiu, to będzie co najmniej… siedemnaście długości! – wykrzyknęła Alice, mając na myśli publiczny basen kąpielowy w pobliżu Shepperton.

– Przeszło sto – powiedziałem jej. – Albo dwieście, jeśli przypłynę z powrotem.

– Dwieście! Tatusiu, znów nas oszukujesz…

Nastąpiła zaimprowizowana lekcja arytmetyki, jedna z nielicznych, która wzbudziła ich zainteresowanie. Patrzyli oboje, jak wchodzę do wody, przekonani, że ojciec już nigdy nie wróci. Widziałem ich na plaży w pobliżu naszego apartamentu; siedzieli rządkiem w pontonie sprzeczając się, gdzie się dokładnie znajduję. Pomachałem im i zobaczyłem, jak Miriam, w kapeluszu przeciwsłonecznym i czarnym kostiumie bikini, odmachuje mi, a potem ujrzałem małe rączki wzniesione niczym semafory. Moja pozycja bohatera pozostanie niezachwiana przynajmniej do podwieczorku.

Skierowałem się w stronę przylądka, znoszony na zachód przez silny prąd opływający zatokę w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Prom Estartit znajdował się niecałe sto metrów ode mnie i zmierzał do przystani w Rosas, skąd miał zabrać ostatnią grupkę pasażerów. Sternik stał w otwartym oknie mostka kapitańskiego, lustrując morze rojące się od rowerów wodnych niczym myśliwy swój rewir podczas polowania. Zauważył, jak płynę, zostawiając za sobą ślad na wodzie, i zmienił kurs prosto na mnie.

Czy był pijany? Czekałem, kiedy zakręci kołem, ale wiechcie jego wąsów utkwione były we mnie niczym ramiona dalmierza. Kapitanowie promów na Costa Brava byli wściekli z powodu turystów, podobnie jak kelnerzy i taksówkarze, przez całe lato z trudem hamujący wybuchy furii. Samotny pływak, który nadziałby się na dziób promu, nie miał większego znaczenia niż motyl rozmazany na szybie samochodu. Statek pruł w moją stronę, po wodzie niósł się głuchy łoskot śruby. Przerzuciłem się na kraul i zacząłem płynąć pod kątem prostym do kursu promu. Pasażerowie przechylali się przez barierki i machali mi, jakby widzieli człowieka, który postanowił popełnić samobójstwo.

Prom minął mnie w odległości kilku metrów, słyszałem huk silnika i brzęk butelek z piwem, kilwater dmuchnął mi prosto w twarz chmurą spalin. Wyczerpany, leżałem na falach.

Do brzegu było sześćset metrów, przez pas wody spoglądał na mnie rząd nieznanych hoteli.

Nasz dom przesunął się gdzieś do tyłu, Miriam i dzieci zniknęły za szeregami parasoli i rowerów wodnych leżących na piasku. Prąd zniósł mnie za betonowy falochron znaczący koniec plaży Santa Margarita. Widziałem nie zagospodarowany brzeg Ampuriabrava, obszar porośniętych trawą wydm i zatoczek, które upodobały sobie komary. Straciwszy wszelką nadzieję, że uda mi się pokonać cały dystans, odpocząłem nieco, a potem zacząłem płynąć w stronę brzegu. Betonowy falochron zasłonił mi Santa Margaritę. Ciekaw byłem, czy Miriam widziała, jak znikam pod śmiercionośnym dziobem promu. Kiedy dwadzieścia minut później dotarłem do brzegu, byłem zbyt zmęczony, nawet by się czołgać. Leżałem w płytkiej wodzie, ręce wyciągnąłem na pomarszczonym piasku, twarz obmywały mi zaintrygowane fale. Obok przemknął ślizgacz z dwoma mężczyznami, ciągnący piętnastoletnią dziewczynę na nartach wodnych. Zniknęli w oddali, zostawiając za sobą dudnienie muzyki pop.

Nie tknięty stopą plażowiczów biały piasek przypominał miałki cukier. Wyszedłem z wody i opadłem na miękki brzeg. Mało nie zostałem posiekany na krwiste kotlety krytycznymi spojrzeniami setek turystów ściskających w rękach przewodniki. Gdzieś za falochronem rozległ się terkot motoru naszego pontonu. Miriam zobaczyła mnie i płynęła w stronę plaży.

Z wprawą przybiła do brzegu, a Henry wyskoczył na piasek.

– Nic ci się nie stało? – Uklęknęła obok mnie. – Co ty tu robisz? Poślubiłam wariata.

Henry patrzył na mnie spode łba.

– Nie żyje?

– Nie, tylko udaje martwego.

– Zdaje się, że wiem, jakie to uczucie być nieboszczykiem. – Usiadłem ciesząc się, że widzę słońce. – To było jak próba przekroczenia Styksu. Kapitan promu płynął prosto na mnie.

– Co za bezczelność! Zameldujemy o tym Guardii Civil.

– Prawdopodobnie są w zmowie.

– Ile długości przepłynąłeś? – spytał Henry.

– Jakieś tysiąc. – Wsparłem się na Miriam, kładąc poobcieraną brodę na jej zimnym ramieniu. – A co z Alice i Lucy?

– Są z Nordlundami, dostrzegli cię ze swojego balkonu. Henry, zaprowadzimy tatusia do pontonu.

– Poczekajcie, obejrzyjmy najpierw okolicę. To jakaś wyspa.

– Prawdziwa wyspa bezludna, tatusiu? Z ludożercami?

– Bez wątpienia z ludożercami…

Znajdowaliśmy się na długiej, piaszczystej łasze, oddzielonej od wydm Ampuriabrava pasem płytkiej wody. Ławica, szerokości jakichś pięćdziesięciu metrów, wygięta była jak brzeg zatoki, wznosząc się serią porośniętych trawą pagórków. Kiedy wydostaliśmy się na twardszy grunt, minęliśmy pozostałości zrujnowanej chałupy. Obok niej leżały, częściowo przysypane piachem, butelki po winie, stare radio tranzystorowe i koło od roweru. W

zagłębieniach między wydmami zimą rozpalano niewielkie ogniska. Po drugiej stronie zatoczki ciągnął się aż do drogi do Figueres porośnięty zaroślami brzeg, ale tu i ówdzie stały już tablice informacyjne, będące zwiastunami budowy kompleksu hoteli, przystani i domów wypoczynkowych.

Kiedy tak szedłem, obejmując Miriam w pasie, podbiegł do nas Henry.

– Tam jest domek Wendy! Z drzwiami, oknami i zgadnijcie, czym jeszcze? Z

prawdziwą ubikacją!

– Domek Wendy z ubikacją? – Miriam ujęła go za rękę. – Jesteś pewien?

– Tak, skorzystałem z niej!

Na zachodnim krańcu wyspy wydmy dochodziły do wysokości sześciu metrów nad poziomem wody. Stara tama rozsypała się, morze wyrzuciło kamienie na brzeg. Na prowizorycznym patio stała bogato zdobiona budka, która kiedyś, w czasach króla Edwarda, służyła jako rozbieralnia, a później przez lata wykorzystywana była w charakterze kojca dla kurczaków w jakimś chłopskim gospodarstwie w Rosas. Porwana czasza spadochronu zwisała z drewnianej kratki tworząc ocienioną werandę.

Pchnąłem drzwi chatki i zajrzałem do środka. Była tam prymitywna kuchnia, z kamiennym zlewem, kuchenką na gaz z butli i ustępem. Drewnianą podłogę pokrywał piasek wysypujący się przez szpary w ścianach.

Miriam usiadła na wiklinowym krześle stojącym pod czaszą spadochronu, podczas gdy ja i Henry poszliśmy zwiedzać wydmy. Znaleźliśmy wypalone sztuczne ognie, puszki po piwie i nawet, zastanawiające, starą walizkową maszynę do pisania. Kiedy przytargałem ją na patio, Miriam aprobująco skinęła głową.

Usiadłem obok niej i zdmuchnąłem piasek z klawiszy.

– No cóż, wydaje mi się, że mogę przystąpić do pracy. Nie jest to wprawdzie Willa Mauretańska, ale co to szkodzi.

– Świetnie. – Miriam zamknęła oczy nasłuchując szumu fal. – Jak tu cudownie; do kogo to wszystko należy?

– Do miejscowych bitników? Wszystko stoi otworem i jest zniszczone.

– To mi zupełnie przypomina Shepperton. Zawsze podejrzewałam, że byliśmy bitnikami Shepperton, choć sobie tego nie uświadamialiśmy.

– Nadal nimi jesteśmy. – Oparłem stopę o maszynę do pisania, mój zapal do pracy okazał się krótkotrwały. – Przykro mi o tym mówić, ale wynajęcie mieszkania będzie nas kosztowało majątek z uwagi na poczynione szkody.

– Porozmawiam z señorem Roblesem. Zrozumie.

– Zawsze tak mówisz. Tym razem odegraj swą najlepszą komedię.

– Dobrze. Wydaje mi się, że lubi patrzeć na moje piersi.

– Ale ty będziesz rozmawiała z jego groźną sekretarką. Mam nadzieję, że jej też podobają się twoje piersi.

– Może…

Miriam zaczęła wcierać maść w moje pokryte bąblami ramiona, kierując wzrok w stronę Santa Margarity. Ostatnio intrygowały ją pełne zachwytu spojrzenia innych kobiet.

Podziw przedstawicielek własnej płci istniał na wyższej i bardziej intensywnej płaszczyźnie niż cokolwiek, co mogli zaoferować mężczyźni, przypominając romantyczną rywalizację sióstr. Kobiety spiskowały, wymieniając potajemne spojrzenia za plecami mężów.

– Jutro przyjdziemy tu z dziewczynkami – oświadczyła Miriam. – Chcę im to pokazać – to jakby żywcem przeniesione z ekranu telewizyjnego.

– Miriam? I ty to mówisz…

– Słuchaj, czemu nie kupimy tu domu? Zawsze powtarzałeś, że chciałbyś mieszkać w Hiszpanii.

– Kiedyś się tu przeniesiemy.

– Hemingway, Gaudi, Bunuel… mógłbyś tu pracować, oni bardziej pasują do twego świata. – Miriam odwróciła moją twarz ku sobie i przyłożyła mi palec do czoła. – Kochany, przestań się oszukiwać, nigdy nie będziesz czuł się w Anglii jak w domu.

– Czy to aby prawda? W Shepperton czuję się dobrze.

– Nawet w Shepperton nie. Mieszkasz w Anglii osiemnaście lat, a nadal sprawiasz wrażenie człowieka, który wysiadł na niewłaściwej stacji.

– Może powinienem wrócić do Szanghaju. Trzeba było skorzystać z propozycji Davida.

– O nie, tylko nie Szanghaj. Dzięki Bogu, skończyłeś z tym wszystkim. Hiszpania mogłaby ci dostarczyć bodźca, na który czekasz.

– Czyżbym czekał na jakiś bodziec?

– Tak – jak królik w klatce przed wyścigiem. Nudzi cię monotonia. Przypomnij sobie, jak się ożywiasz podczas tych trzeciorzędnych walk byków w Figueres.

– To Hiszpania dla turystów. A jak rozwiążemy problem szkoły?

– Mają tutaj szkoły. Hiszpanie są może szaleni, ale piśmienni. Pomyśl o swoich rodzicach – wyjechali do Chin.

– Ale zabrali ze sobą kawałek Surrey. Hiszpania stanowiłaby znacznie większe wyzwanie. Przynajmniej dla ciebie.

– Guzik prawda. Musimy cię wyrwać z Anglii… Zresztą w Port Lligat mieszka Dali.

Możemy się z nim spotykać.

– I z tajemniczą Galą, jego muzą.

Miriam pochyliła się, jakby chciała mnie pocałować, i ugryzła mnie w ucho. Kroplę krwi, która pozostała na czubku jej języka, złożyła na mych ustach.

– Jim, musisz spotykać bardziej intrygujące kobiety. Konfrontacja z sekretarką señora Roblesa świetnie by ci zrobiła. Mogę nawet to zaaranżować.

– Nie wiedziałbym, co robić.

– Najdroższy, nic byś nie robił, ona wypreparowałaby ci mózg jak najlepszy neurochirurg. Moje biedactwo, obronię cię…

Położyła sobie moją głowę na kolanach, pachnących morską solą, kremem dla niemowląt i perfumami pożyczonymi od pani Nordlund. Obserwowaliśmy Henry’ego, brodzącego w wodzie obok tamy. Podniósł kamień i zaniósł go na patio, gdzie ułożono prymitywne stopnie. Wyrównał powierzchnię i ostrożnie położył kamień, a potem z dziecięcą dumą spojrzał na własne dzieło.

– Idę do ciebie, Henry!

Miriam odepchnęła mnie i zerwała się z miejsca. Weszła do wody i zaczęła pomagać Henry’emu przenosić kamienie. Leżałem pod markizą, obserwując, jak buduje te skromne schody, które w jej umyśle prowadziły do nowego życia. Osiem lat małżeństwa i trójka dzieci nie ostudziły jej entuzjazmu. Od najwcześniejszych dni naszej znajomości zawsze mnie popychała do przodu, rezygnowała z wakacji, bym mógł skończyć książkę lub zabierała dzieci do londyńskiego zoo, by dać mi kilka godzin spokoju. Wierzyła we mnie niezachwianie, nawet w czasach gdy otrzymywałem wyłącznie odmowy. Chowała wyciągi bankowe, po kryjomu pożyczała pieniądze od matki i Dicka Sutherlanda. Pod wieloma względami stworzyła mnie od nowa. Zawdzięczałem jej wszystko – dzieci, pierwsze opublikowane książki, odzyskaną wiarę w świat.

Ale wkrótce nastąpią zmiany i byłem ciekaw, czy im sprostam. Wzięła udział w inscenizacji na świeżym powietrzu sztuki „Jak wam się podoba”, grając rolę ognistej Rosalindy niczym feministka-agitatorka. Już zaczynała napomykać o powrocie do swej pracy dziennikarskiej. Patrząc na nią, gdy kręciła się niespokojnie po kuchni, znudzona szykowaniem w kółko posiłków, widziałem dojrzałą, czterdziestokilkuletnią kobietę o silnej woli, jaką wkrótce się stanie. W pewnym sensie zostawi mnie daleko w tyle za sobą, beztroskiego Piotrusia Pana z kieszeniami wypełnionymi obcą, żółtą ziemią.

Chwilowo uparła się na zamieszkanie w Hiszpanii. Domyślałem się, że señor Robles pokazał jej już jedną ze swych willi na wzgórzach nad Rosas i Cadaques. Dali i jego żona mogli okazać się bardziej wymagającymi sąsiadami, niż uświadamiała sobie to Miriam, ale cieszyłem się widząc ją rozkwitającą pod grzecznymi spojrzeniami melancholijnych Hiszpanów, kiedy w swym czarnym kostiumie bikini chodziła po supermarketach w Rosas.

Nasze życie miała wkrótce zdominować pogoń za przyjemnościami w świecie oferującym coraz większe możliwości.

*

Nowa Europa wyrosła wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego; ściśle mówiąc, było to wąskie miasto długości blisko pięciu tysięcy kilometrów, a szerokości trzystu metrów, ciągnące się od Gibraltaru do plaż Glyfady za wschodnimi przedmieściami Aten. Stara Europa pozbyła się brzemienia przeszłości, porzuciła dawne hierarchie i snobizmy. Tutaj, w tym bezklasowym świecie, maszynistki z Lancashire siedziały przy jednym stole z księgowymi ze Sztokholmu i duńskimi kierowcami ciężarówek. Plaże Hiszpanii były Kalifornią Europy, a przynajmniej jej Florydą. Lubiłem tę nadmorską atmosferę, nie kończące się autostrady i domy z apartamentami do wynajęcia. Reprezentowały przyszłość, do której powstania przyczynił się prezydent Kennedy i współzawodnictwo w zdobywaniu kosmosu – były stworzoną z wyprzedzeniem strefą mieszkalną, gdzie wkrótce zostaną założone ośrodki naukowe i zrealizuje się najnowocześniejsze projekty.

Było coś księżycowego w białych hotelach nawiedzanych przez kryminalistów przemycających haszysz z północnej Afryki, kradnących antyki lub ukrywających się przed Scotland Yardem. W porównaniu z cierpiącą na brak słońca północną Europą, dziwaczna geometria tych zalanych światłem domów zdawała się wprowadzać nas w bardziej abstrakcyjny świat, wyprany z emocji. Nawet seks stał się bardziej wyrafinowany. Po południu, kiedy dzieci spały, razem z Miriam piliśmy w kuchni białe wino. Gdy była na lekkim rauszu, lubiła się kochać w łazience, w otoczeniu luster i białych urządzeń sanitarnych, niczym perwersyjna gimnastyczka. Patrzyła na mnie obojętnym wzrokiem, jakbyśmy odbywali stosunek na statku kosmicznym setki kilometrów nad ziemią, by począć pierwszych przedstawicieli nowej rasy astronautów.

Po roku spędzonym na Costa Brava stalibyśmy się całkowicie bierni, przypominając owych bezmyślnych uczestników wycieczek turystycznych. Przed wyjazdem z Anglii widzieliśmy „Psychozę” Hitchcocka. Angielskie sekretarki w kostiumach bikini zachowywały się dokładnie tak samo jak Janet Leigh, gdyby ta nie zdecydowała się na ów fatalny w skutkach prysznic, ale nie pamiętały, gdzie zgubiły swoje życie.

– Jim, rusz tyłek! – zawołała do mnie Miriam. Ręce oblepione miała wilgotnym piaskiem. – My harujemy, a ten sobie leży niczym pasza! Jutro przypłyniemy tu pontonem.

Dziewczynki będą pod wrażeniem tego miejsca…

Budując swe proste schody Miriam w delikatny sposób dawała do zrozumienia, że poważnie myśli o osiedleniu się w Hiszpanii. Każdego ranka całą piątką wyruszaliśmy łódką, zabierając z sobą wałówkę na cały dzień. Pozszywałem porwaną czaszę spadochronu służącą za markizę, a Miriam z pomocą dzieci wysprzątała domek i zamiotła patio. Po południu, zjadłszy zimnego kurczaka i wypiwszy sangrię, drzemaliśmy w cieniu lub pływaliśmy razem z dziećmi. Narciarze wodni przemykali przez zatokę, radia tranzystorowe połyskiwały na brzegu Santa Margarita, a zwariowani kapitanowie promów celowali dziobami swych jednostek w znajdujących się w pobliżu pływaków.

*

Kiedy tydzień później dobiliśmy do wyspy, zastaliśmy na naszej samotnej plaży nowych przybyszów. Mały citroen, załadowany walizami i sprzętem kempingowym, pokonał

płytką zatoczkę i parkował na piasku. Brodaty mężczyzna i młoda, czarnowłosa kobieta, ostrzyżona na chłopczycę, pływali w morzu. Przyglądał im się wysoki, nagi mężczyzna po czterdziestce, z włosami do ramion. W jednej ręce trzymał książkę, a w drugiej fajkę.

Dzieci, speszone, stanęły obok samochodu. Henry wskazał nalepkę na tylnym zderzaku, nad francuską tablicą rejestracyjną: „Szczęście wyprzedza 2CV”.

– Co to jest 2CV?

– Typ samochodu. Przywitajmy się.

– Dlaczego wyprzedza go szczęście?

Alice spojrzała spod grzywki i złapała Miriam za rękę.

– Czy oni są kanibalami? Czy tatuś będzie z nimi walczył?

– Ależ skądże. Prawdopodobnie to ich dom.

Samochód załadowany był butelkami hiszpańskiego wina, bochenkami chleba oraz tanimi edycjami książek Kerouaca, Henry’ego Millera, Ginsberga i Williama Burroughsa. Do bagażnika na dachu umocowana była droga waliza ze świńskiej skóry, pokryta nalepkami hoteli z Nowego Jorku i Chicago. Czyżby ukradli ją jakiemuś roztargnionemu podróżnemu na stacji w Perpignan? Kiedy nagi mężczyzna pomachał dzieciom fajką, wyobraziłem sobie nowy gatunek przestępców, czytających W drodze czy Jęk i jednocześnie wyciągających turystce z torebki portmonetkę.

Brodaty mężczyzna zawołał coś po francusku do dzieci. Drzwi rozbieralni otworzyły się i ukazała się w nich młoda blondynka o białej karnacji. Nosiła pantofle na wysokim obcasie i dół od kremowego bikini. Twarz miała trochę zaniedbaną, jakby od dawna nie poświęcała sobie wystarczająco dużo uwagi. Kiedy się uśmiechnęła, w słońcu błysnął rząd nieskazitelnych, amerykańskich zębów, w którym brakowało lewego kła, zastąpionego niskiej jakości wytworem angielskiej stomatologii. Odznaczała się swobodnymi manierami, które z miejsca mi się spodobały.

– Cześć… Odnoszę wrażenie, że jakieś małe elfy posprzątały kuchnię. – Porwała Lucy na ręce i przytuliła ją. – Czy jesteś elfem?

– Nie! Mamusiu…!

– A ja myślę, że jesteś. Szorowałaś, ścierałaś kurze i czyściłaś…

Szczebiotała tak miłym głosem o akcencie z Nowej Anglii, podczas gdy fajczarz wolnym krokiem szedł w naszą stronę. Dzieci gapiły się na niego z otwartymi buziami, bardziej zaintrygowane szramami na brzuchu i udzie mężczyzny niż jego genitaliami.

Domyślałem się, że doznał poważnych obrażeń podczas wojny.

Widząc, że jesteśmy Anglikami, dokonał prezentacji.

– Peter Lykiard. Jesteście z Londynu? Świetnie. Uczę w szkole politechnicznej przy Regent Street. – Wskazał parę w wodzie. – Robert i Muriel Joubertowie z Nanterre. A to Sally Mumford, jedna z moich amerykańskich uczennic. Najprawdopodobniej porwie wam dzieci.

– Poważnie o tym myślę.

Młoda kobieta postawiła Lucy na ziemi i poprosiła nas do cienia. Wesoło szczebiocząc, wyniosła dzbanek sangrii, tapas i papierosy. Francuska para opalała się na patio, dzieci obserwowały ich nagie ciała rozważnymi spojrzeniami doświadczonych antropologów. Codziennie widziały mnie i Miriam bez ubrania, ale inne ciała, nawet niewiele różniące się od naszych, stanowiły bezmiar intrygujących przypuszczeń.

Podzieliliśmy się naszymi wiktuałami z tymi sympatycznymi ludźmi i usiedliśmy razem pod czaszą spadochronu. Piliśmy wino, a Lykiard mówił, że każdego lata przyjeżdżał

do Ampuriabrava – chociaż obecny pobyt będzie niestety ostatni. Wkrótce na tereny te wjadą buldożery przedsiębiorstw budowlanych.

– Wysepka zniknie, dosłownie zostanie zalana betonem. Na brzegu zatoki wybudowane zostaną hotele i domy z apartamentami do wynajęcia. – Wskazał sosnowe tyczki, wbite w wydmy przez geometrów. – W Geronie jest makieta całego tutejszego kompleksu. Zamierzają połączyć trasy morskie z promenadami pełnymi butików i barów, a potem sprzedawać działki wszystkim tym dentystom z Dusseldorfu. Za trzy lata miejsce to będzie przypominało dekorację do filmu, z szeregiem stylizowanych na stare katalońskich wiosek wzdłuż tras dla ślizgaczy.

– Miriam chce, żebyśmy tu osiedli; uważa, że wpłynie to korzystnie na moją wyobraźnię.

– Wątpię, by ostało się cokolwiek, co mogłoby stanowić inspirację. Mówiąc szczerze, trudno wyobrazić sobie styl życia owych statecznych mieszkańców doliny Renu, gdy założą tu swoją bazę. Kiedy mieszczański gust stanie oko w oko z surrealizmem, wiadomo, co zwycięży.

Znad wody dobiegały krzyki dzieci; zamek z piasku, wzniesiony przez Henry’ego, opierał się falom wywołanym przez przepływający prom. Sally budowała z wilgotnego piachu wymyślne łoże z zagłówkami i puchową kołdrą, którą następnie opatuliła zachwycone Lucy i Alice. Drzemałem, Miriam zaś pomagała Lykiardowi i Joubertom wyładować bagaże z samochodu. Lykiard pracował niespiesznie, robiąc przerwy, by nabić fajkę i przeczytać stronicę czy dwie z kolejnych książek wyciąganych spod siedzeń. Obserwując, jak przyjaźnie obejmuje Miriam w pasie, uświadomiłem sobie, że staliśmy się strasznie drobnomieszczańscy z naszym wynajętym apartamentem, samochodem kombi i wierną łódką, którą ciągnęliśmy za sobą na przyczepie. Nawet próba uprzątnięcia rozbieralni zdradzała nasze burżuazyjne nawyki. Zawsze śmiałem się z rodziców, że zabrali do Szanghaju kawałek Surrey, ale razem z Miriam robiliśmy to samo. Prawdziwymi akrobatami cyrkowymi i śmiałkami na tej scenie byli dentyści z Dusseldorfu.

O zmierzchu w ciepłym powietrzu dało się wyczuć dym marihuany, drażniący nozdrza dzieci. Było nam przykro odjeżdżać, ale zebraliśmy manatki i załadowaliśmy je do łódki.

– Pa, pa, elfy, przyjedźcie jutro – powiedziała Sally do dzieci siedzących w kamizelkach ratunkowych. – Trochę posprzątamy. Musimy zetrzeć kurze i wyfroterować całą plażę – spójrzcie tylko na brudny piasek…

Miriam skrzywiła się, ale ja czułem sympatię do tej podniecającej Amerykanki.

Weszła do wody – woń dymu luźno skręconego papierosa wypełniała wieczorne powietrze.

Trzymając skręta w górze w jednej ręce, drugą popchnęła ponton. Kiedy odpływaliśmy, widziałem jej wielkoduszny, lekko złośliwy uśmiech biegnący za nami po falach.

*

– Boże, ale się czuję staro – powiedziała Miriam rozglądając się po naszym apartamencie. W dłoni trzymała szklankę pastisu. – „Trochę posprzątamy” to był przytyk pod moim adresem.

– Ale pozbawiony złośliwości.

– Czy jestem stara?

– Moja zdemoralizowana i szanowna żona? Miriam, Joubertowie pracują w lewackim liceum, a Lykiard wykłada współczesną literaturę w modnej szkole politechnicznej. Jeżdżą citroenem i palą trawkę. Czy może być coś bardziej konwencjonalnego niż to?

– Omijasz sedno sprawy. – Miriam skończyła pastis i gapiła się na nadmorski bar za falochronem majaczący białą smugą wzdłuż brzegu Ampuriabravy. Po jasnym ognisku, które zostawiliśmy w tyle, został jedynie słaby żar. – Kupmy sobie trawkę.

– Zgoda, wiem, że marzysz, by zostać aresztowana przez tych przystojnych, hiszpańskich gliniarzy. Pamiętaj, że Lykiard i jego znajomi nie mają dzieci.

– To zdumiewające, sprawiają wrażenie, jakby bardzo się o nie starali. Myślisz, że sypiają ze sobą?

– A kogo to obchodzi? Prawdopodobnie wszyscy są stanu wolnego.

– Mnie to obchodzi…

Miriam skinęła głową, pochłonięta już obmyślaniem sposobu odzyskania straconych szans, powetowania sobie tego wszystkiego, czego pozbawiło ją małżeństwo i macierzyństwo. Często przyłapywałem żonę, gdy przyglądała się sobie w lustrze, jakby czuła, że całe jej życie, małżeństwo i dzieci, były zboczeniem z głównej drogi.

Każdego ranka wracaliśmy na wyspę, zostawiając zatłoczoną plażę w Santa Margarita, otuloną mgiełką olejku do opalania i dezodorantów, które tworzyły niemal widoczny mikroklimat. Wyciągaliśmy ponton na piasek poniżej cypla i przyłączaliśmy się do grupki odpoczywających pod markizą z czaszy spadochronu. Po południu francuskie małżeństwo, namiętni obserwatorzy ptaków, wkładało sari i krążyło po zatoczkach i wydmach Ampuriabrava, mając w pogotowiu szkicowniki i aparaty fotograficzne. Sally pływała z Henrym i dziewczynkami, a Miriam pomagała Lykiardowi poszerzyć patio, znosząc kamienie z rozwalonej tamy.

Obserwując Sally, nie mogłem się nadziwić temu, jaką przyjemność dawała jej zabawa z dziećmi. Wiecznie wymyślała nowe gry i spiski, tajemnicze polecenia, które sprawiały, że dzieciaki buszowały w trawie. Miriam powiedziała mi, że ojciec dziewczyny jest właścicielem domu towarowego w Bostonie, ona zaś doznała zaszczytu rzadko spotykającego córki bogaczy, mianowicie została wydalona zarówno ze szkoły prywatnej, jak i z ekskluzywnego żeńskiego college’u. Wyruszyła na podbój Europy, gdzie pracowała na jachtach u przyjaciół ojca, a potem wyjechała do Anglii, by zobaczyć Beatlesów. Prawdziwy wolny duch, zdawała się rozmyślnie zaniedbywać samą siebie, żyjąc wyłącznie tapas, sangrią i trawką. Czułem, że na swój sposób mści się na własnym ciele.

Miriam wyjawiła mi również najbardziej obojętnym tonem, na jaki było ją stać, że Sally śpi i z Lykiardem, i z Joubertem – informację tę połknęła w całości i trawiła w wolnych chwilach. Ale dopiero kiedy pojechaliśmy do Barcelony, żeby zobaczyć Cordobesa i Paco Camino, poznała prawdziwą naturę Sally i jej niepewne zmagania ze światem.

*

Lucy i Alice zostały z Joubertami w wynajętym przez nas mieszkaniu, a cała reszta wyruszyła naszym samochodem. Na cześć Cordobesa zajęliśmy miejsca w primo barreras i kupiliśmy naparstki fundatora, by wznieść toast za bożyszcze miłośników walk byków, które wywoływało u tradycjonalistów oburzenie swymi dziwacznymi sztuczkami i wariacką brawurą. Henry siedział między mną i Sally, miętosząc olbrzymiego plastikowego byka z penisem większym od swojego, jak mi szepnęła Sally.

Jeden z pierwszych byków, oszołomiony gwizdami i okrzykami tłumu turystów, przeskoczył przez ogrodzenie i przebiegł tuż obok, obryzgując nas śliną, a jego zakrzywione rogi mignęły kilka centymetrów od naszych rąk. Henry przycisnął do siebie plastikową zabawkę, zdjęty grozą na widok przekrwionych oczu rozdrażnionej i wzbudzającej lęk bestii, ale Sally zerwała się i zdzieliła zwierzę po wymazanym łajnem zadzie. Miała na sobie sukienkę z jasnego jedwabiu, pod pachami i na staniku widać było ślady potu. Ścisnęła rękę Henry’ego gwiżdżąc i krzycząc z podniecenia, podczas gdy orkiestra grzmiała, a tłumy wydzierały się po każdym ruchu muletą. Kiedy banderillerzy rozorali barki byka swymi włóczniami z chorągiewkami, zerwała się z miejsca, wydając dziwny, gardłowy okrzyk, niczym wariatka w rzeźni.

Zawstydzona własnym zachowaniem umilkła, gdy na arenie pojawiła się przystojna kobieta-toreador w eleganckim, czarnym żakiecie i obcisłych bryczesach. Siedziała na koniu, walcząc z bykiem na modłę portugalską. Władcza kobieta o wydatnym nosie, umalowana jak czarująca dyrektorka banku, powiodła groźnym wzrokiem po widowni i zauważyła Sally stojącą przy barierze. Obie kobiety spoglądały na siebie poprzez hałas, zapach krwi i opary fundatora. Kilka razy szarżujący byk omal nie stratował kobiety-toreadora, której jednak zawsze udało się umknąć, gdy rogi zwierzęcia już ocierały się o boki jej konia. Podczas jednej z konfrontacji, kiedy byk dławił się własnym językiem, zalany krwią i wściekłością, siedziała w siodle sztywno jak świeca kilka metrów od nas. Słyszeliśmy z Sally stek przekleństw i wyzwisk pod adresem byka i jego przodków, padający z karminowych ust wzbudzającej podziw amazonki.

Kiedy zsiadła z konia, by dobić wyczerpaną bestię, najpierw splunęła na czubek szpady, dając w ten sposób do zrozumienia, iż naciera na zwierzę nie jak zwykły mężczyzna, lecz zatapiając w byku śmiercionośne ostrze niejako zapładnia go swą śliną, która stała się nasieniem.

Oszołomiony fundatorem i wrzaskiem tłumu, próbowałem sobie wyobrazić, czy ktoś miałby odwagę zbliżyć się do tej przerażającej kobiety, nie mówiąc już o odbyciu z nią stosunku. Ale Sally już podjęła decyzję. Plamy potu pod pachami stawały się coraz większe; ściskała kurczowo drewnianą barierkę i wpatrywała się w amazonkę, jakby rozpoznała w niej wszystkie dyrektorki szkół ze swego dzieciństwa w Nowej Anglii. Czekałem, kiedy zedrze z siebie jedwabną suknię, przeskoczy przez ogrodzenie i dosiądzie konia, ukazując białe nogi, a rękami obejmie w pasie kobietę-toreadora. I tak splecione ze sobą opuszczą galopem arenę.

Gdy pojawił się Cordobes, zapomniałem o Sally i razem z Miriam oraz Lykiardem zachwycałem się owym przystojnym zabijaką, na poły gangsterem, na poły gwiazdorem filmowym. Lykiard zwrócił naszą uwagę na fakt, że bez względu na to, jak blisko nacierał

byk, toreador nigdy nie cofnął się ani o krok. Mimo swych teatralnych gestów i jawnego lekceważenia dobrych obyczajów obowiązujących podczas walk byków, nieprawdopodobnie ryzykował własne życie. Po zmęczeniu drugiego zwierzęcia zaczął błaznować i poniżać dyszącą, zakrwawioną bestię, która słaniając się próbowała go podejść. Kiedy byk stał na chwiejnych nogach, Cordobes uklęknął tyłem do niego, tak że rogi zwierzęcia znalazły się kilka centymetrów od łopatek prześladowcy. Wyciągnął ręce, by zagarnąć ryk aplauzu publiczności, choć starsi Hiszpanie zaczęli z niesmakiem opuszczać trybuny.

Gdy zszedł z areny odprowadzany okrzykami oszalałych europejskich i amerykańskich turystów, dostrzegłem Sally w na pół podartej sukience, przeciskającą się przez rzędy siedzeń.

Godzinę później odnaleźliśmy ją w pobliżu czarnego mercedesa toreadora. Miała rozmazany makijaż, kierowcy i ochroniarze popychali ją uśmiechając się drwiąco. Razem z Lykiardem zanieśliśmy dziewczynę do mojego samochodu. Henry, wstrząśnięty wyglądem Amerykanki, zaproponował jej swojego byka. Kiedy sadzaliśmy Sally z tyłu wozu, okładała nas twardymi pięściami, nadal ogarnięta niezaspokojoną żądzą jakiegoś gwałtownego zwieńczenia owego popołudnia. W końcu Miriam udało się ją uspokoić. Trzymała Sally za ręce i ścierała jej z brody smugi tuszu do rzęs. Kobiety siedziały obok siebie jak siostry wracające z pogrzebu, który nie wzbudził ich aprobaty.

Podczas jazdy do Gerony widziałem w lusterku wstecznym, jak rumieńce na policzkach Sally bledną. Siedziała w podartej, jedwabnej sukience niczym niegrzeczna uczennica, głaszcząc ostrą sierść byka Henry’ego i zaciskając usta, gdy przełykała resztki jakichś toksycznych emocji.

*

– Lubię jej amerykańską brawurę – oświadczyła Miriam, kiedy przyjechaliśmy do siebie. – Wie, czego chce, sięga po to i zdobywa. Oczywiście jest zupełnie zwariowana.

– Może jest najzupełniej normalna; dla ludzi takich jak Sally oznacza to to samo.

– Jim, ona chciała zaliczyć te byki! Mniejsza o Cordobesa i szoferów. Założę się, że przyłapali ją, jak próbowała uciąć bykom jaja. A propos, co z nimi robią?

– To swego rodzaju przysmak. Może chcesz skosztować? Znajdziemy jakąś dobrą restaurację w Geronie.

– Kto wie… – Miriam wpatrywała się gdzieś w przestrzeń. – Seks to gałąź gastronomii, najlepsi kucharze są najlepszymi kochankami. Każda kobieta kiedyś to stwierdza.

Widziałem citroena toczącego się przez piaszczyste wydmy Ampuriabrava. Dach był

otwarty – Sally stała obok Lykiarda, a strzępy jej jedwabnej sukni powiewały niczym proporce między tyczkami wbitymi przez geometrów. Prawdziwa furia objeżdżająca pole szubienic.

Miriam objęła mnie.

– Jest dziwna, ale ją lubię. Żałujesz, że nie poślubiłeś kogoś takiego, jak ona?

– Właśnie to zrobiłem.

– Chciałabym jej pomóc. Powinna mieć dziecko.

– Jeśli o to chodzi, tylko ja mogę jej pomóc.

– Pamiętaj, że będziesz zajęty sekretarką señora Roblesa. Jutro może być ciężki dzień.

Objąłem Miriam, ciesząc się, że Sally pobudziła jej wyobraźnię.

– Najdroższa, zawsze pragnęłaś mieszkać na bezludnej wyspie z trzema obcymi facetami.

Jednak następnego dnia Sally powrócił beztroski humor. Klęczała na piachu obok rozbieralni, do głowy przymocowane miała słomiane rogi, a Henry nacierał na nią z ręcznikiem plażowym. Kiedy Miriam karmiła Alice i Lucy, wziąłem garść czarnych oliwek oraz butelkę piwa i udałem się na pokryte zaroślami wydmy. Usiadłem w zagłębieniu próbując opracować nową trasę przez zatokę. Myśląc o Cordobesie i okaleczonych bykach czekających na śmierć, wyobraziłem sobie przerażonego turystę na rowerze wodnym, pedałującego przez morze krwi. Jeszcze długo po wypłynięciu promu do Cadaques mocne fale uderzały o brzeg, jakby sam Posejdon przypominał mi, że o mały włos uniknąłem śmierci.

Sally szła w moją stronę z papierosem w ręce. Na jasnych włosach nadal miała słomiane rogi.

– Przerwa na odpoczynek. – Opadła na ziemie obok mnie. – Jezu, jestem wypompowana. Nie wiem, jak wy z Miriam… musi być chyba jakiś sposób.

– Powiedz, kiedy go znajdziesz. Od 1957 roku jesteśmy wiecznie zmęczeni.

Podrzuciła rogi ze słomy w powietrze.

– Uwierz mi, są cudowne. Przy nich każdy dzień zmienia się w święto. Żałuję, że moje dzieciństwo nie było takie radosne.

Mówiła głosem pełnym zadumy. Odgarnęła włosy wpadające jej do oczu, omal nie podpalając ich papierosem. Bezgranicznie wyrozumiała dla Henry’ego, Alice i Lucy, nie umiała być cierpliwa, gdy chodziło o jej własne ciało – jak gdyby ono, niczym bezmyślne dziecko, nie reagowało na problemy nurtujące matkę. Paznokcie obgryzała do żywego mięsa, jej lewy sutek był otarty do krwi. Przez majtki kostiumu bikini przenikała słaba woń chemikaliów, przypominająca nieświeży żel plemnikobójczy. Domyśliłem się, że od kilku dni nie wyciągała krążka dopochwowego. Poczęstowała się oliwką.

– Gdzie jest wasze mieszkanie? Nie widzę go dzisiaj.

– Obok hotelu z neonem… jeśli jakiś budowlaniec go nie przeniósł. Powinniśmy byli od razu przyjechać tutaj z dwoma namiotami.

– Cudownie. Najbardziej lubię Gozo, wyspę Kirke, piję z jej źródła. I Rwandę. W

zeszłym roku chciałam zamieszkać z Tutsi. – Poklepała piasek, który oblepił jej nogi, jakby szykowała się do zaślubin z mężczyzną wymalowanym białym proszkiem. – Miriam powiedziała mi, że przyjechałeś z Chin.

– Już dawno temu osiadłem w Anglii.

– Podoba ci się tam?

– Trzeba się przyzwyczaić.

– Może to i dobrze. Może musisz się czuć jak uciekinier.

– A ty?

Skrzywiła się, poprzez dym błysnęły jej amerykańskie zęby.

– Czekam… w dzisiejszych czasach na wschodzie nie ma zbyt wielu gwiazd. Czasami odnoszę wrażenie, że właściwie wszędzie jest tak samo. Miriam mówiła, że chciałeś kupić trawkę?

– Jeśli masz na zbyciu. Boi się, że stajemy się zbyt drobnomieszczańscy.

– Jest dobra na seks…

Sally leżała na boku, dotykając piersią butelki piwa, którą trzymała w ręku.

Jasnozielone szkło powiększało sutek. Podała mi papierosa i obserwowała, jak zaciągam się mieszaniną haszyszu i tytoniu. Dzieciaki bawiły się za cyplem, Miriam pracowała na patio, pusta plaża gwarantowała nam bezpieczeństwo, kiedy leżeliśmy w trawie między wydmami.

Sally, biorąc kolejną oliwkę, na moment wzięła mój kciuk do ust. Czekała na mnie, ale poczułem się dziwnie niezręcznie, jakbym był niewinny, bez żadnego doświadczenia z kobietami. Przez osiem lat małżeństwa dochowałem wierności Miriam i znałem jej ciało lepiej niż własne. Ciało innej kobiety stanowiło niezbadaną tajemnicę, nie mówiąc już o jej uczuciach i potrzebach.

– Cóż, pora wracać do potworów.

Sally wstała i otrzepała piasek z ud. Uśmiechnęła się, wycofując dopiero co złożoną ofertę – nie czuła się dotknięta moją odmową – i ruszyła w stronę plaży.

Szedłem pięćdziesiąt metrów za nią, zatrzymując się, by zetrzeć z twarzy pot wstydu.

Zdumiewało mnie, że trzęsę się ze złości na siebie – byłem lojalny wobec Miriam, ale trochę mniej, niż mi się wydawało.

Kiedy dotarłem do domku, Joubertowie wysiadali z citroena, trzymając bochenki chleba, tapas i tanie wino z bodegi. Lykiard dawał dzieciom lekcję biologii; stały w szeregu, wpatrując się w złapaną przezeń jaszczurkę, a Sally stroiła miny za jego plecami.

Fala wywołana przepływającym promem Estartit uderzyła o brzeg. Moja żona szła przez patio, zamierzając wypłukać w morzu kostiumy kąpielowe. Zeskakując po stopniach potknęła się i straciła równowagę na gładkich kamieniach. Podwinęła jej się prawa noga i Miriam ciężko upadła na schody.

Odwróciliśmy się wszyscy, słysząc jak uderzyła głową o kamienie. Kiedy do niej dobiegłem, była na poły ogłuszona – wpatrywała się we mnie nie poznając mej twarzy. Miała skręconą nogę, z głębokiej rany w kostce tryskała krew.

Lykiard doskoczył do mnie, dając dzieciom znak, by nie podchodziły, jaszczurkę rzucił do morza. Uniosłem Miriam, próbując wymacać złamaną kość. Wciąż oszołomiona, chwyciła się mnie i usiadła. Twarz jej się skurczyła i pobladła, oddech stał się płytki.

– Rety, ale wywinęłam kozła – powiedziała. – Gdzie ja, głupia, szłam?

– Kochanie, nic ci się nie stało? Jak twoja noga?

– Boli jak diabli. Nie martw się, Lucy. Mamusia jest gapa i przewróciła się. Boże, moja głowa – nie powinnam była układać tych stopni…

Razem z Sally pomogliśmy Miriam wrócić do patio i posadziliśmy ją w wiklinowym fotelu. Dygotała na całym ciele, włosy miała przyklejone do skroni. Próbowałem powstrzymać drżenie jej ramion, podczas gdy Sally czyściła ranę w kostce tamponem zmoczonym wodą mineralną. Miriam odwróciła się, by pocałować Henry’ego, i wtedy dostrzegłem nad jej prawym uchem opuchliznę.

Lykiard włożył dżinsy i sandały. Powiedział coś szybko do Joubertów i wyciągnął

butelkę fundadora, ale Miriam nie chciała się napić. Starała się uspokoić dzieci. Jej twarz była niemal równie mała, jak ich, wzrok utkwiła w schodach, jakby na wilgotnych stopniach zostawiła cząstkę siebie.

– Lepiej zabierz ją do domu – poradził Lykiard. – Dzieci zawieziemy samochodem. Jej będzie wygodniej w pontonie.

Sally i Joubertowie pomogli mi zanieść Miriam do łódki. Zepchnęliśmy ponton na wodę, zostawiając na piasku kosz z wiktuałami i plażowym ekwipunkiem. Fale zalewały już ręczniki. Miriam pomachała dzieciom sadowiącym się z tyłu citroena, drugą ręką trzymała się kurczowo burty. Podczas krótkiej przejażdżki morzem wydawało się, że powietrze ją orzeźwiło – uśmiechnęła się do mnie, unosząc przepraszająco wilgotne brwi. Ale kiedy wyciągałem ponton na brzeg, upadła i leżała jakiś czas między rzędami parasoli i przyglądającymi się plażowiczami, nim odzyskała oddech.

Miała dość sił, by dojść do windy, lecz gdy otworzyłem drzwi od mieszkania, odniosłem wrażenie, że rozpoznaje je tylko połową mózgu. Zadzwoniłem do biura, by mi podali numer miejscowego lekarza. Miriam chodziła wzdłuż balkonu, spoglądając na zatłoczoną plażę.

Godzinę później, kiedy pojawił się hiszpański lekarz, leżała na łóżku i uśmiechała się lekko, słysząc głosy dzieci bawiących się na balkonie Nordlundów. Zbadał ją dokładnie, potem klepnął mnie pocieszająco w ramię i powiedział coś Lykiardowi po hiszpańsku.

Pielęgniarz-praktykant będzie czuwał nad Miriam, a doktor przyjdzie jeszcze raz wieczorem.

Praktykant siedział przy Miriam w sypialni, ja zaś poszedłem do kuchni przygotować kolację dla dzieci i zaniosłem tacę do apartamentu Nordlundów. Gdy wróciłem, praktykant rozmawiał przez telefon. Okazało się, że dzwonił do doktora. Skończywszy powiedział, bym się nie denerwował, i wezwał karetkę pogotowia. Poszedłem do sypialni. Miriam nie miała władzy w lewej nodze i ręce, co chwilę traciła przytomność i ją odzyskiwała, uśmiechając się blado. Spojrzała na mnie jednym okiem, obmacując ręką sparaliżowaną połowę ciała.

Nim przyjechał ambulans, ogarnęła mnie panika. Kierowca razem ze swym pomocnikiem próbowali rozłożyć wózek inwalidzki. Podczas gdy się sprzeczali, wziąłem Miriam na ręce i zaniosłem do windy. Wpatrywała się błędnym wzrokiem w migające cyferki, ciało miała zimne, jakby spędziła kilka godzin w morzu. Umieściliśmy ją w karetce, odganiając turystów powracających z plaży, obserwowani przez dzieci, które stały na balkonie Nordlundów.

Miriam już ich nie widziała. Usłyszałem, jak zatrzaskują się za mną drzwiczki, zobaczyłem Lykiarda uśmiechającego się sztucznie z pięścią zaciśniętą w geście pokrzepienia. Przycupnąłem na składanym siedzeniu za pielęgniarzem, który otulił Miriam kocem i przygotowywał maskę tlenową. Z rykiem syreny ruszyliśmy ulicami Figueres lawirując między pojazdami. Masowałem łydki Miriam starając się wyczuć puls. Tlen osuszył

pot na jej twarzy, która wydawała się równie mała, jak buzia Lucy w chwili narodzin.

Widziała tylko prawym okiem, wodziła nim po koronkowych firankach w oknach karetki.

Zmuszała się do oddychania, ale klatka piersiowa jej się zapadła.

Stanęliśmy za autobusem blokującym drogę obok areny. Pielęgniarz otworzył

drzwiczki i zaczął wykrzykiwać na kierowcę, który wolno zrobił nam miejsce. Dziesięć minut później dotarliśmy do szpitala. Ostatni kibic opuścił już stadion piłki nożnej. Kwiaciarki stojące obok kas biletowych zawijały w papier nie sprzedany towar, a gazeciarze składali metalowe stelaże. Miriam nie żyła.

8

DOBROĆ KOBIET

Dobroć kobiet uratowała mnie, kiedy już prawie straciłem nadzieję. W ciągu kilku tygodni po śmierci Miriam odkryłem, że utraciłem nie tylko ją, ale wszystkie kobiety świata.

Niezgłębiona przepaść oddzielała mnie od przyjaciółek żony i moich znajomych, jakby postanowiły odizolować mnie szczelnym kordonem. Później uzmysłowiłem sobie, że stały w pobliżu, w przyległych pomieszczeniach mego życia czekając, póki nie minie mi złość na samego siebie. Wtedy wyłoniły się z cienia i uczyniły wszystko, by mi pomóc. Dobroć kobiet i miłość dzieci przeprowadziły mnie bezpiecznie przez te pierwsze długie miesiące.

Podczas ostatnich dni pobytu w Rosas, kiedy Nordlundowie pomagali mi się pakować, spoglądałem z balkonu na turystów wyciągniętych na plaży, odgrywających swoje role w dziwnej parodii rzeczywistości, jaką stało się życie. Słońce świeciło na te same parasole i rowery wodne, ale wszystko uległo zmianie. W ciągu kilku godzin po śmierci Miriam cała płeć piękna przemieniła się w inny gatunek. Kobiety jedzące gambas w nadmorskich restauracjach unikały mego wzroku, gdy rozmawiały ze sobą oblizując czerwone palce. Kiedy realizowałem resztę czeków podróżnych, zauważyłem, że ciała kobiet stojących w kolejce straciły zapach. Nawet pani Nordlund, ze swym zdeterminowanym uśmiechem i miłością do dzieci, patrzyła na mnie wzrokiem pracownika opieki społecznej z obcego kraju.

Tylko mówiąca po niemiecku sekretarka señor a Roblesa pozostała sobą. Sprawdzając sprzęty w mieszkaniu, zajrzała do zaciemnionej sypialni, najwyraźniej pewna, że właśnie tam umarła na moich rękach Miriam. Otworzyła oszkloną szafkę w łazience i przesunęła palcami po kubeczkach do mycia zębów.

– Nix kaputt?

– Kaputt nix.

Spojrzała w sposób, który wkrótce miał zacząć wywoływać moje oburzenie, z mieszaniną ciekawości i obojętności, niczym ktoś oglądający miejsce zbrodni. Chciałem złapać ją za przeguby i unieść ręce, by poczuć zapach jej potu, wsunąć dłonie między uda.

Tak nie lubiłem tej zarozumiałej młodej kobiety, że gotów byłem odbyć z nią stosunek, gdy dzieci czekały z Nordlundami w samochodzie. Chciałem dowieść, że istnieje jeszcze przynajmniej jedna kobieta. Ale wyszła na korytarz i wolała zejść po schodach, niż znaleźć się ze mną sam na sam w windzie. Według niej, wraz ze śmiercią Miriam na świecie zaczął

grasować jeszcze jeden gwałciciel.

Rosas i przypominające grzbiety jaszczurek skały przylądka Creus zniknęły za nami, kiedy wyruszyliśmy w stronę Figueres i granicy francuskiej. Plaże Costa Brava, hotele i kawiarnie przesuwały się niczym we śnie, bardziej niesamowitym niż obrazy Dalego, ukazując wizję końca świata: zanieczyszczone piaski, smród olejków do opalania i rzędy wystawionych na promienie słońca ciał. Minęliśmy bramę cmentarza miejskiego w Figueres i długą aleję cyprysów prowadzącą do pobielonych ścian i ozdobnych portyków rodzinnych grobowców. Miriam została pochowana na pobliskim, pozbawionym kwiatów cmentarzu protestanckim, gdzie pod skromnymi nagrobkami spoczywało kilku Hiszpanów antyklerykałów obok angielskiego chłopca, który utonął płynąc żaglówką. Po raz ostatni spojrzałem za siebie, po czym skierowałem się na północ, w stronę Pirenejów, Francji i domu.

Dzieci siedziały z tyłu, przez całą drogę wymyślając jakieś zabawy. Henry był zbyt wstrząśnięty, by mówić, ale Alice i Lucy wkrótce przejęły inicjatywę. Bardziej martwiły się moim stanem niż swoim. Pomagały mi szukać drogi na mapie i wybierać hotele, w których zatrzymywaliśmy się na noc; uważnie obserwowały butelkę whisky, którą ściskałem między nogami. Ich zdrowy rozsądek i śmiech stworzył fundamenty, na których odbudowaliśmy nasze wspólne życie.

Podczas podróży pamiętałem jedynie ostatnie chwile z Miriam i ceremonię pogrzebową na cmentarzu. Natura dopuściła się przestępstwa przeciw mojej młodej żonie i jej dzieciom; czułem głęboką złość nie tylko do siebie za przywiezienie Miriam do Rosas, ale do porośniętych winną latoroślą wzgórz, platanów i pasącego się bydła. Godzinę po śmierci gwałtowny spokój ogarnął ciało Miriam, spoczywające w izbie przyjęć szpitala w Figueres.

Głowę odrzuciła do tyłu, pierś wysunęła do góry, wargi jej rozchyliły się w grymasie ukazującym mięśnie ust i krtani. Szczerzyła się do mnie w uśmiechu odsłaniając zęby ułożone jak do krzyku śmierci. Uspokojony przez Nordlunda, udałem się do podobnego do katedry zakładu pogrzebowego w Figueres. Szliśmy między ozdobnymi gotyckimi trumnami przypominającymi kościelne ławki przed zbezczeszczonym ołtarzem z nagrobków z czarnego marmuru. Wydawało mi się oczywiste, że Miriam powinna być pochowana w trumnie przypominającej rekwizyt z filmu grozy.

Kiedy tego samego wieczoru wróciłem do szpitala, zaszła w niej całkowita zmiana.

Cały ból i strach ostatnich chwil, gdy jej porażony mózg zapadał się w sobie, zniknęły. Twarz miała odprężoną, skóra stała się miękka i biała. Pielęgniarka uczesała włosy mojej żony; policzki i usta Miriam były tak drobne i niewinne, jak małej dziewczynki, co dało mi okazję po raz ostatni spojrzeć na jej minione dzieciństwo.

Nazajutrz, przed ceremonią pogrzebową, trumnę przewieziono na wózku na cmentarz protestancki. Żelazne obręcze turkotały po zakurzonym bruku. Dzieci stały obok mnie w swych najlepszych ubrankach; miałem nadzieję, że nigdy nie usłyszą krzyku śmierci spod wieka trumny. Młody hiszpański ksiądz zrezygnował ze swej łamanej angielszczyzny i zaczął

mówić po katalońsku, językiem, którego kiedyś generał Franco zabronił używać. Jego ciemne spółgłoski były językiem umarłych, jakim od tej pory będzie posługiwała się Miriam. Sally Mumford stała z Lykiardem i Joubertami. Żadne z nich nie miało odwagi spojrzeć na mnie.

Paląc skręta, Sally patrzyła na groby, jakby czekając, kiedy kamienne płyty odsuną się z łoskotem, a mieszkańcy wynurzą się, by nas porwać.

Grabarze pochylili się nad łopatami. Pierwsze kamienie uderzyły o wieko niczym pięść waląca w drzwi. Nordlund wręczył mi szpadel. Nabrałem na niego gliniastej ziemi i przysypałem nią trumnę. Razem opuściliśmy cmentarz i odjechaliśmy torując sobie drogę między tłumami kibiców piłki nożnej, jakbyśmy zostawiali za sobą zbrodnię.

*

Po trzech dniach podróży przez kontynent dotarliśmy do Shepperton. Proste francuskie drogi pomogły mi uporządkować myśli. Przeszłość, od której odwróciłem się plecami w dniu swego ślubu, przybiegła i stała teraz tuż za mną. Śmierć Miriam znów przybliżyła mnie do wszystkich owych bezimiennych Chińczyków, którzy zginęli podczas drugiej wojny światowej. Pamiętałem pokryte pyłem zwłoki obok porozbijanych samochodów w alei Edwarda VII i naprężone mięśnie twarzy chińskiego chłopaka na wiejskiej stacji kolejowej, pierwsze przymiarki do popołudnia w Figueres. Powróciły obrazy kredowobiałych poletek ryżowych i perłowa poświata, okrywająca Lunghua po wybuchu bomby atomowej w Nagasaki. Kennedy przetrzymał Chruszczowa podczas kryzysu kubańskiego, ale amerykańskie bombowce nadal stały pod płaskim niebem Cambridgeshire, a królestwo światła czekało, by wystartować z betonowych pasów ciągnących się między moczarami.

Kiedy dotarliśmy do domu, przy furtce powitali nas serdecznie siostra Miriam, Dorothy, i jej mąż. Przygotowali smakołyki i niespodzianki dla dzieci, obfity lunch, na stole stały butelki z winem. Byłem im bardzo wdzięczny i mocno uściskałem Dorothy. Ale jej rysy twarzy, tak podobnej do twarzy Miriam, i głos, charakterystyczny dla mieszkańców Cambridge, sprawiły, że czułem się, jakbym razem z dziećmi wrócił do równoległego świata usilnie próbującego naśladować prawdziwy.

Zostawiłem Dorothy i Briana z dziećmi odpakowującymi prezenty, a sam udałem się na górę. Rozgardiasz w pokojach zasłanych ubraniami i zabawkami, z ulubionymi miśkami pozostawionymi w ostatniej chwili, obrazował dokładnie moment naszego wyjazdu cztery tygodnie temu. Stałem obok toaletki Miriam, patrząc na szczotki do włosów i kosmetyki, na tubkę zeszłorocznej emulsji do opalania z pękniętą nakrętką. Na warstewce talku pokrywającej szklany blat widoczne były odciski palców mojej żony, w czerwonej smudze na zmiętej chusteczce – zaklęty ślad jej ust.

Otworzyłem środkową szufladę wypełnioną starymi rachunkami telefonicznymi, tamponami, świadectwami szkolnymi i spłowiałymi stanikami pospinanymi agrafkami.

Popatrzyłem na wierny gumowy krążek, przez lata służący do przechowywania zapasowych kluczyków do samochodu. Wysypałem na podłogę zawartość kosza na śmieci i zacząłem grzebać wśród pasemek włosów i tubek żelu plemnikobójczego, podartych podwiązek i siatkowych pończoch, które moja żona lubiła wkładać na przyjęcia, aby potem zgrywać się w nich na wampa w naszej sypialni. Uniosłem pończochy do ust, wdychając zapach ud Miriam, ten sam, który unosił się z poduszek i powitał mnie, kiedy otworzyłem szafę z jej sukienkami.

Obecność Miriam wypełniała dom na setki sposobów – niczym chór duchów.

Musiałem pozwolić im odejść. Otworzyłem okna i obserwowałem obłoczki talku i kurzu unoszące się w powietrzu, płynące do Figueres. Dzieci polowały w ogrodzie na stare zabawki, a Brian kosił trawnik. Alice przestawiała meble w domku na drzewie, wyrzucając tekturowe stoły i krzesła, jakby robiła wiosenne porządki przed wprowadzeniem nowych domowych rządów. Henry znalazł nadmuchany balon i próbował na nim stanąć, a Lucy testowała huśtawkę, wychylając się na nową, zawrotną wysokość.

Przyglądając się im poczułem, jak usta rozchylają mi się w pierwszym uśmiechu.

Wiedziałem, że dzieci okazały się dzielniejsze ode mnie – podczas długiej drogi do domu ani razu nie wspomniały o matce, co było pierwszą z wielu niepisanych umów, które mieliśmy zawrzeć w ciągu najbliższych kilku miesięcy. Siedziałem na łóżku, a zapach Miriam unosił

się w letnim powietrzu.

Dorothy kroiła w kuchni zimną pieczeń. Była trzy lata starsza od Miriam i poważniejsza od niej, pracowała w zespole adwokackim w Cambridge. Na naszym ślubie uśmiechała się i kręciła głową, kiedy całowałem pannę młodą, najwyraźniej wątpiąc, czy będę odpowiednim mężem dla nadpobudliwej Miriam.

Wypiłem szklaneczkę whisky kupionej w sklepie wolnocłowym i zawahałem się, czy nalać sobie jeszcze. Dorothy ujęła moją dłoń i ponownie napełniła szklaneczkę.

– Nie żałuj sobie, zasłużyłeś na drinka. To musiała być koszmarna podróż.

– W pobliżu Poitiers całkiem zabłądziliśmy. Muszę ci powiedzieć, że wybawił nas z opresji Henry dzięki znajomości francuskiego. Przez chwilę myślałem już o zawróceniu z drogi.

– Bardzo słusznie. Boże, co ja mówię? – Dorothy zmitygowała się, zdumiona własnymi słowami. – Brian zastanawiał się, czy się wyprowadzicie.

– Z Shepperton?

– Przynajmniej z tego domu. Powinniście zacząć gdzieś wszystko od nowa.

– Nie… – Obserwowałem Alice i Lucy zawzięcie sprzątające domek na drzewie. Po deszczu liści spadł, uderzając głową w świeżo skoszoną murawę, stary pluszowy miś, przez długie lata wierny towarzysz zabaw. Kobiety są bezwzględne od najwcześniejszych lat, i bardzo słusznie. – Zaczęliśmy wszystko od nowa. Najlepiej, jak zostaniemy tutaj i stawimy czoło nowej rzeczywistości.

– Zatrzymasz dzieci?

– Oczywiście. To część umowy.

– Porywasz się na wielką rzecz. Możemy z Brianem zaopiekować się dziewczynkami.

– Nie, dziękuję. Zostaniemy razem.

*

Po lunchu, kiedy Brian zabrał dzieci do zoo w Chessington, razem z Dorothy wzięliśmy się do porządków. Gdy odkładaliśmy na miejsce porozrzucane zabawki i ubrania, odnosiłem wrażenie, że jesteśmy brygadzistami sceny, zmieniającymi rekwizyty. Wszystko zatrzymało się pod dziwnym kątem. Nawet podobieństwo Dorothy do siostry – miały takie same szerokie kości policzkowe i drobne dłonie – sprawiało, że czułem się, jakbyśmy byli statystami próbującymi scenę, która zostanie odegrana przez innych.

– Czy chcesz, żebym sprzątnęła sypialnię? – Dorothy patrzyła na toaletkę i szafę. – Boże, jakie to smutne. Jim, wyrzuć to wszystko. Ubrania oddaj handlarzom starzyzną.

– Zrobię to, nie martw się. Potrzebuję tylko jeszcze trochę czasu. To wszystko, co mi zostało.

– Nieprawda.

Dorothy położyła mi dłonie na ramionach, próbując zwrócić mnie ku teraźniejszości.

Objąłem moją szwagierkę w pasie, czując nieodparte pragnienie przytulenia jej. Po widmowych zjawach z plaż Rosas, Dorothy, ze swymi rozłożystymi biodrami i jędrnymi piersiami, była kobietą z krwi i kości. Przycisnąłem ręce do jej łopatek, szukając znajomych kształtów, które nauczyła mnie rozpoznawać Miriam. Dorothy zesztywniała i odsunęła się zaniepokojona dotykiem moich drżących rąk. Po chwili przytuliła się i dotknęła policzkiem mej twarzy, próbując mnie uspokoić.

– Zgoda. Chodźmy do pokoju Henry’ego.

– Nie… zostańmy tutaj.

Próbując panować nad sobą, odwiązałem jej fartuszek i wsunąłem dłonie pod bluzkę, czując gładką skórę pleców i twarde żebra. Usiadłem na rozgrzebanym łóżku – na prześcieradle widoczne były zagniecenia, powstałe podczas ostatniej nocy przed wakacjami – i wtuliłem głowę w jej uda. Dorothy stała spokojnie przede mną, kiedy ją rozbierałem, rękami dotykając lekko moich policzków i przesuwając palce wzdłuż ust, bym poczuł ich zapach.

Jakiś nieznany pieprzyk znaczył skórę na jej lewym ramieniu, ale przez moment uwierzyłem, że jestem z Miriam. Pocałowałem jej wzgórek łonowy, a potem posadziłem ją sobie na kolanach i zacząłem pieścić, jakbym robił to niezliczoną ilość razy w tej sypialni kochającego męża. Kiedy przycisnąłem usta do jej piersi, starła mi pot z czoła i pchnęła mnie na poduszkę Miriam.

Na kilka minut jej poczucie obowiązku względem dzieci zmarłej siostry wzięło górę nad lojalnością wobec męża. Uklęknęła, kolanami obejmując mój tors. Zmęczony i nadmiernie podniecony, w desperacji próbowałem jej wsunąć sflaczały członek. Dorothy uśmiechnęła się wyrozumiale, wzięła go w dłoń i zaczęła masować. Splunęła lekko na palce, zwilżyła ujście pochwy, a potem wsunęła sobie mój penis. Spojrzała przez okno na przejeżdżający samochód. Chwilę później przytknęła mi pierś do ust, spoglądając niczym mamka karmiąca gorączkujące dziecko sąsiadki. Kiedy już było po wszystkim, opadłem na poduszkę. Dorothy leżała obok, trzymając mi rękę na przeponie, póki nie odzyskałem miarowego oddechu. Wsunąłem palce między jej wargi sromowe i skosztowałem słodkiej wydzieliny, pragnąc zapamiętać ten smak przez nadchodzące samotne miesiące.

Poczekała, kiedy będę gotów, i podała mi ubranie. Bez słowa zaczęła sprzątać toaletkę, uporządkowała kosmetyki i szczotki do włosów i wypolerowała wymazane palcami lustro.

Zanim opuściła pokój, objąłem ją z wdzięcznością.

*

Od tamtego popołudnia przez blisko rok nie miałem żadnej kobiety. Chociaż razem z dziećmi często odwiedzaliśmy Dorothy i jej męża, nigdy więcej z nią się nie kochałem.

Spełniła obowiązek wobec zmarłej siostry, pocieszyła jej owdowiałego męża przypominając mu, że Miriam trwa w naszych wspomnieniach i uczuciach. Witając nas Dorothy obejmowała mnie na moment, podtrzymując więź między jej zmarłą siostrą a kobietą, którą poznam w przyszłości.

Lecz choć bardzo pragnąłem obecności kobiet, zacząłem napotykać trudności w kontaktach z nimi. Przyjaciele zapraszali mnie na przyjęcia, ale cierpienie odgradzało mnie od spotykanych pań. Onieśmielony, przechodziłem obok nich oślepiony pożądaniem.

Kiedyś, stojąc między paltami w sypialni Davida Huntera, znalazłem się sam na sam z jedną z jego wielbicielek, młodą wdową po sierżancie RAF-u poległym na Cyprze.

Domyśliłem się, że mój przyjaciel zlecił jej zadanie przywrócenia mnie do życia. David stal na straży w korytarzu, udając, że dyskutuje z dziennikarzem o lotach na Merkurego, a kobieta oparła się o drzwi i przyciągnęła mnie blisko do siebie. Obejmowałem jej drobne ramiona, jakby była jedną z moich córek, zapłakaną, gdy przewróciła się w ogrodzie. Przycisnąłem policzek do ust kobiety i poczułem na uchu gorące wargi; zębami przygryzła mi lekko małżowinę. Gdy nie zareagowałem, wsunęła mi rękę za pasek spodni, wyciągnęła koszulę i zaczęła mnie głaskać, jakby uspokajała urażonego kochanka. Czekała cierpliwie na wzwód, ale w końcu poddała się, wzruszając ramionami. Pocałowała mnie serdecznie w czoło i wyślizgnęła się z pokoju.

Czyżby natura nauczona na wcześniejszych próbach i błędach doszła do wniosku, iż zawiodłem zarówno jako mąż, jak i ojciec, i skazała mnie na banicję, zanim miałbym okazję dokonać więcej szkód? Oczywiście wiele osób uważało, że nie powinienem opiekować się dziećmi. Ale Henry, Alice i Lucy byli wszystkim, w co mogłem wierzyć, i nie wątpiłem, że potrafię dać im szczęście. Szykowaliśmy jedzenie według dziwacznych przepisów dziewczynek, tłocząc się w małej kuchni, sprzeczaliśmy o programy telewizyjne i razem odrabialiśmy lekcje. Henry, najlepiej pamiętający matkę, był czasem smutny. Wieczorami przenosiłem telewizor do gabinetu i siadałem z chłopcem na kanapie, otaczając go ramieniem, by w spokoju mógł obejrzeć swój ulubiony serial komediowy. W końcu pewnego razu usłyszałem, jak się śmieje.

Każdy dzień wypełniony był pomysłami i entuzjazmem jakby żywcem przeniesionymi z baśni o lampie Aladyna. Siedmioletnia Alice i czteroletnia Lucy wkrótce przejęły inicjatywę we wszystkich sprawach, decydując, kiedy powinniśmy iść na zakupy lub z wizytą do znajomych, czy potrzebuję trochę od nich odpocząć czy też pora już, by wydać jakieś przyjęcie. Uważnie oceniały matki swych szkolnych koleżanek, namawiając mnie na niewinne flirty i nie dopuszczając do siebie myśli o ewentualnych problemach z ich mężami.

Po południu odbierałem je ze szkoły i czułem dreszcz ulgi, kiedy z głośnymi okrzykami ładowały się do samochodu, jakby nasza rozłąka trwała kilka miesięcy.

Najbardziej nie znosiły najmniejszej wzmianki na temat tego, że nasza rodzina nie jest normalna. Większość ludzi, kierując się ludową mądrością lub modną ostatnio psychologią dziecięcą, uważała za oczywiste, że strata matki była urazem, z którego dzieci nigdy się nie wyleczą, i że żaden ojciec, choćby nie wiem jak kochający, nie jest w stanie zastąpić rodzicielki. Nawet Peggy Gardner, pracująca teraz jako pediatra w szpitalu Guya w Londynie, zdawała się podzielać ten pogląd. Zawsze gdy przyjeżdżała do Shepperton, pobłażliwie patrzyła na nie posprzątane pokoje, pełne dziecięcych rysunków i planów, jakby ów nieporządek odzwierciedlał głęboki kryzys, jaki dotknął naszą nieszczęsną rodzinę.

Peggy nie wyszła za mąż, choć miała wielu przyjaciół i wyjątkowy dar nawiązywania kontaktów z dziećmi. Miriam intuicyjnie jej nie ufała, świadoma tego, że Peggy była pierwszą kobietą, której potrzebowałem, i że nasza zażyłość wybiegała poza sferę stosunków seksualnych. Jednocześnie ciekawa była, co się kryje za opanowaniem, które Peggy okazywała wobec całego świata. Burżuazyjny styl życia całkowicie zawładnął Peggy – zdrowy rozsądek, tolerancja i zrozumienie zupełnie ją zepsuły.

Sześć miesięcy po naszym przyjeździe z Hiszpanii wpadła, by się z nami zobaczyć w drodze powrotnej z konferencji w Bristolu na temat opieki nad dzieckiem. Nadal w zawodowym nastroju, z teczką w ręku, siedziała uśmiechnięta na kanapie, gdzie Lucy zrobiła dla niej miejsce. Otoczona lalkami i miśkami dziewczynki, usadzonymi ściśle według starszeństwa, Peggy sama trochę przypominała pluszową zabawkę. Zauważyłem, że jak zwykle moje pozbawione matki dzieci przypomniały jej dawne wspólne dni w Lunghua.

– Ślicznie, Lucy. – Peggy uśmiechnęła się do szeregu lalek. – Jestem w samym środku małej, kochającej się rodziny.

– Nie należysz do rodziny – upomniała ją Lucy. – Ale jesteś najstarsza.

– I najmądrzejsza – dodałem.

Lucy wygładziła sponiewieranego kangura.

– Pani Kangurzyca jest mądrzejsza, przepowiedziała tatusiowi przyszłość.

– No i co mu wywróżyła, Lucy?

– Że będzie żył sto lat.

– Cudownie. Myślałam, że będzie żył wiecznie.

– Nie – odparła Lucy, wzrok utkwiwszy we mnie. – Nie będzie żył wiecznie. Ale prawie…

Kiedy Lucy wyszła, Peggy uśmiechnęła się spoglądając na sporą gromadkę zniszczonych, ale wesołych lalek, jakby patrzyła na model mojej rodziny.

– Lucy jest kochana, wszystkie są kochane. Dokonałeś zdumiewającej rzeczy. Jak, na Boga, udaje ci się pisać?

– Chodzą do szkoły.

– Ale kiedy są w domu? Wiecznie panuje tu harmider.

– Lubię to. – Poczułem, że chce mnie zapędzić w znany róg. – Niektórzy pisarze włączają Vivaldiego. Ja lubię słuchać, jak bawią się moje dzieci. Nie ma w tym nic niezwykłego.

– I najwyraźniej zdaje to egzamin. Jesteś bardzo dzielny.

– Peggy! – Poirytowany, wyrwałem jej kieliszek wina z dłoni. – Na litość boską, mężczyźni też są zdolni kochać własne dzieci.

– Nie ci, których widuję w szpitalu.

– Nigdy nie daje się im szansy. Wierz mi, że wszystkie normy społeczne, jakie tylko sobie można wyobrazić, zostały wymierzone przeciwko nim.

– Wierzę, ale bardzo trudno zmienić normy.

– To kobiety nie chcą, by je zmieniono. Potrzeba tylko jednej ręki, by bujać kołyskę, ale chcą, by była to ich ręka.

– Kobiety, które spotykam, szturmują drzwi przedszkoli.

– Czyżby? Większość kobiet uważa, że źle robię osobiście zajmując się dziećmi.

Wydaje im się, że to nienormalne. Nawet ty tak myślisz.

– Bo to niezwykłe.

– Popatrz na mężczyzn na plaży, kiedy wolno im się pobawić z dziećmi. Ujrzysz prawdziwą miłość i oddanie, podczas gdy kobiety wiecznie się martwią o swój cholerny makijaż.

– Będę cię traktowała tak, jakbyś był na plaży. – Peggy upiła trochę wina, spoglądając na plakaty na ścianie – szalone rysunki płonących samolotów zrzucających bomby nuklearne.

– A jak tam Henry?

– Znacznie lepiej. Nie jest już taki smutny. Dużo wspólnie czytamy i bawimy się.

Staram się rzadko wychodzić z domu.

– Czasami powinieneś gdzieś się wybrać.

– I robię to. Na zewnątrz właściwie nic się nie zmieniło. Natomiast w domu każdy dzień to nowa przygoda.

– Nawet jeśli to prawda, nie możesz spędzać całych dni matkując dzieciom.

Usiadłem na kanapie i ująłem Peggy za rękę.

– Peggy, nie „matkuję” dzieciom. Nie mogę przejąć roli Miriam i wcale nie próbuję.

– Nadal ci jej brak, widzę to.

– Oczywiście… jest tyle rzeczy, które chciałbym dla niej zrobić. Pod wieloma względami byłem okropnym mężem.

– Przynajmniej ją kochałeś. Powinieneś myśleć o niej tak często, jak masz ochotę.

– Robię to. Według mnie, śmierć żony kojarzy się tylko z jednym: z seksem. Miewam dziwne sny – że chodzę po sypialni w Rosas, albo że oglądam corridę w Barcelonie. Są pełne krwi i martwych byków. Widziałem Miriam nawet w Lunghua, idącą wzdłuż linii kolejowej do tamtej małej wiejskiej stacyjki. W jakiś dziwny sposób została w to wmieszana. We wszystkie tamte bezsensowne śmierci, które tyle znaczyły.

– Myślisz, że powtórnie się ożenisz?

– Niewiele kobiet gotowych jest poślubić mężczyznę z trójką dzieci. Kiedy widzę jakąś parę w samochodzie, naprawdę czuję do nich pretensję. Jakby to była ich wina.

Peggy położyła mi dłonie na ramionach. Spojrzałem na jej zręczne palce, które nic się nie zmieniły od czasów Lunghua. Kiedy leżałem nieprzytomny w baraku dziecięcym, przemawiała do mnie swym mądrym głosem uczennicy, próbując odpędzić straszne wizje wywołane gorączką. Poczułem zgrubiałą kostkę nadgarstka – złamałem Peggy kłykieć, kiedy wbiegając do baraku przytrzasnąłem jej rękę drzwiami.

Dzieci w swoim pokoju sprzeczały się nad planszą gry w monopol. Alice wygłaszała obronę pracy magisterskiej na temat znaczenia pola „start”. Henry nalegał, by przesuwali pionki w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Peggy uśmiechnęła się, nadal trzymając moją dłoń, ale kiedy dotknąłem jej uda, odepchnęła mnie.

– Peggy…

– Wiem. Coś drgnęło gdzieś głęboko w bieliźnie. Muszę już iść.

– Zostań na noc. Czemu nie? Wzięła torebkę.

– Muszę wracać do szpitala. Poza tym, te marzenia są w sam raz dla ciebie…

Zostałem, kiedy poszła się pożegnać z dziećmi. Czy domyśliła się, że okażę się impotentem i wolała oszczędzić mi kłopotliwej sytuacji? Byliśmy sobie nawzajem bliscy w Lunghua, zmuszeni do dziecięcego małżeństwa, które objawiło zbyt wiele wad i ograniczeń.

Podała mi dłoń przez otwarte okno samochodu, jednego z pierwszych japońskich aut sprowadzonych do Anglii – zaskakujący wybór.

– Wyglądasz świetnie, dzieci dobrze o ciebie dbają. Rozmawiałam z Alice i Lucy, przypilnują, abyś częściej wychodził z domu.

Patrzyłem, jak odjeżdża. Oczywiście miała rację: to nie ja wychowywałem dzieci, ale one – mnie. Pogodziły się z przeszłością znacznie szybciej niż ich ojciec. Opróżniłem garderobę z rzeczy Miriam, jednak czasami widziałem, że wścibskie małe paluszki wyciągały kawałek spódnicy przez szpary w walizce, w której je schowałem. Pewnego popołudnia, reperując ogrodzenie zorientowałem się, że dzieci zachowują się wyjątkowo cicho. Wszedłem na górę i zastałem je w swojej sypialni. Znalazły suknię ślubną Miriam. Włożyła ją Alice i szła, stukając w podłogę pantoflami Miriam na wysokich obcasach. Lucy grała rolę druhny, trzymając tren. Henry włożył moją starą panamę i smoking. Uszczęśliwieni paradowali wokół

łóżka, kłaniając się i dygając podczas udawanej ceremonii ślubnej. Potem Alice wyciągnęła się na łóżku i zamknęła oczy, a Lucy i Henry owinęli ją narzutą, z powagą sposobiąc do wiecznego odpoczynku.

Bez słowa zszedłem po schodach wiedząc, że zupełnie doszły do siebie. Godzinę później suknia z powrotem znalazła się w walizce. Kilka kolorowych płatków confetti leżało na dywanie obok moich kapci.

Mój powrót do normalności trwał dłużej. Spowodowane to było niemal powszechną zmową milczenia, którą otoczono śmierć Miriam. Przyjaciele i znajomi z pracy jakby się umówili i udawali, że nie zauważyli zniknięcia mojej żony w oknie czasu i przestrzeni. To milczenie przypomniało mi okrutną dziecięcą grę, podczas której udawaliśmy, że jeden z naszych kolegów przestał istnieć – biedna ofiara była ignorowana, wyłączana z wszelkich zabaw, patrzyliśmy na nią jak na powietrze. Zazdrościłem Chińczykom ich wymyślnych ceremonii pogrzebowych, głośnego opłakiwania nieboszczyka, na co Europejczycy spoglądali z wyższością. Obserwując ogólnonarodową żałobę Amerykanów po zabójstwie prezydenta Kennedy’ego, niemal zazdrościłem jego biednej żonie. Każda chwila jej żalu była bez końca powtarzana i analizowana w telewizji. Śmierć jej męża, podobnie jak zamordowanie zabójcy prezydenta, odtwarzano w zwolnionym tempie, klatka po klatce. Zakrwawiona sukienka Jackie była niczym krzyk wściekłości na świat, który uczynił ją wdową.

*

Pewnego wieczoru, po jedenastu miesiącach ścisłego celibatu, londyński wydawca mieszkający wówczas w Nowym Jorku zabrał mnie do kilku nocnych lokali w Soho. Stanowił

najgorszy przykład zamerykanizowanego Anglika. Rzucił się łapczywie na solę i chablis, a potem ciągnął mnie od jednego podrzędnego klubu do drugiego. Początkowo próbowałem mu się wymknąć, ale ciekaw byłem własnej reakcji. Na malutkich buduarowych scenkach młode striptizerki odgrywały swe rólki, uśmiechając się do bladych mężczyzn siedzących w wąskich fotelach. Pieszcząc piersi i pośladki, masturbując się i ukazując na kilka sekund intymne miejsca, naśladowały pożądanie widzów w ruchach tak sformalizowanych, jak stewardesy w kilka minut po starcie samolotu demonstrują sposób postępowania w przypadku awarii.

Czekałem, kiedy mnie podniecą, ale striptizerki zdawały się prezentować swoje możliwości seksualne z gorliwością asystentów anatomii zapoznających studentów w prosektorium z układem moczopłciowym.

– Jim, kiedy ostatnio miałeś kobietę? – spytał wydawca.

– Dawno temu.

– W takim razie chodźmy. Zabawimy się.

Powiedział, że wizyty w klubach Soho mają zaostrzyć nam apetyt przed głównym punktem programu – zabawą w wytwornym burdelu w Westminster, poleconym mu przez brytyjskiego kryminalistę, którego pamiętniki właśnie wydawał. Wiedziałem jednak, że jest zbyt pijany, by stać go było na coś więcej niż powrót do hotelu. Przyglądając mu się, jak wlepia wzrok w nastolatkę o hipnotyzującym spojrzeniu, pobudzającą się palcem, domyśliłem się, że bardziej przemawia do niego stylizacja seksu niż sam stosunek. Oglądanie sprośności było dlań bardziej podniecające niż dopuszczanie się ich.

Kiedy rozstawaliśmy się w drzwiach taksówki, położył mi na ramieniu ciężką dłoń, próbując odnaleźć przyczynę mego ponurego nastroju.

– Jim, a może ty po prostu nie lubisz już dziewcząt…

*

Cofnąłem się na chodnik i stanąłem przed kinem, gdzie wyświetlano „Pieski świat” – pozujący na dokument film, w którym zręcznie połączono niby autentyczne kromki filmowe, przedstawiające przejawy okrucieństwa, z prawdziwymi przykładami ludzkich dziwactw.

Zaraz obok reklamowano specjalny dodatek poświęcony zamachowi na Kennedy’ego, prezentujący powiększenie kadru z filmu amatorskiego, na którym zarejestrowano ostatnie chwile życia zamordowanego prezydenta. W pobliżu Piccadilly Circus grupa zwolenników Kampanii na Rzecz Rozbrojenia Atomowego werbowała chętnych do udziału w demonstracji antynuklearnej, która miała się odbyć na Trafalgar Square. Młoda, zadbana kobieta wcisnęła mi do ręki ulotkę ze zdjęciem symulowanego ataku nuklearnego; ukazywało setki ochotników leżących bez ruchu na wymarłej głównej ulicy miasta.

Fantazja apokaliptycznej śmierci podsycała wyobraźnię zamożnych mieszkańców przedmieść. Przypomniałem sobie inną bombę atomową, zrzuconą na Nagasaki – wielu internowanych w Lunghua utrzymywało, że ją widziało – bombę, która uratowała nam życie.

Idąc pasażem ze skleparni muzycznymi, patrząc na przechodniów podrygujących w takt piosenki Trini Lopeza, niemal uwierzyłem, że trzecia wojna światowa uratowałaby Miriam, a ta, która nastąpi po niej, sprawi, że moja żona powstanie z grobu. Dziwna logika, którą musiałem jeszcze zgłębić, zdawała się łączyć jej śmierć z tragedią w alei Edwarda VII, jakby nie uświadamiane potrzeby rasy ludzkiej mogły być spełnione tylko poprzez niszczącą apokalipsę seksualną odtwarzaną bez końca w zwolnionym tempie. Fragmenty obłąkańczych snów unosiły się w nocnym powietrzu nad krzykliwym neonem.

*

Gdy następnego ranka odprowadzałem dzieci do szkoły, pod powiekami wciąż miałem tamten tragiczny obraz. Wróciłem do samochodu i wdałem się w pogawędkę z matką dwóch chłopców chodzących do tej samej klasy co Lucy. Rozmawialiśmy o strojach dla dzieci na bożonarodzeniowe przyjęcie, które pomagała zaprojektować. Pragnąc się nimi pochwalić, zaprosiła mnie na kawę do siebie.

Kiedy siedzieliśmy przy kuchennym stole, wyjaśniła, że żyje w separacji z mężem, ale on nadal przynosi jej do prania swoje brudne rzeczy. Coś ją rozbawiło w tym wyznaniu. Choć nie skłaniałem kobiety do dalszych wynurzeń, dodała, że gdy pralka pracuje, oni kochają się w kuchni.

– Małżeńskie przyzwyczajenia przetrwają wszystko – skomentowałem. – Podoba mi się to. Jest w tym coś wzruszającego.

– Prawda? – zauważyła, włączając pralkę. – A propos, nie ma pan nic brudnego?

– Nie… z wyjątkiem chusteczki do nosa.

– Rzeczywiście, nie jest pierwszej czystości. Proszę pozwolić mi ją uprać.

Podczas gdy bęben się obracał, a chusteczka powiewała do nas z zalanego świata niczym biała flaga, posadziłem kobietę na kuchennym stole, niewiele większym od scenki w nocnych klubach. Spod krótkiej, skórzanej spódniczki widać było jej kolana. Dotykała nimi moich bioder, a ręce położyła mi na piersi, jakby zdejmowała miarę na nowe życie, w które za chwilę miałem wkroczyć. Byłem jej wdzięczny za całkiem naturalne wspomnienie Miriam, którą dobrze znała, i za przejęcie inicjatywy. Wiedziała, że tylko frywolne potraktowanie całej sprawy, tak odległe od tego, co naprawdę odczuwałem, jak klub w Soho i barwne neony, może dać pożądany skutek.

Gdy odpinała mi suwak, powiedziałem:

– Mam nadzieję, że będzie jakiś efekt… minęło dużo czasu.

– Trzy tygodnie? Czy trzy miesiące?

– Jedenaście miesięcy.

– Przez tyle czasu można urodzić dziecko. Zobaczymy, co się da zrobić.

Odpięła mi koszulę i przycisnęła dłonie do brzucha.

– Boże, ale jesteś spięty… oddychaj głęboko. – Roześmiała się wesoło, rozbawiona zaistniałą sytuacją. – Przynajmniej już wcześniej się spotkaliśmy. W dzisiejszych czasach ludzie najpierw idą do łóżka, a dopiero później zaczynają się do siebie zalecać.

– Obiecuję, że spróbuję cię poderwać.

– Świetnie. No, zdaje się, że jednak coś się dzieje. Pamiętasz, co należy zrobić teraz?

*

Tamtej nocy po raz ostatni śniłem o Miriam. Szedłem główną ulicą Shepperton do sklepu i nagle zobaczyłem ją na skrzyżowaniu, jak stała na światłach. Była młoda i piękna, a mnie przepełniała głęboka miłość do niej i ulga, że wreszcie się odnaleźliśmy. Cieszyłem się, że dobiegł już końca koszmar ostatnich miesięcy i teraz znów będziemy wszyscy razem w naszym małym domku. Zawołałem ją, kiedy przechodziła przez jezdnię – spódnica falowała jej wokół kolan. Obejrzała się, uśmiechnęła radośnie, poznając mnie i poszła dalej. Znów ją zawołałem, ale szła przed siebie, a w końcu rozpłynęła się wśród samochodów i przechodniów.

Obudziłem się i zacząłem nasłuchiwać oddechów dzieci śpiących w swych pokojach.

Leżałem w ciemnościach wiedząc, że Miriam wreszcie zwróciła mi wolność.

9

SZALEŃCY

– Zabierzemy szkraby ze sobą! Nie możesz ich zostawić! Sally Mumford zamaszystym ruchem uniosła Lucy w górę. Podniecona sześciolatka tuliła się do ramienia dziewczyny, a Alice i Henry trzymali się fałd jej długiej spódnicy.

– Sally… – próbowałem nieśmiało oponować – są za mali na koncert muzyki pop. A ja jestem za stary.

– Bzdury! Pójdziemy wszyscy razem. Nie będziemy go słuchać, prawda?

– Nie! – wrzasnęły dzieci.

– W porządku! Przynieście płaszcze i szaliki, a dla tatusia zatyczki do uszu.

Urządzimy sobie piknik, jeśli uda mi się coś znaleźć w tej zatęchłej lodówce…

Sally przejęła inicjatywę. Jak zwykle obserwowałem ją z niekłamanym podziwem.

Owinęła sobie spódnicę wokół ud, odsłaniając długie, białe nogi, i ukucnęła przed otwartą lodówką. Wyciągnęła salami, brie, dwie butelki białego burgunda.

– Dobra. To dla nas. A czym karmisz te potwory?

– Grzankami z fasolą i temu podobnymi.

– To zbyt skomplikowane. Mogą zjeść salami.

– Nie znoszą salami.

– Pokochają je! Popite szklaneczką wina? To ich pierwszy koncert muzyki pop.

– Mój też.

– Świetnie. Zamierzam częściej cię gdzieś wyciągać. – Sally robiła pospieszny przegląd zawartości lodówki. Wyciągnęła w moją stronę palec wymazany serem, do jej jaskrawo umalowanych ust przyczepiła się odrobina sałatki z kapusty. – Jim, za dużo czasu spędzasz w Shepperton. To jak życie na małej planecie z dala od wszystkiego. Zamierzam sprowadzić cię z powrotem na Ziemię.

Lubiłem ją obserwować, czy to pobudzoną amfetaminą, czy zwykłym, amerykańskim haszem. Wpadli do mnie razem z Peterem Lykiardem, ale on wyjechał wcześniej na koncert na otwartym powietrzu w pobliżu Brighton, na południowym wybrzeżu. Laboratorium Artystyczne, którego był teraz jednym z dyrektorów, miało zaprezentować w przerwach kilka fragmentów poezji i prozy. Sally namówiła mnie, bym też wziął udział. Nie byłem w stanie oprzeć się jej entuzjazmowi i pogodnemu nastrojowi.

– Spodoba ci się. Będzie także Burroughs.

– Wielki człowiek. Ale co mam przeczytać?

– Cokolwiek. Na przykład jeden z tych twoich sadomasochistycznych kawałków.

Słuchacze są konwencjonalni.

– Ja również. Sally…

Ale nic nie mogło jej powstrzymać. Kiedy wyruszyliśmy z Shepperton na południowy wschód, poczułem się jak zwykle nieswojo, opuszczając swoje miasteczko nad Tamizą. Sally miała rację – w ciągu tych dwóch lat po śmierci Miriam znajome ogrody i nadrzeczne łąki przyszły mi z pomocą, ale zapłaciłem za ów ratunek określoną cenę. Częściej jeździłem do Londynu, lecz spokojne uliczki z murowanymi willami, nad którymi górowało studio filmowe, dawały mi ukojenie. Nad cichymi przedmieściami unosiło się niebo tak bezchmurne, jakie Stanley Spencer widział nad Cookham.

Jednocześnie byłem wdzięczny ludziom, którzy mnie stąd wyciągali. Lykiard i Sally pojawili się niespodziewanie na progu mego domu sześć tygodni temu. Przywieźli prezenty dla dzieci, które już ich prawie nie pamiętały, i butelkę japońskiej whisky dla mnie, którą Sally natychmiast napoczęła. Lykiard chciał, żebym napisał notki katalogowe do wystawy zdjęć z zabójstwa Kennedy’ego, ale stanowiło to jedynie pretekst do złożenia mi wizyty.

Ucieszyłem się na widok tych dwojga, chociaż to ich wysepka była miejscem tragicznego wypadku Miriam. Obserwując Sally bawiącą się z dziećmi uświadomiłem sobie, jak silne wspomnienia mi pozostawiła. Wypełniła pokój dziecięcy zapachem dymu, który sprawił, że cała trójka poruszała nozdrzami jak motyle skrzydłami. Uraczyła zaskakującymi grami słówek, wymyśliła zawiłą historię rodzinną dla plemienia plastikowych trolli, na punkcie których ostatnio szalały, zgorszyła ploteczkami ze świata telewizji, bo aktualnie pracowała w dziale wiadomości. Każdy, kto znalazł się w zasięgu jej głosu, musiał wysłuchać ekscentrycznych uwag na temat wojny w Wietnamie, mody z Carnaby Street, ostatnich decyzji prezydenta Johnsona i akcji brytyjskiej policji. Znała mnóstwo anegdotek o Dalim, którego otoczenie poznała w Port Lligat; opowiadała o jego zamiłowaniu do podglądania kochających się młodych par nie zdradzając, czy pochwala takie zachowanie, czy też nie.

Dopiero gdy przestawała działać ostatnia tabletka amfetaminy, Sally stawała się milcząca i jędzowata, póki nie udało jej się wymknąć do łazienki na górze. Ale zawsze z przyjemnością wyczekiwałem jej przyjazdu. Podniecała mnie podobnie jak Miriam – zazdrościłem Peterowi, że ma okazję obcować tak blisko z szaloną wyobraźnią Sally.

Lata sześćdziesiąte były jakby stworzone dla tych dwojga. W biurach Laboratorium Artystycznego Lykiard, pykając swą fajkę, zaznaczał na ściennych wykresach najnowsze objawy psychodelizmu, szaleństwa narkotycznego lub wystawy sztuki konceptualnej, niczym stystematyczny meteorolog odnotowujący lato obfitujące w cyklony. Wystawy o okropieństwach wojny w Wietnamie, plakaty przedstawiające artystę kabaretowego, który dokonał samookaleczenia, odrodzenie sztuki Artauda przesuwały się przed jego tolerancyjnymi oczami, jakby odłożył na bok wszelkie uczucia, a niewykluczone, że nawet nie doświadczył jeszcze tego wyjątkowego stanu. Dla niego koniec świata, nieuchronna nuklearna apokalipsa, przeciwko której co tydzień organizowano marsze protestacyjne, byłby jedynie ostatecznym happeningiem, końcowym aktem przedstawienia teatru okrucieństwa.

Sally przynajmniej zachowała resztki uczuć, choć rozmieszczone w niewłaściwych przegródkach mózgu. Rozkwitała w beztroskiej atmosferze lat sześćdziesiątych, które z niszczenia psychiki uczyniły cnotę. Wyświetlane przez telewizję filmy dokumentalne o wojnach domowych w Algierii, Wietnamie i Kongu stały się nie mającymi końca grupowymi seansami katharsis, psychologicznymi systemami podtrzymania życia, do których mogła się dołączyć w przerwach między kolejnymi dawkami amfetaminy. Do Shepperton sprowadziła ją próba rozwikłania tego wszystkiego. W umyśle Sally niemal nałogowy pijak, mający wątrobę jak wól i trójkę dzieci, wydawał się wzorem prawdziwego chrześcijanina. Kiedyś zaproponowała mi tabletkę amfetaminy, ale zaraz ją zabrała, jakby kusiła mnie owocem drugiego zakazanego drzewa.

Jak mógłbym ją odbić Lykiardowi? Jej wielkie, zdewastowane mieszkanie w drogiej dzielnicy Bayswater było muzeum niespełnionych potrzeb. Zakurzone zdjęcia matki siedzącej sztywno w ogrodzie jakiegoś prywatnego zakładu dla nerwowo chorych pod Bostonem wisiały obok fotosów oddziałów wojskowych w ciężkich buciorach z „Triumfu woli”.

– Wspaniali mężczyźni… tacy fascynujący – zauważyła z rozmarzeniem Sally.

Umieściła swych zimnych bohaterów tuż obok zdjęcia strażników izraelskiego kibucu, jej kolejnej seksualnej obsesji. Uczestniczyła w seminariach Uspienskiego, skakała na spadochronie w aeroklubie Elstree, nienawidziła ojca-potentata, a przechowywała z pietyzmem listy, które od niego otrzymywała, kiedy jeszcze chodziła do szkoły, i nosiła jego starą, jedwabną bonżurkę w charakterze szlafroka, wdychając zapach potu i tytoniu niczym balsam uzdrawiający. Naiwnie spytałem, czy utrzymywali kazirodcze stosunki.

– Niestety nie – odparła z nutką nostalgii w głosie. – Jezu, jak tego chciałam.

Naprawdę wiem, co to znaczy zdemoralizowane dzieciństwo…

Przez całą drogę do Brighton bawiła się beztrosko z dziećmi na tylnym siedzeniu samochodu. Czyżby próbowała, pomyślałem z nadzieją, zostać jedną z moich córek? Po dziesięciu latach zdrowego rozsądku Miriam trudno było śledzić zygzaki myśli Sally.

Aniołowie Piekieł, pilnujący wejścia na koncert, ubrani byli w jej ukochane czarne skóry z wizerunkami trupiej główki, ale ledwo na nich spojrzała.

Zaparkowaliśmy za stalową konstrukcją, wystarczająco wysoką, by móc służyć do wystrzeliwania pojazdów kosmicznych, i ruszyliśmy między autobusami i furgonetkami do płóciennego namiotu wykonawców. Królował tu Lykiard z wielbicielkami Laboratorium Artystycznego – egzaltowanymi młodymi kobietami, wyłącznie artystkami konceptualnymi, o przerażających spojrzeniach przyjaciółek gangsterów. Każdy powyżej trzydziestki był

wrogiem ludzkości, a posiadanie trójki dzieci automatycznie mnie dyskwalifikowało. Dzięki obecności Sally uzyskałem tymczasowy wstęp, ale dano mi do zrozumienia, że go utracę przy najmniejszym zdradzeniu się z takimi drobnomieszczańskimi przyzwyczajeniami, jak domaganie się lodów dla dzieci lub toalet z prawdziwego zdarzenia. Lykiard poinformował

dziewczyny, że odczytam tekst poświęcony perwersyjnym skłonnościom seksualnym wdowy po prezydencie Kennedym, i na moment wzbudziłem zainteresowanie, które jednak szybko ustąpiło miejsca jawnej wrogości. Poczucie odrębności było wśród nich bardzo mocno zakorzenione.

W przerwie między wybuchami muzyki rockowej, kiedy inżynierowie łączyli obwody, dzieci szepnęły coś do Sally.

– Mnie też – odpowiedziała. Powierzyła kosz z wiktuałami Lykiardowi i wypatrzyła za sceną tabliczkę, na której widniał napis: „Bezpłatne toalety”. Strzałka wskazywała grupkę buków. Niczym bohaterowie obrazu Magritte’a, ludzie łazili między drzewami o zasikanych pniach. Przez chwilę mignął mi Burroughs – w swoim schludnym garniturze wyglądał niczym właściciel zakładu pogrzebowego.

Obserwowałem Alice i Lucy, zgrabnie drepczące przez wilgotną murawę za Sally, która podciągnęła swą długą spódnicę. Henry z rozkoszą spryskiwał każde drzewo, a przy okazji zasikał buty jednemu z Aniołów Piekieł. Kontrkultura okazała się rewelacją przewyższającą wszystkie ich dziecięce marzenia.

Lykiard pokazał mi program występów i drewnianą rampę prowadzącą na wyższą z dwóch scen. Spojrzałem z obawą na stalowe rusztowanie.

– Czy to nie runie? Wystarczy, że pęknie jeden nit, a znajdziemy się wszyscy na orbicie.

– Myślę, że to niezły pomysł. Może to nasza jedyna szansa. Trzeba spojrzeć prawdzie w oczy, programem Apollo zawładnęło średnie pokolenie Amerykanów. Na Księżycu wylądują ludzie starsi od dyrektora twego banku.

– Ale czy wylecimy w górę, czy spadniemy? – Próbując uspokoić nerwy, kupiłem w barze whisky, by wkrótce zorientować się, że plastikowy kubeczek zawiera jedynie kroplę czegoś brunatnego.

– To nie popłuczyny – wyjaśnił Lykiard. – To twoja porcja whisky. Możesz palić trawkę, ale lepiej jej tu nie kupuj. Stałbyś się ofiarą najbardziej bezwzględnego wyzysku kapitalistycznego. – Wskazał miejsca w sektorze dla VIP-ów, poniżej estrady. – Mimo pozorów, tradycyjny podział klasowy pozostał nietknięty. Najlepsze miejsca są zarezerwowane dla rockowej arystokracji: organizatorów, szefów firm płytowych, ludzi telewizji i dziennikarzy z prasy muzycznej. Za nimi mamy średnią klasę świata muzyki pop, wszystkie te dobrze wychowane panienki z przedmieść, które wpadły tu tylko na chwilę. A na samym dole, jak zwykle, proletariat kultury narkotykowej…

Przechadzając się między grupkami bitników dotarliśmy do szerokiego rowu, którym oznaczono koniec pola wynajętego od miejscowego farmera. W rowie koczowały grupki nędznie odzianych młodych mężczyzn i kilka bladych dziewczyn. Większość z nich spędziła tu noc, śpiąc wśród konarów drzew w prowizorycznych namiotach. Paląc skręty, gotowali coś na małych maszynkach, z których unosił się w niebo słodki dym. Przypominali mi chińskich wieśniaków z czasów wojny, trzymających się kurczowo życia w rowach irygacyjnych wokół

Szanghaju. Jeden z nich zaproponował mi rondelek kleiku. Ukucnąłem pod brezentową płachtą i zjadłem pikantną owsiankę, dzieląc się z tamtymi plastikowym kubeczkiem wina, które zabrałem z naszego kosza z wiktuałami.

Później, kiedy doszedłem do siebie po odczycie, wylegiwałem się obok Sally i dzieci na trawiastym stoku za estradą koncertową. Cały teren przypominał pozostałość po jakimś niegroźnym i radosnym Waterloo. W wysokiej trawie leżeli ludzie, pojedynczo i parami, jakby na polu walki, natomiast ci, którzy przeżyli, siedzieli poniżej sceny – wielu z nich w szkarłatnych mundurach ze złotymi sznurami i epoletami sławnych angielskich pułków.

Zazdrościłem im mistrzostwa w tej grze pozorów. Zmarnowałem młodość dokonując sekcji zwłok, odbywając szkolenia dla pilotów wojskowych i próbując przeciwstawić się powojennej rzeczywistości. Tymczasem lata sześćdziesiąte bez wysiłku pokonały świat realny jego własną bronią. Środki masowego przekazu rozpięły nad planetą barwny parasol, a następnie dokonały zmiany definicji, czym jest rzeczywistość.

Ciepłe wino sprawiło, że ogarnęła mnie senność. Myślałem o sobie na rozchwianym podium nad tłumami, gdy wrzeszczałem do mikrofonu. Długie urywki wzmocnionej prozy spadały w przestrzeń niczym fragmenty lodowca. Nikt nie słyszał ani słowa. Moje rojenia o upodobaniach seksualnych pani Kennedy przetaczały się nad spokojną okolicą, wprawiając w niepokój bydło na pastwisku kilka kilometrów dalej.

– To był surrealistyczny żart… na mojej osobie – powiedziałem Sally, zamykając oczy ze wstydu. – Duchampowi czy Tzarze nie przypadłby do gustu…

– Byłeś cudowny. Prawda, szkraby?

– Tak! – Ich oczy otwierały się na nowy świat, daleko bogatszy od wszystkiego, co oferowało Shepperton.

– A nawet jeśli, to co? Nic nie jest już ważne. Jackie Kennedy, Wietnam, loty na Księżyc – to jedynie telewizyjne reklamówki.

– A co sprzedają?

– Wszystko, co chcesz: ból, radość, miłość, nienawiść. „Możesz zrobić wszystko”

naprawdę znaczy „wszystko”. Liczą się tylko szkraby.

Sprawiała wrażenie zniecierpliwionej moją osobą, paliła skręta za skrętem, po których jej wzrok stał się błędny. Popołudnie spędziła kręcąc się w pobliżu z butelką wina w ręku; szyja i piersi zaróżowiły jej się od słońca, jasne włosy przypominały biały bicz, który przerzucała z jednego ramienia na drugie. Festiwal, nie świętujący niczego poza sobą, już ją znudził. Oddaliła się od nas, a godzinę później znalazłem ją na cichej łące za parkingiem.

Ścigała się z rodziną koni, czarną klaczą i dwoma źrebakami, radośnie poklepywała je po zadach, a w jej oczach płonęły jakieś wspomnienia z dzieciństwa.

Kiedy zażyczyła sobie, byśmy pojechali na plażę w Brighton, odkryłem, co ją tak zdenerwowało. Szukając Lucy w namiocie wykonawców natknęliśmy się na leżaku za barem na Lykiarda i jedną z jego artystek konceptualnych. Nie zwracając na nas uwagi obejmowali się i niemal ukryli za jedną parą okularów przeciwsłonecznych. Sally popatrzyła na nich, a jej zaróżowione piersi pobladły. Wzięła Lucy za rączkę i przeszła wzdłuż baru, wywracając papierowe kubki z ich brunatną zawartością.

Na szczęście rozpogodziła się natychmiast gdy opuściliśmy festiwal i dotarliśmy na plażę. Przypływ i mocne, czarne fale przydały ironicznego blasku jej oczom. Zaparkowaliśmy w zatoczce tuż nad brzegiem i obserwowaliśmy fale rozbijające się o drewniany falochron.

– Dobra! – Sally otworzyła drzwiczki. – Idę popływać.

– Sally, morze jest zbyt wzburzone!

– Powiem mu, żeby się uspokoiło… to tylko duży szczeniak.

Ruszyłem za nią przez kamienistą plażę. Zrzuciła buty i poszła na sam skraj wody.

Piana pieściła jej stopy, zachwycona, że może powitać tę piękną, zepsutą młodą kobietę.

Spodziewałem się, że się rozbierze, ale weszła do wody w ubraniu, ostrożnie stawiając gołe stopy między kamieniami. Fale oblały jej nogi, wilgotny materiał spódnicy przykleił się do kolan.

– Sally! – Henry wysiadł z samochodu zapominając, że w ręku trzyma plastikowy model samolotu. Dziewczynki przycisnęły małe twarzyczki do szyby.

Sally szła przed siebie, jakaś większa fala rozbiła się o falochron. Wzburzona czarna galareta otoczyła ją i objęła w pasie, prąd wody zbijał z nóg. Była już po pachy w pianie, nogi unieruchomił jej ciężar nasiąkniętej tkaniny. Pozwoliła, by następna fala zniosła ją w kierunku brzegu. Stała niepewnie wśród kotłującej się wody i machała do mnie uśmiechając się przepraszająco. Fala zwaliła ją z nóg i uniosła ku przepastnej toni.

Krzyknąłem do Henry’ego, by został przy samochodzie, i pobiegłem do wody. Morze uderzyło mnie w biodra, aż się zachwiałem. Przeskoczyłem przez następny bałwan i zacząłem płynąć w kierunku Sally leżącej bezbronnie na powierzchni. Chwyciłem ją za ramiona, przytuliłem do piersi i zacząłem ciągnąć w stronę brzegu.

Siedziała wyczerpana na kamienistej plaży, zęby jej dzwoniły, a piana koiła rozczarowanie, obmywając jej stopy, jakby morze składało jaja, w nadziei, że Sally je zapłodni. Ramiączka u jej sukienki pękły, stanik zsunął się do pasa, ukazując lodowatą skórę piersi pokrytą kawałkami wodorostów. Rozmyty makijaż spływał po policzkach błękitnymi strużkami. Nos i podbródek dziewczyny zmalały, skurczyły się ze strachu i zimna. Patrzyła na fale zalewające dół spódnicy, niczym dziecko przypominające sobie, jak się topiło w morzu.

Przechodnie obserwowali nas z bulwaru. Okryłem Sally marynarką i pomogłem dziewczynie wsiąść do samochodu, w którym znajdowały się milczące, zdumione dzieci. Z

wdzięcznością opadła na przednie siedzenie.

– No więc, ile długości przepłynęłam? – zwróciła się do całej trójki, strzepując fragmenty wodorostów.

*

Tamtego wieczoru, kiedy dzieci poszły już spać, Sally usiadła na kanapie wśród pluszowych zabawek. Wrócił jej dobry humor. Podczas jazdy do domu wtuliła się w kąt siedzenia, utkwiwszy wzrok w mokrej spódnicy. Zastanawiałem się, czy była to niezdecydowana próba samobójstwa, do której skłonił ją widok Lykiarda na leżaku, czy też brawurowy przykład ekshibicjonizmu, dzięki któremu chciała znów znaleźć się w centrum uwagi. Ale kiedy wspomniałem Petera, ledwo skojarzyła sobie, o kim mówię. Utrzymywała, że działała pod wpływem impulsu – po prostu zapragnęła zanurzyć się w wodach kanału.

Ubrana w mój szlafrok, wdychała opary unoszące się ze szklaneczki gorącej whisky.

Usiadłem obok na kanapie wśród pluszowych zabawek, a Sally położyła mi głowę na ramieniu.

– Czy szkraby śpią? Nie chciałam ich przestraszyć.

– Nic im nie jest. Sądzą, że poszłaś popływać.

– Bo to prawda. Dopiero pod sam koniec… Kiedy do mnie dotarłeś, zastanawiałam się, jak to jest.

– Kiedy się tonie?

– Tak, ostatnie chwile przed końcem… Miałam dziwne uczucie, że nigdy nie nastąpi. – Odsunęła się ode mnie i spojrzała na zabawki. – Chcę cale życie przeżyć właśnie tak.

– Sally, i tak właśnie żyjesz…

Ujęła moją dłoń i uważnie przyjrzała się liniom, potem wsunęła ją pod szlafrok i położyła sobie na piersi. Choć wzięła gorącą kąpiel, jej skóra nadal pachniała słoną wodą.

Zdeprawowana i niewinna Miranda została wyrzucona na brzeg wyspy Shepperton. Kiedy pieściłem jej pierś, uśmiechnęła się do mnie konspiracyjnie, jakbyśmy byli dwójką zepsutych dzieciaków w domku na drzewie.

– Moje sutki nie są zbyt wrażliwe, prawdopodobnie mniej od twoich.

Przyglądała mi się, gdy ją rozbierałem, ciekawa, jakie wrażenie wywrze na mnie jej ciało, zachęcając mnie kuszącym uśmiechem. Kiedy zacząłem pieścić jej łechtaczkę, położyła się, szeroko rozkładając nogi, a twarz ukryła wśród zabawek. Ujęła moją dłoń i nakierowała palce do odbytu, rytmicznie poruszając pośladkami.

– Nie posuwaj mnie, tylko rżnij w dupę.

Uklękła na dywanie, piersi i ramiona położyła na poduszkach. Pośliniła palce i jedną ręką zwilżyła sobie odbyt, drugą obmacała mi członek. Zawahałem się, z obawy, że jej zrobię krzywdę, ale sama wepchnęła go sobie, jęcząc z bólu. Kiedy już byłem w niej, odprężyła się.

Błona śluzowa jej odbytnicy wydawała się tak jedwabista jak pochwa ciężarnej kobiety. Sally ukryła twarz między miśkami, ręce wygięła do tyłu, abym je przyciskał do łopatek.

Poruszałem się ostrożnie, starając się nie sprawić jej bólu, delikatnie wykręcałem ręce, jak tego chciała, i odgarniałem włosy z ust. Krzyczała niczym zdesperowane dziecko: – Rżnij mnie, tato! Bij mnie! Córeczka chce, żebyś ją rżnął!

*

Od tamtego dnia Sally stała się moją przewodniczką po nowym świecie. Z początku wydawało się, że pragnie stworzyć nam wszystkim nowe życie w Shepperton, być żoną i matką, którą zostawiliśmy między hiszpańskimi cyprysami. Po części starsza siostra, po części dobra wróżka, w oczach dzieci wiecznie zdolna do nowych czarów, Sally wniosła do naszej podmiejskiej kryjówki pogodny nastrój i kapryśną naturę. Próbowałem ją uspokoić i utemperować, kiedy tak przeżywała od nowa własne dzieciństwo, jakby jechała kolejką górską. Ale chociaż odgrywałem rolę jej ojca, czułem się zdumiewająco od niej zależny; miałem nadzieję, że uda mi się zapewnić Sally szczęśliwe dzieciństwo, które ona próbowała stworzyć moim dzieciom.

Jednocześnie wiedziałem, że dużo mogę się od niej nauczyć. Sally była prawdziwym dzieckiem lat sześćdziesiątych i moim przewodnikiem po tajemniczej logice życia, którą teraz poznawałem. Po latach spędzonych w domowych pieleszach w odizolowanym od świata miasteczku nad Tamizą znalazłem się w samym środku dziesięciolecia, które rozpoczęło się beze mnie. Obudziłem się ze snu o drugiej wojnie światowej w Anglii, która sprawiała wrażenie, jakby właśnie przeżyła trzecią.

W tym oszałamiającym królestwie rządzonym obrazami wyścigu kosmicznego i wojny wietnamskiej, zabójstwa Kennedy’ego i samobójczej śmierci Marilyn Monroe, dokonywała się unikatowa alchemia wyobraźni. Pod wieloma względami krajobraz lat sześćdziesiątych był stworzony w laboratorium specjalnie, by wyleczyć mnie z obsesji. Przemoc i pornografia zapewniały zestaw środków mogących nadać jakieś znaczenie zarówno śmierci Miriam, jak i niezliczonym ofiarom wojny w Chinach. Rezygnacja z uczuć i emocji, śmierć wrażliwości królowały niczym chore słońce nad ową złowieszczą dekadą, do której Sally zdawała się posiadać klucz. Brutalne kroniki filmowe o wojnach domowych i zabójstwach, stylizacja telewizyjnej przemocy na antologię opracowanych oświadczeń szły w zawody z pornografią nauki, czerpiącej materiały nie z natury, tylko z wynaturzonej ciekawości uczonych.

Podczas przyjęcia zorganizowanego przez Laboratorium Artystyczne z okazji otwarcia wystawy prac modnej artystki – pokazu zużytych podpasek – z dumą przedstawiłem Sally Dickowi Sutherlandowi, który opuścił Cambridge i kierował teraz grupą badaczy w Instytucie Psychologii. Podczas ciężkich miesięcy po naszym powrocie z Hiszpanii okazał się prawdziwym przyjacielem. Często przyjeżdżał wieczorem do Shepperton z butelkami burbona i najświeższymi opowieściami z Przylądka Kennedy’ego, Tokio czy Los Angeles.

„Odbijesz się” – oświadczył mi z przekonaniem. Telewizja utrzymywała go w formie.

Jeżdżąc po świecie z ekipą BBC stał się jednym z pierwszych filozofów z lotnisk, zawsze gotów do udzielenia wywiadu w poczekalni dla pasażerów pierwszej klasy.

Sally natychmiast go polubiła, a Dick przekonał się, że ta Amerykanka ma wszystko, czego mi trzeba: była kapryśna, uczuciowa i perwersyjna. Kiedy nas zaprosił, abyśmy odwiedzili jego laboratorium, przypomniałem sobie, że ujrzałem Miriam po raz pierwszy, gdy zgłosiłem się na ochotnika do udziału w jego eksperymencie. Dick nadal bawił się iluzją i rzeczywistością. Oprowadził nas po laboratorium, oczarował Sally serią dobrze zaprezentowanych optycznych trików i paradoksów, ani na chwilę nie przerywając wygłaszania opanowanych do perfekcji tekstów. Uświadomiłem sobie, że jego największym talentem jest sprawianie, że wszyscy ludzie, z którymi się stykał, czuli się, jakby występowali w programie telewizyjnym.

Zauroczenie Dicka telewizją uczyniło go równie pełnoprawnym obywatelem lat sześćdziesiątych, jak Sally i Peter Lykiard. Fascynował go sposób, w jaki telewizja udramatyczniała rzeczywistość, jednocześnie mocno osadzając wszystko w świecie spraw krajowych i globalnych. Od opuszczenia Cambridge wyrzucił własną przeszłość i zaczął

krążyć swobodnie po tym elektronicznym królestwie, które – niczym łagodne niebo – uczyło widzów podziwu dla siebie. W chwilach kiedy przestawał zachowywać ostrożność, opowiadał mi o swym dzieciństwie w Szkocji; był synem architekta z Edynburga i gorliwej wyznawczyni Kościoła prezbiteriańskiego. Ewakuacja w czasie wojny do krewnych w Australii otworzyła mu oczy na uroki kultury plażowej, w której miłość i akceptacja pochodziła nie od rodziny, ale ze świata zewnętrznego.

Nie dziwiłem się, że Dick nigdy się nie ożenił. Bez nieustannej samokontroli i ekranu monitora bliska zażyłość z kimkolwiek sprawiałaby wrażenie nieco nierealnej. Ale świadomość własnych wad uczyniła z niego wnikliwego psychologa – był niewyczerpanym źródłem pomysłów, z których wiele zainspirowała moja osoba. Dom w Shepperton zawsze go intrygował.

– Sally, byłaś u Jima w Shepperton?

– Oczywiście. To świątynia.

– Bez wątpienia. Pierwotna jaskinia Freuda, wyposażona w dywany i miliony lat miłości. Na dłuższą metę przedmieścia zatryumfują nad wszystkim, chociaż trudno powiedzieć, czy są strefami wypoczynkowymi miast czy też rodzajem zoo dla zwierząt domowych. Może to tam miasta zapadają w sen – Jim jest jak śpiący człowiek, od samego początku znajdujący się w fazie REM. Zanim się obudzi, pozwól, że oprowadzę cię po laboratorium. Nic nie jest tu tym, na co wygląda…

W zaciemnionej sali wykładowej grupa ochotników – gospodyń domowych, sekretarek i strażników – gapiła się na pokazywane na ekranie zdjęcia kobiet i mężczyzn, próbując rozpoznać, które przedstawiały morderców, a które ich ofiary.

– W rzeczywistości to zdjęcie uczestników poprzedniego eksperymentu – szepnął Dick Sally. – Ludzie mają wyjątkowo silne uprzedzenia, jeśli chodzi o pewne cechy fizjonomii.

Kierując się nimi są przekonani, że patrzą na gwałciciela dzieci lub gestapowca.

W sali obok inna grupa ochotników wypełniała kwestionariusz dotyczący wpływu przemocy, pokazywanej na kronikach filmowych, na ich życie seksualne.

– Oczywiście nie istnieje żaden związek – zapewnił nas Dick – a urywki, które im przedstawiamy, są znacznie mniej okrutne, niż wynikałoby to z naszych zapowiedzi. Jednak ciekawe, iż większość ludzi uważa, że ma to korzystny wpływ na ich życie płciowe. Wszyscy mówią, że w telewizji jest za dużo przemocy, ale w głębi duszy pragną takich widoków.

– Czyli dzięki telewizji wszystko jest na odwrót, niż się wydaje? – zauważyłem.

– Na to wygląda. – Wróciliśmy do gabinetu Dicka. Usiadł w fotelu, stopy oparł o biurko, pozwalając Sally podziwiać swoje długie nogi i aktorski profil. – Jest to bezwzględnie prawdziwe w polityce. Analizowaliśmy filmy telewizyjne z udziałem Reagana, gubernatora Kalifornii. Widać jak na dłoni, że te jego zawzięte prawicowe gadki są w absolutnej sprzeczności z językiem ciała. A ludzie wierzą w język ciała – na ogół podsumowujemy człowieka na długo przed tym, nim otworzy usta. Uważamy, że Reagan, dzięki swym hollywoodzkim doświadczeniom, wie o tym. Jego kariera polityczna zasadza się na grze, w której tekst nie ma żadnego znaczenia, co można udowodnić usuwając ścieżkę dźwiękową i prosząc ludzi, by zgadli, co mówi. Ufają miłemu sposobowi bycia Reagana. Z drugiej strony, kiedy urzęduje w siedzibie gubernatora w Sacramento, ma mandat…

– Twierdzisz, że Führer nie powinien wrzeszczeć i gardłować, ale zachowywać się jak… tchórzliwy lew?

– Dokładnie. Systemy totalitarne przyszłości będą łagodne i służalcze, a przez to groźniejsze. Chociaż zawsze znajdzie się miejsce na czyste szaleństwo. Ludziom jest to potrzebne. Świat agnostyczny utrzymuje przy życiu święta religijne, by wyjść naprzeciw potrzebom ludu pracującego. Idąc tym tropem, kiedy medycyna zwycięży choroby, pewne schorzenia umysłowe będą wywoływane sztucznie ze względów społecznych – stawiam na schizofrenię. Prezentuje wyobrażenie szaleńca o normalności.

– A nie na odwrót?

– Chyba nie. To choroba, która schlebia naszej próżności i ma olbrzymie zalety, jak większość dolegliwości wenerycznych. – Dick zwrócił się w stronę projektora filmowego stojącego za biurkiem. – A propos schizofrenii, przeglądaliśmy kilka niemieckich filmów z okresu wojny, przechowywanych w archiwum. Natknęliśmy się wśród nich na obraz instruktażowy sił SS, jak zbudować most pontonowy.

Sally niemal zemdlała z wrażenia.

– Boże, jakie to niesamowite – wszystko wyjaśnia…

– Prawda? – Dick, wyraźnie połechtany jej zainteresowaniem, z ociąganiem opuścił

rolety, niechętnie usuwając własną osobę w cień. – Może udałoby się go pokazać w Laboratorium Artystycznym? Z największą przyjemnością wygłosiłbym słowo wstępne.

Siedzieliśmy popijając wino w zaciemnionym gabinecie Sutherlanda, wśród amerykańskich tablic rejestracyjnych i jego zdjęć za sterami cessny, a na ekranie migały sekwencje filmu SS. Czyżby materiały te były sfabrykowane? Sprawiały wrażenie autentycznych. Sally przycisnęła się do mnie, zahipnotyzowana widokiem silnych, młodych, jasnowłosych mężczyzn śpiewających przy pracy pogodną pieśń. Dick uśmiechał się do siebie, a kiedy zadzwonił producent z BBC, rzucił coś do słuchawki, z aprobatą obserwując Sally. Wydawał się zadowolony, że zostałem kochankiem tej czarującej młodej kobiety.

Wyobrażał sobie, jak namiętnie będziemy się kochać dziś wieczorem, kiedy Sally zacznie rozpamiętywać oglądany teraz film.

– Jim, to dziewczyna stworzona dla ciebie. Właśnie ktoś taki jest ci potrzebny.

*

Choć Sally czuła się ode mnie uzależniona, w większości przypadków to ja byłem jej uczniem, a najważniejsza lekcja, której mi udzieliła, odbyła się podczas zabawy sylwestrowej w jej mieszkaniu na Bayswater. Nie wiem czemu miejsce to zawsze wywoływało we mnie niepokój. Wypełniały je okruchy przeszłości z życia Sally, podobnie jak owe opuszczone domy w Szanghaju podczas wojny, w których zatrzymały się zegary i gdzie można było się natknąć na siebie samego z dawnych lat. Łaziłem po perskich dywanach z plamami po winie i niedopałkami papierosów, mijałem kanapy z nie pranymi pokryciami, śmierdzącymi zastarzałym dymem kadzideł, i myślałem o dzieciach śpiących w Shepperton, podczas gdy opiekunka w średnim wieku czytała przewodnik po Hondurasie Brytyjskim.

Ale jutro Sally umyje Alice włosy i pomoże Lucy szyć ubranka dla trolli. Teraz miotała się z amfetaminą w lewej ręce między plakatami Marat/Sade’a i powiększonymi zdjęciami karłów Diane Arbus, piszcząc na widok Petera Lykiarda. Pojawił się z japońską artystką, która niedawno sfilmowała ich pośladki.

Sally dumnie wzięła mnie pod rękę i beknęła zostawiając mi na ramieniu odrobinę wymiocin. Przepłukała gardło winem i pocałowała mnie w usta.

– Jim, znalazłam cudowny krepdeszyn! Lucy oszaleje na jego widok…

Oddaliła się, kiwając się na boki jak gimnastyczka ćwicząca na obręczach.

*

Na krótko przed północą przypomniałem sobie o opiekunce do dzieci i postanowiłem wracać do Shepperton. Torowałem sobie drogę przez hałas i dym, szukając Sally. W kuchni pary obejmowały się wśród nie pozmywanych naczyń, na podwójnym łożu Sally baraszkowało sześć osób. Dwójka wielbicieli japońskiej artystki brała prysznic w łazience.

Zajrzałem do innych sypialni i do drugiej łazienki, zastawionej rupieciami przyjaciółki Sally z akademii sztuki, w końcu ruszyłem w kierunku małej garderoby.

Kiedy dotarłem do drzwi, Peter Lykiard poprosił mnie o papierosa, najwyraźniej próbując odwrócić mą uwagę, jakbym był dzieckiem zamierzającym wejść do sypialni dorosłych.

– Jim, Sally jest zajęta. Zanim zapomnę, chcę cię spytać o ten film o SS. Dick Sutherland jest zainteresowany jego zaprezentowaniem.

Odepchnąłem go i otworzyłem drzwi. Sally siedziała na miękkiej pokrywie kosza na bieliznę, spódnicę podciągnęła do góry. Gołymi nogami obejmowała biodra młodego hiszpańskiego fotografika, którego spotkaliśmy w Laboratorium Artystycznym. Rozpięte spodnie zsunęły mu się do kolan, silnymi dłońmi podciągnął stanik sukienki Sally, by obnażyć jej piersi. Wykonywali jakieś dziwaczne, abstrakcyjne ruchy, jakby przygotowywali się do pornograficznego numeru cyrkowego, podczas którego zamieniali się ubraniami w trakcie stosunku płciowego. Mężczyzna ssał prawą pierś Sally, a dziewczyna całowała go w czoło. Gdy wszedłem, obdarzyła mnie promiennym uśmiechem.

Podczas jazdy do Shepperton myślałem o uczuciu Sally do mnie, o jej dobroci dla dzieci. Głęboka miłość i nielojalność współistniały, oddzielone owym tolerancyjnym uśmiechem. Przypomniałem sobie Vincentów, kochających się w niedzielne popołudnie w Lunghua, i wzrok pani Vincent, kiedy zauważyła, jak podglądam ich przez zasłonkę. Niemal wierzyłem, że dziewczyna ukazała mi się rozmyślnie, by zmusić mnie do uczynienia kolejnego kroku w edukacji niesentymentalnej. Sally pociągała mnie, bo posiadała klucz do tej dziwnej dekady, ale jedynym stabilnym elementem w jej świecie była niestałość.

Oddzielając własne uczucia, separując emocje od czynów, może nawet polubiłbym niewierność Sally.

Przypomniałem sobie, jak o mały włos nie utopiła się w morzu w Brighton; pozwoliła mi wtedy wynieść z wody drugą żonę. Nadal pamiętałem mroczną siłę ciemnych bałwanów bijących w nogi i piersi, kiedy zanurzałem się w głębokiej wodzie, gdzie czyhała śmierć, i czarną pianę, z której wyciągnąłem Sally na kamienisty brzeg.

Obrazy bólu i złości migały niczym tablice ogłaszające bez końca śmierć zamordowanego prezydenta, przesłania przemocy i pożądania, które mogły pocieszyć pogrążonych w żałobie.

Pędziłem prosto w światła nadjeżdżających z przeciwka samochodów, minąłem skąpaną w blasku księżyca Tamizę i skierowałem się do Shepperton, pogrążonego w snach moich dzieci.

10

KRÓLESTWO ŚWIATŁA

– Potraktuj LSD jako środek, który pozwoli ci spojrzeć na świat innymi oczami – powiedział Dick.

Siedziałem w swoim gabinecie obok otwartego okna balkonowego, gapiąc się na szklankę wody w dłoni i kostkę cukru leżącą obok magnetofonu. Z foliowego opakowania unosił się złowieszczy blask.

– Dick, jesteśmy gotowi? – rzuciłem przez ramię. – To zaczyna przypominać próbę samobójstwa.

– Daj mi jeszcze chwilę, wybierasz się do nieba…

Dick poprawił statyw kamery filmowej, kierując groźny obiektyw w moją twarz. Już znienawidziłem tę kamerę wpatrującą się we mnie niczym bezkształtny robot. Ogród wypełniało letnie światło ślizgające się po połamanych zabawkach i piżamach na sznurze – zwykły bałagan, który byłem gotów uprzątnąć. Ale Dick nalegał, bym nic nie zmieniał.

Sącząc wodę, dostrzegłem przewrócony wigwam zbudowany przez Alice i Henry’ego ze starego kraciastego koca i tyczek do ogórków. Lucy, której zabroniono wejść do jego mrocznego wnętrza za sprzeniewierzenie się jakiemuś punktowi dziecięcego regulaminu, zniszczyła namiot swoim samochodzikiem. Alice i Henry obiecali jej okrutną zemstę, o której zapomnieli, kiedy do drzwi frontowych zapukała Cleo Churchill, przybyła ze swą córką Penny. Znajoma Dicka miała zabrać dzieci nad rzekę, podczas gdy my szykowaliśmy się do owej wyprawy – krótkiego safari na obszarach mojego mózgu.

– Dick, w ogrodzie panuje straszny rozgardiasz, powinienem go trochę uprzątnąć.

Spójrzmy prawdzie w oczy: twoja widownia telewizyjna nie będzie pod wpływem LSD.

– A wiesz, zaproponuję to BBC. Mogą je dołączyć w prezencie do każdego egzemplarza „Radio Times”.

Czwórka dzieci wrzeszczała w holu, domagając się lodów, komiksów i papierków po gumie balonowej. Cleo Churchill wsunęła głowę przez drzwi i zrobiła zabawną minę.

– Zanosi się na bunt. Muszę was opuścić.

– W porządku, Cleo. Jim już nie może się doczekać. Daj nam dwie godziny.

– Dwie? Powinieneś sfilmować mnie. – Spojrzała chmurnie na kamerę i mikrofon, na przyrząd do mierzenia ciśnienia krwi i krzesło o prostym oparciu. – Jim, to wygląda przerażająco, nic ci się nie stanie?

– Nie martw się. Dick monitorował mnóstwo takich wypraw.

– Mimo wszystko. Nigdy nie ufaj przewoźnikowi.

Wiedziałem, że nie pochwala naszego pomysłu, uważając, że świat i tak jest wystarczająco zwariowany; eksperyment, który zamierzaliśmy razem z Dickiem przeprowadzić na mym mózgu, przypominał chłopięcą zabawę, mało różniącą się od wyczynów Henry’ego w ogrodzie, kiedy to zapalił niedopałek papierosa w wigwamie albo wysadził w powietrze pudełko zapałek. Cleo, pogodna i nieśmiała, wydawała książki dla dzieci. Spotykałem ją czasami na przyjęciach u Dicka. Widząc jej niepokój, uświadomiłem sobie, że martwi się nie tylko o umiejętności Dicka. Z ociąganiem cofnęła dłoń z mego ramienia i przeniosła wzrok z mojej spoconej twarzy na rozgardiasz w gabinecie i ogrodzie.

Pomijając niebezpieczeństwa, jakie pociągało eksperymentowanie z LSD, przez pół minuty myślała o moim charakterze i jakie jego wady może ujawnić silny środek halucynogenny.

– Dobra… – Dick nastawił swój zegarek lotniczy i włączył magnetofon. – Jest 17

czerwca 1967 roku, godzina 15.05…

Nie zważając na ostrzegawcze spojrzenie Cleo, położyłem kostkę cukru na języku i w odruchu przekory pozwoliłem, aby się rozpuściła. Kiedy dzieci trzasnęły drzwiami frontowymi i pobiegły do furtki, zawahałem się po raz ostatni. Cleo wyszła, zatrzaskując za sobą drzwi, i wtedy wypiłem łyk wody.

– Dobra – odezwał się Dick. – Zaczniesz coś czuć za jakieś pół godziny, więc usiądź

teraz wygodnie i odpręż się. Możemy zagrać w szachy.

– Popatrzę na ogród.

Zazwyczaj ogrywałem Dicka w szachy, ale tym razem z przyjemnością bym przegrał, o ile tylko pionki przeistoczyłyby się w smoki. Nasłuchiwałem ginących w oddali nawoływań dzieci i silnego, wesołego głosu Cleo. Była samotną matką i uważała, że odpowiedzialny ojciec rodziny nie powinien zażywać owego kontrowersyjnego narkotyku, nadal legalnie sprzedawanego w Anglii, choć coraz częściej rozlegały się głosy, by ograniczyć jego dostępność.

Gapiłem się na zasłany zabawkami ogród, oazę szczęśliwych wspomnień gromadzonych w tym miejscu przez ostatnie trzy lata. Lodowiec się cofnął. Miriam spała spokojnie w jego objęciach. Dzieci prawie zupełnie o niej zapomniały, choć próbowałem temu zapobiec. Jeśli pamiętały matkę, to na innych płaszczyznach – jej wpływ widać było w ich pogodnym usposobieniu, dynamiczności i ufności.

Dziwne, ale Miriam zaczęła oddalać się nawet ode mnie, jednocześnie występując wyraźnie w moich wspomnieniach. Przypominała figurę Madonny zawieszoną nad nawą katedry, unoszącą się w powietrzu, kiedy się cofałem. Linie perspektywiczne mego życia nadal prowadziły ku Miriam, ale wiele zawdzięczałem kobietom poznanym po jej śmierci, przede wszystkim Sally Mumford, która pomogła mi stawić czoło cierpieniu i obsesji seksu.

Co ciekawe, jawna niewierność Sally ułatwiła mi uwolnienie się od wspomnień o Miriam, jakby jej śmierć była niewiernością szczególnego rodzaju.

Jednak Dick był przeciwny obecności Sally podczas eksperymentu z LSD. Jej gwałtowne zmiany nastroju i entuzjazm mogły wykoleić halucynogenną lokomotywę.

Pragnąc poddać się próbie i poznać niedostępne zakamarki świadomości, zgodziłem się, by Cleo Churchill zaopiekowała się dziećmi. Amfetamina i drinamyl, których czasem zażywałem, zdawały się słabiej oddziaływać na umysł niż podwójna szkocka, ale Dick zapewnił mnie, że LSD przełamuje wszelkie bariery.

Pamiętałem, jak przedstawiał naczelnemu redaktorowi programów naukowych BBC

projekt nowego cyklu, w którym miałem wziąć udział. Jak zwykle pewny, że skupia na sobie uwagę widzów, krążył wokół plansz z poszczególnymi fragmentami mózgu i wykresami EEG

niczym kramarz próbujący sprzedać ludzki umysł zaintrygowanym przybyszom z obcej planety.

– Centralny system nerwowy jest Kaplicą Sykstyńską natury, ale musimy pamiętać, że świat przekazywany przez nasze zmysły – ten gabinet, laboratorium, poczucie czasu – jest prymitywną konstrukcją, stworzoną przez nasz mózg, byśmy mogli przeżyć i zachować gatunek. To, co widzimy, jest wysoce skonwencjonalizowanym obrazem, prostym przewodnikiem turystycznym po zupełnie obcym mieście. Musimy rozebrać ową sztuczną konstrukcję, by zrozumieć, co naprawdę dzieje się wokół nas. Przestrzeń wizualna, w której się znajdujemy, niekoniecznie pokrywa się ze światem zewnętrznym. Cienie są znacznie głębsze, niż nam się wydaje; mózg niweluje ostre kontrasty, byśmy lepiej mogli analizować świat, w przeciwnym wypadku odbieralibyśmy go jako gmatwaninę czarno-białych płaszczyzn.

Świadomość jest śmiałym wynalazkiem centralnego systemu nerwowego, artefaktem pozwalającym poruszać się wewnątrz i na zewnątrz. Prawdę mówiąc, zaczynamy podejrzewać, że sam czas jest prymitywną strukturą psychologiczną, którą odziedziczyliśmy po dalekich przodkach razem z wyrostkiem robaczkowym i małym palcem u nogi. A jednak owa archaiczna struktura całkowicie nami zawładnęła, ze swymi minutami i godzinami następującymi po sobie niczym procesja ślepców. Kiedy uda nam się opanować bardziej nowoczesne pojmowanie czasu – powiedzmy traktować go jako równoczesność – znajdziemy się na progu znacznie większego wszechświata…

Czemu umierającym wydaje się, że unoszą się w tunelu? W warunkach ekstremalnego napięcia różne ośrodki mózgu, które do tej pory tworzyły spójny obraz świata, zaczynają zawodzić. Mózg obserwuje zawężające się pole widzenia i buduje z kilku ostatnich widzialnych komórek coś, co ma być drogą ucieczki. Umysł ludzki próbuje za wszelką cenę do samego końca racjonalizować rzeczywistość; czy jest pozbawiony dopływu informacji, czy też zalewany bodźcami, tworzy sztuczne struktury, które mają tłumaczyć świat.

Wynikiem tego są nie tylko nasze doznania przedśmiertne, ale również wyobrażenia nieba i piekła.

Wszyscy byli zaintrygowani, ale BBC odmówiło zakupu serialu.

– Doktorze Sutherland – zauważył redaktor programów naukowych – pański opis konającego mózgu przypomina raczej BBC…

*

– Dick, mój zegarek stanął.

– Sprawdź. Nie, jest za piętnaście czwarta.

– Musi już być później…

Wpatrywałem się w nieruchomą wskazówkę sekundnika i próbowałem nakręcić mechanizm. Palce miałem zimne i czułe jak palce jubilera, ale odnosiłem wrażenie, że należą do kogoś innego. Wskazówka sekundnika przesunęła się, po czym znów znieruchomiała na nie wiadomo jak długo. Ogród wypełniła ciemna rubinowa poświata, jakby słońce się przegrzało. Pochyliłem się do przodu, o mało nie spadając z krzesła, i spojrzałem na zielonobłękitne niebo.

– Usiądź i odpręż się. – Dick stanął z tyłu, przytrzymując mnie uspokajająco za ramię.

– Na początku wystąpi niewielkie podrażnienie siatkówki.

– Wiesz, przemieszczam się w czasie.

– To zaczęło się już chwilę temu. Spójrz na ogród i obserwuj kolory, najprawdopodobniej zmieniają się w dół widma.

Odepchnąłem dłonie Dicka i pomyślałem, czy nie jest to jakaś jego kolejna sztuczka.

Zawsze lubił współzawodnictwo i zazdrościł mi zarówno Miriam, jak mego chińskiego dzieciństwa. Na jego twarzy pojawiło się chytre spojrzenie, które pamiętałem jeszcze z Cambridge, jak u rybaka, który złapał niespodziewanie wielką rybę i nie może dosięgnąć podbieraka.

Szpule magnetofonu obracały się, ale zauważyłem, że zbliżają się do siebie.

Zakładając, że to jeden z wielu starych sprzętów BBC, czekałem, kiedy taśma wyleci w powietrze. Czarna plastikowa obudowa oddzieliła się od ramy, ale zanim zdołałem ostrzec Dicka, podszedł do kamery.

Kolory odrywały się od powierzchni i unosiły swobodnie. Letnie powietrze stało się przezroczystym pryzmatem, źdźbła wyrośniętej trawy pokrywała warstwa szmaragdowego światła. Olbrzymie rosyjskie słoneczniki, które zasadziłem dla Alice i Lucy, wieńczyły złote korony ciągnące je do nieba. Mgiełka intensywnej czerwieni otaczała listowie wiśni.

Szkarłatna farba na samochodziku Lucy oddzieliła się od pogiętego metalu i w powietrzu unosił się roziskrzony kadłub wymalowany przez jakiegoś zręcznego mechanika.

Próbowałem go wtłoczyć na zardzewiałą skorupę.

Zaniedbany ogród jarzył się chemicznym światłem. Jabłoń i domek na niej utworzyły niewielką katedrę, jej gałęzie przypominały okno z witrażami, w którym tkwiły we własnych aureolach połamane zabawki. Smoki na chińskim dywaniku u mych stóp, szorstka kora gruszy z wyrżniętymi inicjałami Henry’ego, impregnowany kreozotem płot uwalniały światło pochwycone przez nie w pułapkę. Zielony welon każdego liścia i łodygi oraz szkarłat samochodziku Lucy stały się zdejmowanymi powłokami, pod którymi czekały na odkrycie prawdziwe liście i auto. Promienie słoneczne i ich widmo tworzyły barwne wisiorki wydobywające specyficzne cechy najmniejszego kamyka i gałązki. Załamane przez pryzmat swej prawdziwej istoty liście i kwiaty były lśniącymi oknami w adwentowym kalendarzu natury.

– Jim, patrz do kamery…

Dick usiadł w fotelu obok mnie z magnetofonem na kolanach. Szpule nadal kręciły się w przeciwne strony, ale taśma się nie zerwała. Kiedy światło w ogrodzie przybrało na intensywności, uderzył mnie niezwykły blask włosów Richarda – jakaś nadgorliwa charakteryzatorka w studio wystroiła go w miedzianorudą perukę do ramion, w której połyskiwało światło. Chciałem ostrzec Dicka, że widzowie zobaczą każdy pieprzyk i pieg na jego twarzy. Krew krążyła w powiększonych naczyniach włoskowatych, przekształcając jego ręce i twarz w zestaw ognistych map.

Dusząc się w gorącym pokoju wstałem i wyszedłem przez drzwi balkonowe. Snułem się po ogrodzie, stopy tonęły mi w elektrycznej mgiełce spowijającej murawę. Kamienie w ogródku skalnym błyszczały niczym klejnoty ułożone tam przez jubilera, ziemia na grządkach kwiatowych promieniowała życiodajnym kompostem.

Ręce i nogi spowijało mi światło, płaty macicy perłowej tworzącej zbroję koronacyjną.

Spojrzałem w dół, na prosty kamień znaczący mogiłę królika Henry’ego, czekając, aż stworzenie zrekonstruuje się z własnych kości i zacznie kicać przez połyskującą trawę. Śniąc na jawie w tym rozświetlonym ogrodzie straciłem poczucie czasu i przestrzeni. Świat przeistaczał się, czas ciągły ustępował równoczesności, tak jak obiecywał Dick, żywi szczęśliwie koegzystowali z umarłymi.

Czekałem na pojawienie się Miriam między drzewami. Znów będę spacerował po ogrodzie, obserwował Alice i Lucy bawiące się ze swymi młodszymi sobowtórami; może nawet spotkam przystojnego młodzieńca, jakim kiedyś byłem. Obejrzałem się, ale Dick zniknął. Kamera stała na statywie obok pustego fotela. Ulica Charlton biegła przez nawę światła w stronę rzeki. Pomyślałem, że Dick poszedł po dzieci, by powiedzieć im o nowych towarzyszach zabawy czekających w domu.

Ruszyłem ścieżką wokół domu. Srebrna powłoka mego auta unosiła się na podjeździe niczym przywiązany sterowiec. Pojawiła się moja sąsiadka z psem, jego wytarta sierść i biała grzywa połyskiwały niczym u lwa. Przede mną leżało Shepperton, miasto matadorów i ich rodzin, odziane w światło. Ruch samochodów przeniósł się na główną ulicę, pojazdy wymieniały między sobą jasne aureole. Nad rzeką przeleciał helikopter, śmigła miotały srebrne dzidy na potężne wiązy.

Przeszedłem przez ulicę obok pomnika ofiar wojny i znalazłem się w parku nad rzeką.

W oddali, pod wierzbami, moje dzieci bawiły się balonami kupionymi w cukierni. Barwne kule unosiły się nad ich głowami. Za nimi szła przez las młoda kobieta. Jasne włosy powiewały na wietrze, rzucając aureolę na ziemię u jej stóp. Uderzył mnie wdzięczny chód idącej; gestem ręki uspokajała drzewa, a uśmiechem uciszała szpaki. Swą urodą przypominała księżniczkę z fantastycznych kompozycji Gustave’a Moreau. Pomachałem jej, mając nadzieję, że również mnie dotknie owa spokojna gracja, ale kobieta szła za dziećmi ku rzece.

Zgubiwszy drogę w zalanym światłem listowiu, usiadłem na ławce i spojrzałem na nieruchome wskazówki zegara. Świat stanął, czas wstrzymał oddech. Światło zrobiło się teraz tak intensywne, że sprało wszystkie kolory z liści wiązów. Trawa wokół mnie była kobiercem ze zmielonego szkła, na drzewach wisiały sople wyrzeźbione z krystalicznego powietrza.

Oczy bolały mnie od bieli światła. Alice i Lucy biegły w moją stronę, przypominając postacie na prześwietlonym filmie; twarze sprawiały wrażenie pozbawionych wszelkiego wyrazu, kiedy dziewczynki bawiły się w pałacu ze śniegu.

Rzeka wyglądała jak opalizujący lodowiec płynący między oszronionymi brzegami.

Jeśli czas się zatrzymał, woda nie ugnie się pod moimi stopami. Ruszyłem w tamtą stronę, gotów wejść na pofałdowaną powierzchnię, świadom, że Cleo Churchill ostrzega mnie swym uśmiechem Moreau. Ciągnęła mnie za rękę, ale wiedziałem, że możemy obydwoje przejść przez rzekę i odpocząć z dziećmi na łące otaczającej park.

Zawołałem bezgłośnie Alice i Lucy, które spoglądały na mnie ze zdumieniem, jakby zapomniały, że jestem ich ojcem. Potem między drzewami pojawił się Dick Sutherland, złapał

mnie za ramiona i odciągnął od wody. Usiedliśmy na białej murawie, a wrota słońca zamknęły się wokół mnie.

*

Trzy godziny później leżałem w sypialni, z poduszką pod plecami. Od zadzierania głowy i patrzenia w niebo bolały mnie mięśnie karku. Wszystko spowijał mrok. Ogród był

ponury, barwy drzew i kwiatów stłumione, jakby pogrążone w depresji po chwdi wolności.

Próbowałem osłaniać podrażnione oczy przed promieniami słońca odbijającymi się w szybach przejeżdżających samochodów. Cały mój system nerwowy był rozstrojony, nie mogłem ani spać, ani się odprężyć. Odciągnąwszy mnie od rzeki, Dick przywiózł mnie do domu i zostawił, bym doszedł do siebie. Cleo szykowała wieczorny posiłek dla dzieci.

Zostawił mnie na chwilę samego, aby odebrać telefon od producenta telewizyjnego, ja zaś skorzystałem z okazji i wyślizgnąłem się do parku. Już żałowałem, że zgodziłem się na udział w eksperymencie. Niefrasobliwość Dicka, zamierzona czy nie, omal nie doprowadziła do mojej śmierci. Irytowało mnie, że bardziej interesowała go owa mistyczna próba chodzenia po wodzie niż wizje Shepperton jako słonecznego ogrodu, uśpionego raju czekającego na przebudzenie.

Próbując uspokoić myśli, gapiłem się w sufit. Gdy zatrzymałem wzrok w jednym miejscu na dłużej niż kilka sekund, w starym tynku pojawiał się ropiejący wrzód, jakby moje spojrzenie rozsiewało zjadliwą chorobę, jakbym był Gorgoną przemieniającą drobne ukąszenia owadów w zaognione zakażenia. Wkrótce ropiejący tynk pokrył się licznymi czyrakami. Próbując odtworzyć rajskie wizje, ośrodki widzenia mojego mózgu fałszywie odczytywały grę światła w cichym pokoju.

Zasłoniłem oczy i nasłuchiwałem dzieci, świetnie się bawiących na zaimprowizowanym przyjęciu z Cleo i jej córką. Ich głosy działały kojąco, ale kiedy poruszyłem ręką, zobaczyłem, że każdy centymetr kwadratowy pokoju obsiadły muchy.

Drżące skrzydełka pokrywały prześcieradła i poduszki, ubrały moje dłonie w czarne rękawiczki. Próbując je odpędzić, dotknąłem głowy i zorientowałem się, że straciłem fragment kości czaszki. Palce zagłębiły się w miękkich tkankach mózgu…

Słysząc, jak krzyknąłem, Cleo zostawiła dzieci i wbiegła po schodach. Usiadła na łóżku i położyła sobie moje ręce na kolanach, z politowaniem kiwając głową nad mym popołudniowym szaleństwem. Patrząc na zmartwioną twarz kobiety widziałem aureolę światła, która towarzyszyła jej, kiedy szła między drzewami. Przypomniałem sobie, jak błogosławiła każdego szpaka i każde źdźbło trawy.

– Jim… czy mam zadzwonić do Richarda? Powinnam chyba wezwać lekarza.

– Nie, ale zadzwoń do Peggy Gardner. Wkrótce wszystko mi przejdzie.

Ostatnią osobą, którą pragnąłem ujrzeć, był lekarz Miriam, wciąż pod pantoflem położnej Bell, zawsze gotów wątpić w me ojcowskie umiejętności. Krótkie wyprawy do raju i szamańskie wizje należały do podejrzanego królestwa pokątnych skrobanek i odurzania się kompotem. Uniosłem ręce do głowy z ulgą stwierdzając, że moja czaszka jest nienaruszona.

– Mam takie wrażliwe palce, wydawało mi się, że dotykam mózgu. Jak tam dzieci?

– Świetnie. Wymyśliłam dla nich nową zabawę. Sądzą, że miałeś udar słoneczny.

– To prawda! To intensywne światło, które widziałem przez kilka sekund dzisiejszego popołudnia… niebo i piekło.

– Richard na pewno znów przedawkował. – W jej głosie brzmiała nutka krytycyzmu, jakby dobrze znała podejrzane eksperymenty Dicka. – Mam nadzieję, że było warto.

– Tak… tak, było. – Trzymałem jej dłoń, czekając, aż termity wtopią się w ściany.

Gdzieś w mym umyśle Cleo nadal szła przez nadrzeczny las, w oczekiwaniu, kiedy przyłączę się do niej w pałacu światła, którego bramy były uchylone. W tamtej wizji raju cała jej nieśmiałość zniknęła, kobieta nie ukrywała już oczu za długimi włosami. – Na samym końcu rozsypałem się, ale zobaczyłem coś, czego nigdy przedtem nie widziałem, wizję…

– Prawdziwego świata?

– Wszystkich prawdziwych światów. Wszystko odzyskało prawdziwą naturę… – Próbując wytłumaczyć własne doznania, wyciągnąłem dłoń i dotknąłem jej włosów. – Powiedziałem Dickowi, że wyglądałaś jak archanioł.

Odsunęła mi rękę marszcząc czoło na moje szaleństwo.

– To powinno pomóc mi w karierze. Mam nadzieję, że powtórzysz wszystko podczas audycji.

– Powtórzę. – Uniosłem się i usiadłem na łóżku obok niej. Pragnąłem objąć szerokie biodra kobiety. Pewnego dnia razem przekroczymy rzekę. – Cleo, powiedz mi… czy w kamerze był film?

– Przypuszczam, że tak. Czemu pytasz?

– Łatwiej jest sprawować kontrolę nad ludźmi, kiedy myślą, że są pokazywani w telewizji. To cały Dick…

– Może byłeś zbyt ufny. Ale sądzę, że Dick cię rozumie.

Zatrzymała się przy drzwiach, patrząc na mnie tak, jakby po raz pierwszy uświadomiła sobie prawdziwe motywy, które skłoniły mnie do przeprowadzenia owego ryzykownego eksperymentu na własnym mózgu.

*

O ile Cleo potrafiła odsunąć na bok własne wątpliwości, Peggy Gardner okazała całkowite potępienie. Przez następne dni łaziłem po ogrodzie, patrząc na słoneczniki i połamane zabawki i próbując zrozumieć, czemu utraciły uprzedni blask. Całe Shepperton wydawało się bezbarwne i apatyczne, wyczerpane wysiłkiem, jakiego wymagało ukazanie przez chwilę prawdziwego oblicza. Kiedy dzieci były w szkole, szedłem nad rzeczkę i wypatrywałem wśród drzew śladów obecności Cleo. Gdy promienie słoneczne padały przez listowie, dostrzegałem namiastkę tamtego czarodziejskiego zakątka, po którym spacerowała z ptakami, odziana w światło.

– Wpuściłeś do swego mózgu konia trojańskiego – powiedziała Peggy, nawet nie siląc się na cień współczucia. – Co naprawdę próbowałeś osiągnąć?

Zastanawiałem się nad odpowiedzią.

– „Zaprząc logikę świata widzialnego w służbę niewidzialnego…” Było to dziwniejsze, niż się spodziewałem, zajrzałem w głąb swego umysłu.

– Ależ mój drogi Jamie, wiemy już, co tam jest. To oczywiste dla każdego, kto przeczytał choćby kilka kartek z książki.

– Cienie na ścianie. Dick miał rację: obserwowałem pracę mózgu, widziałem, jak z fragmentów czasu i przestrzeni buduje zaakceptowany sen o życiu. – Wskazałem ściany gabinetu i zalany słońcem ogród. – Wszystko jest w takim samym stopniu dekoracją teatralną, jak to, co można ujrzeć w wytwórni filmowej w Shepperton.

– A co się stanie, kiedy usunie się dekoracje?

– Mówiąc szczerze, jeszcze nie wiem.

– Zamierzasz spróbować ponownie?

– Za miesiąc lub dwa. Dick bardzo chce mnie sfilmować.

– Czyste szaleństwo… i wszystko to do programu telewizyjnego?

– Chciałbym pomóc Dickowi. Trudno opisać owo intensywne światło, uczucie, że za chwile będzie się świadkiem jakiejś wielkiej rewelacji.

– Ale czego konkretnie?

– Dowiem się. Takie samo światło spowijało Lunghua w ostatnim dniu wojny.

– Dla ciebie się nigdy nie skończyła.

Peggy stała w otwartych drzwiach, tyłem do ogrodu, patrząc na mnie tym samym tolerancyjnym wzrokiem, jaki pamiętałem z baraku dziecięcego, kiedy przedstawiałem jej nowy szalony sposób zdobycia dla nas dodatkowego jedzenia. Światło padało na jej mocne ramiona i zgrabne biodra, których nigdy nie obejmowałem. Zbyt dobrze się znaliśmy. Seks jest dla ludzi sobie obcych – kiedy przestają nimi być, pożądanie umiera. Miriam zawsze starała się utrzymać część siebie w ukryciu. Może pewnego dnia staniemy się sobie z Peggy obcy, w miarę starzenia się i oddalania od siebie…

Światło przesunęło się. Przez chwilę widziałem Peggy unoszącą się w powietrzu nad gruszą, niczym anioła naszego przedmieścia. Wyobraziłem sobie tę starą pannę w prostym, wełnianym kostiumie i klasycznych pantoflach w różnych punktach nad dachami Shepperton.

– Nic ci nie jest? – Patrzyła mi prosto w oczy. – Byłeś daleko stąd. A co z dziećmi, czy zaopiekuje się nimi Sally?

– Dick poprosił swoją znajomą, Cleo Churchill. Przyjechała z córką i spała na kanapie.

Jest bardziej zrównoważona. Wydaje mi się, że Dick boi się, iż Sally mogłaby…

– Biedna Sally. Wykorzystujecie siebie jak dzieci z dewiacjami psychicznymi.

*

Ucałowałem Peggy i patrzyłem, jak odjeżdża, a potem pomogłem dzieciom w lekcjach i przyrządziłem lunch. Dorośli dewianci? Zarzut bolał bez względu na to, jak usilnie powtarzałem sobie, że poczucie odpowiedzialności i zdrowy rozsądek Peggy stoją w większej sprzeczności ze światem, niż sobie to uświadamiała. Mogła przejmować się porzuconymi i wykorzystywanymi dziećmi, ale nigdy nie doświadczyła uczucia miłości do własnego dziecka, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Mały ogród wokół jej domu w Chelsea zaludniały widma. Nie tylko w moim umyśle czterech japońskich żołnierzy nadal czekało na bocznej stacyjce na pociąg, który nigdy nie nadjedzie. Wpadli w pułapkę czasu tak jak my.

Narody wykorzystywały wojny, by uwolnić się od czasu. Wszystkich nas – i Peggy, i mnie, i tamtych japońskich żołnierzy – zostawiono na owym pustym peronie, gdzie czekaliśmy na kolejną wojnę, by odzyskać wolność. Zadręczyli Chińczyka na śmierć w nadziei, że ich okrucieństwo wystarczy, żeby zapoczątkować nowy konflikt zbrojny.

*

Trzy tygodnie później, w kolejne ciepłe, letnie popołudnie, siedziałem w fotelu obok otwartego okna balkonowego. Kamera Dicka, z filmem lub bez, stała na statywie. Cleo szykowała się z dziećmi na piknik, Dick rozmawiał przez telefon ze swym agentem, nadal nie tracąc nadziei, że uda mu się sprzedać regionalnej telewizji własny serial o mózgu.

Posłuszni sugestii Dicka, przekształciliśmy zarośnięty ogród zgodnie z ideałami mieszczańskiego życia rodzinnego. Zabawki dzieci, ustawione na trawniku, przypominały figury świętych podczas uroczystości kościelnej. Wyciągnięte z najciemniejszych zakamarków starsze pokolenie miśków i niedźwiadków koala siedziało półkolem niczym pacjenci przychodni geriatrycznej, którym pozwolono zażyć kąpieli słonecznej. Na sznurze powiewały najjaskrawsze sukienki dziewczynek, uprane i wyprasowane, do gruszy przyczepiliśmy plakat Henry’ego z walk byków, na którym obok nazwisk Cordobesa i Paco Camino widniało jego imię.

Słysząc dzieci wykrzykujące obok furtki, opuściłem swoje miejsce i poszedłem boczną dróżką. Cleo wynosiła przez kuchenne drzwi kosz z wiktuałami.

– Idziesz z nami? Świetnie. – Obdarzyła mnie zdumionym uśmiechem. Nie pochwalała eksperymentu Dicka i uważała, że daję mu manipulować sobą.

– Nie. – Pomogłem jej z koszem. – Bardzo bym chciał. Za chwilę zaczynamy.

Odgarnęła włosy z policzków, rozmyślnie ukazując mi mocną twarz.

– Mam nadzieję, że nic ci się nie stanie. Ostatnim razem…

– Otrzymałem nieodpowiednią dawkę. Nie martw się. Znów zobaczę cię jako archanioła.

– Wolę, abyś widział mnie taką, jaką jestem. – Przystanęła obok samochodu i postawiła kosz na masce. Wcześniej pomagała Dickowi ustawić zabawki dzieci na trawniku i chodziła niespokojnie po ogrodzie niczym żołnierz ze Szwadronu Śmierci. – Dlaczego nie pójdziesz z nami? Jesteś ostatnią osobą, która potrzebowałaby eksperymentów na własnej osobie.

– Cleo, obiecałem Dickowi…

Podbiegła do mnie Lucy, chwaląc się swym błyszczącym paskiem.

– Tatusiu, idziesz z nami?

– Chodź, tato – przyłączył się Henry. – Wybieramy się do Zaczarowanego Świata.

Cleo oparła koszyk na biodrze, pozostawiając decyzję mnie.

– Dużo słyszałam o Zaczarowanym Świecie.

– Mam nadzieję, że nadal istnieje. To polanka ze starymi rekwizytami z telewizyjnych reklamówek.

– Brzmi zachęcająco. I jest bardziej realne od tych wygłupów Dicka.

Przytrzymałem furtkę i patrzyłem, jak dzieci kierują się w stronę łąki nadrzecznej, a za nimi podąża stary pies sąsiadów. Czyżby próbowały wprowadzić Cleo do zagubionego świata dzieciństwa i znów odnaleźć ów idylliczny sen, do którego ja chciałem dotrzeć dzięki LSD?

Przypomniałem sobie blade, widmowe postaci dzieci patrzące na mnie nad rzeką, jakby spoglądały z drugiej strony śmierci.

Alice przytrzymała psa za obrożę, czekając z nadzieją, że do nich dołączę.

– Masz rację. – Wziąłem kosz od Cleo. Ciepły zapach jej ciała był wyraźniejszy od wszystkiego, co mogło wywołać LSD. – Niech Dick znajdzie sobie kogoś innego. Weźmiemy kilka butelek i za chwilę do was dołączymy…

W letnim powietrzu ujrzałem zjawy biegnące w podskokach na nadrzeczną łąkę i zaczarowaną polankę obok wytwórni filmowej.

11

WYSTAWA

Na pomysł zorganizowania wystawy rozbitych samochodów wpadłem w 1969 roku, po wypadku drogowym Sally i Davida Huntera w pobliżu lotniska Fair Oaks. Na szczęście żadnemu z nich nic się nie stało, ale dziwne okoliczności kraksy i zachowanie świadków zdawały się wypływać wprost ze specyficznej logiki lat sześćdziesiątych. Wystawa w Laboratorium Artystycznym, która jednych zaintrygowała, a innych rozwścieczyła, stanowiła podsumowanie moich licznych ówczesnych obsesji i była wyraźną zapowiedzią wypadku samochodowego, w którym trzy miesiące później o mało nie zginąłem. Dekada do samego końca epatowała ponurymi mitami.

*

Sally, nadal zdecydowana wyrwać mnie z Shepperton, kupiła bilety na pokaz lotniczy w Fair Oaks, w którym brał udział David jako członek najprawdziwszej eskadry Tiger Moths.

Alice i Lucy zbyt się bały eksplodujących spalin, by z nami jechać, i spędzały dzień z Cleo Churchill i jej córką. Sally, jak zawsze wspaniałomyślna, nalegała na zorganizowanie niespodzianki dla Henry’ego. Kiedy się pojawiła, chłopiec kleił w pokoju dziecinnym model samolotu, otoczony bombowcami z czasów drugiej wojny światowej, dokładnymi replikami, które zdawały się mieć więcej szczegółów od oryginałów.

– Chodź, Henry! Poproszę Davida, by przeleciał z tobą nad Shepperton.

– Cóż… Davidowi brakuje odwagi. Czy będzie tam Neil Armstrong?

– Bardzo przeprasza, ale musiał wrócić na Księżyc. – Sally wcisnęła sobie na głowę kask amerykańskich futbolistów, prezent dla Henry’ego od Dicka Sutherlanda. – Henry, będę pierwszą kobietą-astronautką.

– Rety…! Astronautką?

– Trudno to sobie wyobrazić, prawda? Wielki ukłon w stronę żeńskiej połowy ludzkości, oto, czego nam potrzeba. – Kiedy Henry wyszedł, by się przebrać, Sally krążyła między modelami samolotów, dmuchając dymem papierosowym na srebrne Śmigla. – Są tak doskonałe, jak jajka Faberge’a. Świat zalewa fala plastikowej tandety, a mały Henry siedzi tu sobie i skleja samoloty. Powinieneś o tym napisać.

– Robię to, Sally. Właściwie to jedyny temat mych książek. – Ciesząc się ze spotkania, otoczyłem rękami biodra dziewczyny. – Sally… zanim jeszcze koła oderwą się od ziemi, ty będziesz już na wysokości ośmiu tysięcy metrów.

– Mówi kapitan. – Położyła mi na ramionach pokłute ręce przesycone różnorodnymi zapachami. – Samolot, który właśnie się rozbija nad Shepperton, to Mumford Express…

Kiedy wyruszyliśmy na lotnisko w Fair Oaks, nadal miała na głowie piłkarski kask.

Wizyty w Shepperton, choć znacznie rzadsze, działały na Sally uspokajająco. Lądowała niczym ekscentryczna wiktoriańska podróżniczka bałonem, ściągana na ziemię miłością dzieci. Ale kiedy pokonywaliśmy łagodne przyciąganie Ziemi, znów zaczynała bujać w przestworzach. Jej jasne włosy powiewały na wietrze, ręce wystawiła za okno, by pomachać do statystów opuszczających studio filmowe. Z żarzącego się papierosa unosiła się smuga iskier. Od jednej z nich zapaliło się ucho wiernego misia koala. Henry zakrztusił się dymem, Sally odwróciła się i zdusiła ogień. Krzyknęła coś do młodego policjanta kierującego ruchem w Fair Oaks. Patrzył ogłupiałym wzrokiem na minispódniczkę, która zsunęła jej się ze śnieżnobiałych ud.

Kiedy dotarliśmy na parking, Sally wypatrzyła ekipę telewizyjną filmującą pokazy lotnicze. Ściągnęła kask i przybrała wyraz twarzy, jaki miała zazwyczaj po amfetaminie, wodząc obojętnym wzrokiem po stojących samolotach i przystojnych pilotach. Udział w marszach przeciwko wojnie w Wietnamie, starcia z policją, zażywanie narkotyków i wyciszające wyprawy do Nowego Jorku sprawiły, że była wiecznie podekscytowana, częściowo w wyniku ciągłego przemieszczania się między poszczególnymi strefami czasu, częściowo z powodu zbyt dużych dawek heroiny. Jak wielu innych ludzi pod koniec lat sześćdziesiątych – owego dziesięciolecia testowania farmaceutyków – uważała obrazy, tworzone przez środki masowego przekazu, za system podtrzymujący życie, za przymusowe karmienie otępiałych umysłów przemocą i sensacją.

Ale czasami byłem pewien, że to dzięki Sally i kilku tysiącom takich jak ona trwała owa dekada bezwzględnie wykorzystująca ich zszarpany system nerwowy, by wykrzesać ostatnią iskierkę energii i podniecenia. Karuzela kręciła się coraz szybciej, napędzana przez Sally siedzącą na wyczerpanym jednorożcu. Nienawidziłem jej pokłutych rąk, ale lubiłem, gdy pojawiała się w Shepperton z prezentami i nie kończącymi się opowieściami z King’s Road. Z największą radością spędzała całe godziny z Alice i Lucy w namiocie rozstawionym w ogrodzie, a także piekła i lukrowała tort urodzinowy dla wysłużonego miśka. Później, kiedy dzieci już spały, kładła się na kanapie, opierając mi stopy na karku i niemal mnie dusząc, gdy dzięki mej pomocy udawało jej się uchwycić choćby ulotne wspomnienie ojca.

Ubierała się szybko i wybiegała w noc, wykrzykując coś o jakimś przyjęciu, zbyt niecierpliwa, by przejmować się mymi potrzebami. Nieco oklapnięty, zazwyczaj z ulgą przyjmowałem jej wyjazdy. Denerwowały mnie strzykawki znajdowane w sedesie. Co gorsza, kradła dzieciom drobne oszczędności, jakby próbując odebrać część miłości, którą obdarzała całą trójkę. Alice i Lucy zbyt lubiły Sally, by się tym przejmować. Kiedy próbowałem pożyczyć jej pieniądze, wymachiwała mi przed nosem książeczkami czekowymi.

Uświadomiłem sobie, że odczuwała nieprzepartą potrzebę zabierania dziewczynkom z portmonetek owych małych sumek. Karuzela spowodowała, że Sally zaczęła myśleć, iż liczy się jedynie prędkość, z jaką się obraca.

– Sally, najsłodsza… Jim, wyciągnęła cię z tego twojego małego Alcatraz. – David w białym kombinezonie lotniczym stał obok swego samolotu, poprawiając gaśnicę. Objął Sally, uśmiechnął się do mnie przyjaźnie, ale chłodno, i wsunął mi w rękę gaśnicę dając do zrozumienia, że wkrótce może się przydać. – Chodźmy, Henry, wyślizgniemy się i zbombardujemy Shepperton…

– Naprawdę możemy to zrobić? Zbombardujmy moją szkolę!

Od pewnego czasu domyślałem się, że Sally spotyka się z Davidem. Różnili się temperamentem i zainteresowaniami – Hunter gardził hipisami i cyklistami, i próbował ich rozjechać – ale mogli odcisnąć własne nieobliczalne zachcianki nawzajem na sobie.

Zatrzymałem się z Henrym, by obejrzeć Latającą Pchłę Migneta, niewiele więcej niż powietrzną deskorolkę, a Sally ruszyła w kierunku samolotu, którym David latał w filmie reklamującym wermut. Zsunęła z ramion jedwabny szal, jakby za chwilę mieli się kochać pod skrzydłami Tiger Motha. Kiedy David pozdrawiał Sally, jego oczy tryskały beztroskim humorem jak wtedy, gdy spotykał się z dziwkami w Moose Jaw. Przytulił ją do piersi, pocałował jasne włosy i jednocześnie wesoło pomachał Henry’emu. Kilka minut później Sally miała na sobie kurtkę lotniczą oraz staromodny hełm i gogle, uosabiając marzenie fetyszystów o blondynce w lotniczej skórze. Kiedy wspięła się na palce i pocałowała Davida, jej krocze podbiło całe lotnisko.

Sally uwiesiła się na ramieniu Huntera, szczęśliwa, że może wystawić na próbę tego niebezpiecznego mężczyznę. Kiedy wystartowali razem, David zrobił jedno okrążenie nad lotniskiem. Czułem, że chce się nią popisać przed wszystkimi zebranymi, pokazać im powietrzną najadę, którą sprowadził z chmur. Po wylądowaniu pomógł dziewczynie wysiąść i dokonał formalnej prezentacji ziemskim śmiertelnikom. Twarz Sally była biała z zimna, nos i usta spiczaste jak u arktycznego ptaka, w jej ożywionych oczach nadal hulał wiatr. Niebo za nią było narkotycznym snem. Chciałem z nimi zostać, bojąc się, że Sally namówi Davida na jakieś szaleństwo, ale Hunter unikał mojego wzroku.

Ostatnio rzadko widywaliśmy się z Davidem. Lubiłem jego porywczość i urok osobisty, a także umiejętność postępowania z dziećmi – to on obudził w Henrym pasję do samolotów, spędzając z chłopcem popołudnia na odległych lotniskach polowych. David ciężko przeżył śmierć mojej żony – nie tylko nie mógł zapomnieć Miriam, lecz w miarę upływu czasu coraz mocniej doskwierała mu jej nieobecność. Czasami patrzył na mnie tak, jakby uważał, że ponoszę winę za to, co się stało, a tylko on jeden zachowuje o Miriam serdeczną pamięć. Tydzień przed pokazem lotniczym w Fair Oaks Hunter podszedł do mnie w restauracji w Soho, w której jadłem lunch z amerykańskim dziennikarzem, i stał w milczeniu obok naszego stolika, ignorując moje zaproszenie, by się do nas przysiadł.

Kelnerzy przechodzili obok, a David gapił się, jakby w końcu poznał moją prawdziwą naturę.

Zastanawiałem się, czy mnie uderzy, ale jedynie dotknął bez słowa mego ramienia i wrócił do znajomych.

Na zewnątrz nadal był mądrym, starszym bratem, rozumiejącym mój charakter i motywy postępowania. Nigdy nie przeczytał żadnej książki, jaką napisałem; mówił, że nie musi – przeżyliśmy już najważniejsze – to, czego jeszcze nie zdążyłem przelać na papier.

Jego poczucie humoru stało się dziwaczne, niemal naśladował surrealistów, których tak podziwiałem. Uważał, że wzrastająca liczba japońskich turystów odwiedzających Londyn to świadoma próba sprowokowania go. Odwożąc mnie po premierze „2001: Kosmiczna Odyseja” („… film szkoleniowy Pan Am dla kosmicznych stewardes” – oto jego komentarz), zatrzymał swego jaguara na placu Belgrave i z uśmiechem obserwował jeden z wysokich domów o ścianach ozdobionych stiukami. Myślałem, że dowiedział się, gdzie mieszka ulubiony telewizyjny aktor komediowy, ale okazało się, że to budynek ambasady japońskiej.

Kiedy wyłonił się jakiś pechowy attache, prawdopodobnie udający się na seminarium do British Council poświęcone stosunkom kulturalnym między naszymi krajami, David włączył

silnik i ruszył prosto na starszego Japończyka. O mały włos byłby go potrącił. Dla mego przyjaciela był to niefrasobliwy żart, który by takim pozostał, nawet gdyby ów mężczyzna zginął.

– Muszę sobie przypomnieć Szanghaj – zawołał, kiedy pełnym gazem jechaliśmy przez Knightsbridge. – Zaczynam zapominać… najgorsze, że nie mam żadnych innych wspomnień.

Na szczęście dzięki służbie w RAF-ie wyrobił sobie szerokie znajomości wśród dawnych pilotów wojskowych mających olbrzymie wpływy. Był teraz dealerem samolotów, sprzedawał francuskie dwumiejscowe helikoptery gwiazdom muzyki pop i chcącym nadążyć za modą potentatom finansowym. Ale jego prawdziwą pasją stały się wyścigi limuzyn w Brand’s Hatch. Dwa razy zabroniono mu startować za wykonywanie niebezpiecznych manewrów, takich samych, jakich się dopuszczał na podmiejskich, dwupasmowych szosach.

Specjalnie jeździł brawurowo, jakby chciał w ten sposób dać wyraz własnej obojętności wobec śmierci. Odcięty od przeszłości w Chinach, które zaczynały zapominać o nas obu, pozbawiony korzeni w Anglii, coraz częściej stawał w obliczu utraty kolejnych istotnych wartości swego życia – jego rodzice umarli, koledzy przechodzili na emeryturę i wyjeżdżali do Australii lub Południowej Afryki.

Martwiłem się losami Davida i chciałem mu pomóc, tak samo jak pragnąłem odwieść Sally od ćpania, ale byłem zbyt zajęty dziećmi. Kiedy ramię w ramię ruszyli oboje do baru, poszedłem również. W pewnym momencie poczułem, jak Henry łapie mnie za rękaw. Czuł, że powinniśmy zostawić ich samych. Poza tym o wiele bardziej interesowały go stojące na murawie samoloty – każdy był przykładem magicznej sztuczki mającej na celu pokonanie wiatru. Uradowani, że jesteśmy tu razem, spędzaliśmy popołudnie zachwycając się pokazami lotniczymi.

Pod koniec dnia, kiedy wróciliśmy na parking, jaguara Davida już nie było. Zniknęła też Sally. Pomyślałem, że David podrzucił ją do Bayswater. Zapach jej ciała wciąż wypełniał

wnętrze wozu, zachowany w fotelu obok mnie niczym namacalny dowód uczucia i pożądania.

Myślałem o niej, kiedy w żółwim tempie posuwaliśmy się razem z innymi pojazdami wracającymi do Londynu. Oba pasy były zablokowane, na dachu radiowozu policyjnego zaparkowanego na poboczu błyskały światła.

Przy wjeździe na most w Chertsey zderzyły się dwa samochody, drogę zaściełały odłamki szkła. Jechaliśmy powoli, policjant teatralnym gestem ponaglał nas, jakbyśmy byli statystami filmowymi, którzy spóźnili się na zdjęcia. Przez sznur pojazdów dojrzałem pierwszy z uszkodzonych wozów, londyńską taksówkę wiozącą dwie japońskie stewardesy i ich bagaż. Taksówkarz oglądał rozbite reflektory i chłodnicę. Młode Japonki stały obok niego z minami winowajczyń, mrużąc oczy przed angielskim słońcem.

Rozpoznałem drugi samochód i białą nogę wysuniętą przez otwarte drzwiczki. Srebrny jaguar Davida zatrzymał się w poprzek szosy, jego chromowany zderzak był wgięty z prawej strony. Sally i David siedzieli z przodu. Nic im się nie stało, ale szyba jaguara rozprysła się, pokrywając fotele i asfalt okruchami szkła. Sally siedziała z szeroko rozłożonymi nogami, rękę położyła na ramieniu Davida. Wpatrywała się w kolana zasypane odłamkami. Żadne nie zrobiło najmniejszego ruchu, by strząsnąć szklany pył. Gdy tak patrzyłem uderzyło mnie ich zażenowanie, jakby byli tancerzami aresztowanymi pod koniec występów na oczach całej widowni; żadnego nie interesowało, jak czuje się drugie, a jedynie poza, którą przybrali siedząc w jaguarze, jakby chcieli wbić sobie w pamięć dokładne ułożenie obnażonych nóg Sally, wygląd skórzanej tapicerki, odległość między kroczem Davida a kolumną kierownicy.

Sierżant policji mówił coś do nich przez otwarte okno, ale nie zwracali nań uwagi, wpatrując się w dłonie. Sprawiali wrażenie, jakby odbywali próbę przed premierą spektaklu będącego jeszcze bardziej widowiskową kraksą. Sally nie wydawała się wstrząśnięta, na jej ustach błąkał się blady, nieco zmysłowy uśmiech.

Sznur pojazdów sunął wolno w kierunku mostu. Zatrzymałem wóz i otworzyłem drzwiczki, gotów zaproponować pomoc przed przybyciem karetki pogotowia.

– Tato…! – rozległ się ostrzegawczy głos Henry’ego. – Policjant krzyczy na ciebie!

Dobiegło mnie głuche walnięcie pięścią w dach samochodu. Usłuchałem polecenia policjanta, pomachałem Sally i Davidowi i włączyłem się do ruchu. Przy krawężniku stało kilku przechodniów, gapiąc się bezmyślnie na rozbite samochody. Cofnęli się, robiąc miejsce nowym widzom, którzy się pojawili. Ludzie wracający z pokazów lotniczych zostawiali samochody w bocznej uliczce i na parkingu przed nadrzecznym pubem. Tłoczyli się wokół

jaguara oglądając uszkodzoną karoserię i ślady opon na drodze doświadczonym okiem entuzjastów, oceniających pokazy akrobacji lotniczej. Dwie osoby filmowały wypadek, a policjanci nie próbowali ich nawet powstrzymać, tak byli pod wrażeniem fachowości tych pełnych współczucia widzów. Ale nikt nie uczynił najmniejszego gestu, by pomóc Sally i Davidowi, a jakiś mężczyzna w kurtce lotniczej zaczął nawet protestować, kiedy pojawiła się karetka pogotowia i pielęgniarze wynoszący Sally z jaguara zasłonili mu widok. Na moich oczach narodziło się nowe widowisko uliczne.

*

Podczas następnych tygodni, kiedy jeździłem po centrum Londynu, zauważyłem takie same zadumane spojrzenia u ludzi, którzy gromadzili się na miejscu wypadków ulicznych, jakby owe przypadkowe kraksy wydobywały na światło dzienne ukryte formuły ich życia.

Urzędnicy udający się na lunch i kierowcy furgonetek dostawczych gapili się na rozbite samochody, które rodziły się w ruchu ulicznym przy wtórze chrzęstu metalu i ryku klaksonów. Nieuchronnie gromadziła się widownia, w skupieniu oglądając rozbite pojazdy.

Często zatrzymywałem auto i mieszałem się z tłumem. Uderzały mnie spokój i opanowanie widzów. Jeszcze dziesięć lat temu wszyscy gołymi rękami próbowaliby rozerwać powyginane blachy karoserii i zmiażdżone dachy, by uwolnić rannych. Przykłady obezwładniającej brutalności, zrodzone z filozofii przemocy, zawładnęły ich wyobraźnią, rugując wszelkie uczucia i emocje. Może podczas owego pełnego refleksji pojednania z rozbitymi samochodami próbowali zrozumieć katastrofy i zabójstwa, którymi karmiła ich umysły telewizja, i starali się odzyskać utraconą zdolność uczuciowej solidarności.

Po raz pierwszy zrozumiałem, dokąd może doprowadzić owa perwersyjna logika, kiedy Sally wiozła mnie na otwarcie nowej siedziby Laboratorium Artystycznego w Camden.

Zazwyczaj wystrzegałem się jazdy ognistym, kapryśnym MG Sally i zawsze wynajdywałem jakiś powód, by nie wsiadały do niego dzieci. Jednak tamtego wieczoru Sally jechała zdumiewająco spokojnie, nie przekraczając dozwolonej prędkości i bacznie obserwowała drogę w lusterku wstecznym. Pełen niepokoju, ciekaw byłem, czy wciąż dochodzi do siebie po owej kraksie samochodowej, gdy wracała z Davidem z pokazów lotniczych.

– Nic nie czułam – powiedziała mi najwyraźniej rozczarowana. – Nawet nie widziałam, jak to się stało. W pewnej chwili posypały się na nas okruchy szkła, a obok pojawili się ci ogromni policjanci. Nawet najmniejszego zadrapania – czułam się oszukana.

– Mogłaś wylecieć przez przednią szybę.

– Jim, cóż to było za zderzenie! Spodobałoby ci się. David nie myśląc skręcił nagle kierownicą.

– Nie wierzę… – Japońskie stewardesy, mrużąc oczy od słońca, stały u wjazdu na most w Chartsey niczym zakładniczki przywiązane do słupa. – Założę się, że świetnie wiedział, co robi.

– Nie, David właśnie taki jest. Miał ochotę spowodować wypadek. Nie wiem, skąd się tam wzięły te Japonki.

– Sally, on cię kiedyś zabije.

– Wspaniale! To nawet może być ciekawe… – Zatrzymaliśmy się na estakadzie w Westway; sygnalizacja drogowa oświetlała bladą twarz Sally. Dziewczyna uśmiechała się zuchwale. Widząc, że mnie zaszokowała, uścisnęła mi uspokajająco rękę. – Nie martw się, David pragnie umrzeć, ale na mojej śmierci mu nie zależy. Zawsze próbuje zderzyć się z innymi samochodami, każda kraksa coś mu przypomina, przypuszczam, że wojnę. Jim, nigdy nie mówiłeś o waszym obozie. Czy ciężko go przeżył pod względem fizycznym?

– Pod względem fizycznym wcale nie ucierpiał.

– A ty? Może miało to jakiś wpływ na twoją psychikę?

– Sally, to było bardzo dawno temu.

– Ale nie dla niego. Kraksy samochodowe przypominają Davidowi pobyt w obozie. Są dla niego tym, czym dla innych walki byków, uosabiają seks i śmierć… Jim, nie masz nic przeciwko temu, że z nim chodzę? Jest twoim najlepszym przyjacielem, więc pod pewnym względem to coś innego, niż gdybym spotykała się z kimś, kogo nie znasz.

– Sądzę, że masz rację…

– Kocham szkraby. Pomogły mi dorosnąć, podobnie jak ty. Teraz ciągle piszesz, a ja jestem pochłonięta różnymi sprawami… – Mówiła cicho, jakby do siebie. – Wszyscy się zmieniamy i wiecznie oddalamy od siebie. Chciałabym, żeby choć raz świat zatrzymał się w miejscu, by móc zapamiętać tę chwilę. Tyle się dzieje wokoło, chcę być częścią tych wydarzeń. Chcę przeżywać sny ludzi, być w nich…

– I udaje ci się to, Sally. Ale…

– Jim, zawsze będziesz mógł się ze mną przespać.

Odgarnęła swe zaniedbane włosy, świadoma, że być może nie zawsze będę miał na to ochotę. Dotknęła palcami rozciętej górnej wargi. Była to pamiątka po jednym z kochanków, narwanym producencie filmowym nowej fali. Patrząc, jak dzielnie próbuje wziąć się w garść, uprzytomniłem sobie, w jak wielkim stopniu utraciła cel w życiu. Shepperton było osią jej karuzeli – ogrzewała się tam w objęciach beztroskiej Kalliope, jaką próbowała odgrywać przy dzieciach – ale uciekła na antypody, gdzie wirowały światła i pęd powietrza zatykał dech.

Byłem dla niej zbyt nudny, zbyt pochłonięty zabawami i lekcjami dzieci, zbyt przesiąknięty whisky z wodą sodową, która mnie rozweselała i stabilizowała mój świat, ale dla Sally równało się to narzuceniu sobie nadmiernych ograniczeń. Musiała czuć, że świat ją ogarnia niczym fale, które kiedyś objęły ją w Brighton.

Pojechaliśmy dalej, minęliśmy Marylebone Road, i zagłębiliśmy się w labiryncie starych domów handlowych w pobliżu Camden High Street. Kiedy Sally zaczęła poprawiać lusterko wsteczne, wyczułem, że specjalnie zwolniła, jakby chciała, by ktoś nas odszukał.

Spojrzałem na zarysy zrujnowanych budynków majaczących na tle nieba. Laboratorium Artystyczne przeniosło się do dawnego magazynu farmaceutycznego; jego otwarte betonowe kondygnacje były idealnym miejscem dla brutalnych happeningów i wystaw, olbrzymie szyby wentylacyjne miały za zadanie usunąć wszelkie opary palonego haszyszu w razie niespodziewanej kontroli policyjnej.

Kiedy skręciliśmy w ulicę jednokierunkową, zobaczyłem, jak samochód zaparkowany na poboczu błysnął światłami, po czym z rykiem silnika ruszył w naszym kierunku. Skręciłem kierownicą, a Sally nacisnęła pedał hamulca. Samochód przemknął obok nas, odrywając lusterko zaparkowanej furgonetki. Poznałem srebrnego jaguara ze zgiętym zderzakiem. Nie zatrzymując się skręcił w przecznicę i zniknął w ciemnościach.

– Sally, zmykajmy stąd. On może wrócić.

Sally, oszołomiona wydarzeniem, oparła głowę o zagłówek; jasne włosy na twarzy przypominały śmiertelną koronę. W ciemnościach po raz ostatni zadzwoniło złamane lusterko. Nacisnąłem pedał sprzęgła, uruchomiłem silnik i zjechałem pod nie używaną już rampę załadowczą magazynu.

Siedzieliśmy w milczeniu nasłuchując stłumionego jęku motoru jaguara przemierzającego ulice – krzyku kochanka w nocy.

– Czy to był David? – spytałem. – Sally, widziałaś – On wróci. – Sally ścisnęła mi ramię. – Próbował cię ostrzec.

– Od jak dawna jeździ za tobą?

– Robi to tylko czasami. Potem ja jeżdżę za nim. – Sally położyła dłoń na mojej ręce zaciśniętej na kierownicy. – To taka zabawa w chowanego. Udajemy, że chcemy się zderzyć.

Jim, trzymaj się od niego z daleka. Kiedyś powiedział, że zachowywałeś się jak prawdziwy Japończyk…

Siedziała w ciemnościach patrząc na wypłowiały napis na ścianie magazynu, reklamujący komplety tygielków i alembików. Rozłożyła nogi jak wtedy, w samochodzie Davida, obok mostu w Chartsey. Była jednocześnie spokojna i ożywiona, dryfując poprzez sen przemocy i pożądania.

– Ciągle są jakieś kraksy… Jim, musisz…

Ujęła moją rękę i wsunęła ją sobie między uda. Bawełniane majtki były wilgotne, podobnie jak cała sukienka. Unosząc się lekko, ściągnęła je i kopnęła pod pedały.

Nakierowała moją dłoń tak, by dotykała łechtaczki i rozpostarła ramiona na oparciu fotela, jak po widowiskowej kraksie. Kiedy pieściłem jej uda, przesuwając palce po pokłutych żyłach, położyła mi rękę na dłoni, szukając blizn, które mogłyby odcisnąć się na jej białej skórze.

– Jim, kiedyś razem będziemy mieli wypadek. Podoba mi się to… pomyśl o tym teraz.

Przesunęła się w poprzek fotela, uniosła nogi ukazując pośladki, palcami pieszcząc wargi sromowe. Objąłem ją czule, wspominając razem spędzone lata. Pamiętałem, jak ścigała się z końmi na łące w pobliżu miejsca, gdzie odbywał się festiwal muzyki pop. Jej białe włosy powiewały wśród końskich ogonów, oczy miała rozpromienione wspomnieniami dzieciństwa.

Zsunąłem się z siedzenia, świadom, że za mną połyskuje światłami deska rozdzielcza.

Stylizowane wnętrze samochodu objęło Sally niczym kochanek. Kiedy w nią wszedłem, położyła mi ręce na biodrach i przytrzymała tak, by jedynie czubek penisa wnikał do jej pochwy. Odpięła czarne pasy bezpieczeństwa i obciągnęła stanik sukienki, by uwolnić piersi.

Gdy je pieściłem, spoglądała na mnie obojętnym wzrokiem, jakby chciała zostać zgwałcona przez maszynę. Trzymała mi głowę w odległości kilku centymetrów od sutka, wodząc palcem po szramie na piersi, wykresie niewyśnionego okaleczenia. Obnażała się nie przede mną, ale przed konstruktorami samochodu, przed Davidem Hunterem, którego stałem się zastępcą, i przed nieznanym mężczyzną, który ukształtował jej dzieciństwo. Drapała mi tors, próbując zerwać bandaże z rany, ciągnęła za sutek jak pielęgniarka pobierająca krew z żyły. Kiedy skończyłem, przycisnęła mi pierś do ust, jakby chciała oddać całą krew, którą straciłem w śmiertelnym seksie wypełniającym jej sny.

Leżeliśmy razem, podczas gdy David w swym jaguarze krążył ulicami niczym bestia uderzająca w konkury. Kiedy blask reflektorów omiótł mury magazynu, Sally przywarła do mego ramienia. Ssąc pokłutą rękę wczepiła się we mnie, jakby się bała, że nieznana siła każe jej wybiec na spotkanie świateł.

*

Wystawa rozbitych samochodów w Laboratorium Artystycznym trwała cztery tygodnie i przez cały ten czas była nieustannie atakowana przez zwiedzających. Jedną z nielicznych osób, która całym sercem poparła moją ideę, okazał się Peter Lykiard. Kiedy za namową Sally przedstawiłem mu swój pomysł, natychmiast go zaakceptował.

– Wspaniale, Jim… to na swój sposób najczystsza forma minimalizmu uczuciowego.

Na pewno przypadłby do gustu Warholowi.

Mówiąc szczerze, moje intencje były krańcowo odmienne. Dla mnie rozbity samochód był symbolem najsilniejszych i najżywszych emocji, uosobieniem nowej filozofii przemocy i pogoni za sensacją rządzącymi naszym życiem.

W katalogu wystawy napisałem: Mariaż racjonalizmu i koszmaru, który zdominował

lata sześćdziesiąte, doprowadził do narodzin nowego, wielce zagadkowego świata. Krążą po nim wytwory złowieszczej technologii i chorej wyobraźni, można je sobie kupić na własność.

Broń termonuklearna i reklamówki napojów gazowanych współistnieją w tym dziwnym królestwie, gdzie rządzą reklama i pseudowydarzenia, nauka i pornografia. Zanik uczuć i emocji umożliwił nam w końcu jawne zaprezentowanie naszych psychopatii… „Rozbite samochody” są ilustracją katastrofalnej pandemii, która każdego roku zabija setki tysięcy ludzi, a miliony czyni kalekami, ale jest zarazem niewyczerpalnym źródłem rozrywki na ekranach kin i telewizorów.

Wbrew przewidywaniom, podczas przygotowywania wystawy napotkałem szereg trudności. Cmentarzyska samochodów w północnej części Londynu były prawdziwą skarbnicą eksponatów, magazynami Luwru techniki na świeżym powietrzu. W składnicy w Hackney natknęliśmy się na peugeota i mini morrisa, które stoczyły się po nasypie autostrady; na ich dachach wciąż jeszcze rosła trawa.

Przypadkowo natrafiliśmy na lincolna continentala, bardzo przypominającego limuzynę, w której poniósł śmierć prezydent Kennedy. Ów olbrzymi amerykański krążownik szos uległ czołowemu zderzeniu; chłodnica została głęboko wgnieciona pod maskę silnika, podczas gdy reszta samochodu pozostała właściwie nietknięta.

Bez wątpienia właśnie zmiażdżony lincoln wywoływał najsilniejsze emocje. Wielkie, czarne auto stało w pełnym świetle, otoczone pustymi, białymi ścianami. Żaden z tych samochodów nie wzbudziłby najmniejszego zainteresowania ani nie skłoniłby do chwili refleksji nad tragicznym losem pasażerów, gdyby stał zaparkowany na ulicy przed budynkiem. Ale umieszczone razem na ekspozycji, zaczęły wyzwalać nerwowe uśmiechy i zjadliwe komentarze. Zwiedzający, którzy znaleźli się w galerii i niespodziewanie stanęli oko w oko z samochodami, wybuchali histerycznym chichotem albo obrzucali pojazdy wyzwiskami.

Te reakcje utwierdziły mnie w przekonaniu, że naszym życiem zawładnęła zdegenerowana technika. Chcąc dokładniej wybadać widzów, zaangażowałem młodą kobietę, która podczas wernisażu miała w stroju topless przeprowadzać z gośćmi wywiady dla telewizji. Początkowo zgodziła się pojawić z mikrofonem kompletnie naga, ale po obejrzeniu samochodów postanowiła wystąpić jedynie bez biustonosza – co samo w sobie również stanowiło fakt godny głębszej analizy.

Nie muszę dodawać, że wszystko to odebrane zostało przez zwiedzających jako niesłychana prowokacja. Żadne otwarcie wystawy w mojej karierze nie przekształciło się tak szybko w pijacką burdę. Goście, zachęcani przez Sally i Davida Huntera, oblewali samochody winem, odrywali boczne lusterka i zaczęli nawet wybijać nienaruszone szyby. David krążył

po galerii w wyjątkowo szampańskim humorze, nadzorując owe akty wandalizmu. Jego niespokojne dłonie niemal ani na chwilę nie odrywały się od zniszczonych samochodów, jakby w końcu znalazł się w swoim żywiole.

Pod koniec wieczoru omalże nie doszło do wybuchu prawdziwego skandalu. Sally prawie została zgwałcona na tylnym siedzeniu continentala przez nadmiernie rozochoconego twórcę żywych obrazów, na prośbę którego udawała wdowę po prezydencie. David dał się ponieść emocjom i nakłaniał dziewczynę w stroju topless, by przeprowadziła z Sally wywiad podczas kulminacyjnego momentu gwałtu.

– Sally, to relacja na żywo! Powiedz widzom, co czujesz! – David ciągnął za sobą kamerzystę, złapał mikrofon i wsunął go przez okno, prosto pod nos rozwścieczonej dziewczyny. – Oddaję ci głos, Sally! Skomentuj to własnymi słowami…

Zanim wraz z Cleo Churchill udało nam się wybawić ją z opresji, zaproszeni goście zdążyli już wyjść na ulicę w poszukiwaniu dodatkowych eksponatów. Sally wygładziła podartą sukienkę, zdjęła but i utykając na jedną nogę rzuciła się na pijanego reżysera.

Skrzywiła się widząc swoją twarz na ekranie telewizora i z krzykiem zniknęła w ciemnościach nocy.

– Czy nic jej nie grozi? – Cleo, uważając na wino skapujące z dachu lincolna, z ulgą zatrzasnęła drzwiczki samochodu. – Czegoś dowiodłeś, Jim, choć nie wiem dokładnie, czego.

Czy było warto?

– Jako eksperyment? Myślę, że tak. – Wiedziałem, że nie pochwala wystawy, ale mimo to przyszła, by mnie wspierać. – Przynajmniej ani na chwilę nie spuszczali wzroku z eksponatów, co nie jest zjawiskiem powszechnym podczas wernisaży. Dick Sutherland chce to wszystko sfilmować do jednego ze swych nowych programów. Kiedy wróci ze Stanów, ponownie odegrają otwarcie wystawy w studio telewizyjnym, ze statystami w roli gości.

– Niech Bóg broni… Nie pozwól mu się wiecznie wykorzystywać. – Zdenerwowana wydarzeniami wieczoru Cleo wytarła wino z dłoni. Wskazała na ekran monitora pokazujący opustoszałą galerię. – Już jesteś w telewizji, jeszcze ci mało?

– Chodzi o telewizję ogólnokrajową, Cleo. Dick uważa, że mój pomysł zasługuje na milionową widownię.

– Sądziłam, że właśnie taką ma. Mam na myśli ulice podczas prawdziwych kraks.

– Cleo, tutaj też wszystko jest prawdziwe… Cieszę się, że przyszłaś. Czy mogę cię odwieźć do domu?

– Jim, kochany, lepiej nie. Dziś wieczorem nie mam zaufania do twych umiejętności jako kierowcy…

Stanęła przed kamerą i wykorzystując ekran w charakterze lustra obejrzała plamy wina na rękawach sukienki. Elektroniczne kolory nieco się porozdzielały, przywodząc mi na myśl tamte narkotyczne wizje, gdy widziałem Cleo odzianą w świetlany tren, kroczącą przez las nad rzeką. Moja księżniczka Moreau, przemieniająca szpaki w pawie i uspokajająca powietrze gestem ręki. Pragnąłem znów zaprosić ją do Shepperton, zafascynowany jej inteligencją i prostolinijnością.

Ale Cleo bała się mnie, świadoma, że uparcie kieruję się własną, niebezpieczną logiką.

Gdyby śmierć uporczywym spojrzeniem pozbawiła życie pewności siebie, w co zdawał się wierzyć świat, mógłbym zapomnieć o swoich problemach. Miriam ożyłaby, Kennedy przejechałby tryumfująco przez Dealey Plaza, ofiary drugiej wojny światowej spoczęłyby w swych grobach, a chiński chłopak na wiejskiej stacyjce w końcu przekazałby mi to, co tak usilnie starał się powiedzieć.

*

Wystawa trwała cztery tygodnie, podczas których samochody były obiektem ustawicznych ataków ze strony rozwścieczonych zwiedzających. Sekta wyznawców Kriszny wtargnęła do galerii i rzuciła w lincolna puszką białej farby. Sally i David kontynuowali zaloty, polując na siebie na ulicach miasta – tak samo jak kiedyś ja z Davidem graliśmy w Szanghaju w chowanego – zabawę zbyt ważną, by ją przerwać.

W dniu zamknięcia ekspozycji wracałem do Shepperton estakadą wzdłuż Hammersmith, kiedy ujrzałem przed sobą MG Sally, pędzące zjazdem z autostrady.

Popołudnie spędziłem w galerii nadzorując usuwanie zniszczonych eksponatów, których żałosny stan – były pokryte farbą i napisami, ich siedzenia przesiąkły moczem – wywołały szok u właścicieli cmentarzysk samochodowych, kiedy pojawili się ze swymi pojazdami holowniczymi. Początkowo odmówili przyjęcia wraków, otworzyły im się oczy na barbarzyństwo nowoczesnej sztuki. Te auta można było sprasować i przetopić w piecach hutniczych, ale kiedy wywlekli gruchoty na ulicę, natychmiast zaczęli je doprowadzać do porządku.

Jechałem estakadą wycierając z rąk resztkę białej farby i obserwowałem samochód sportowy Sally lawirujący wśród innych pojazdów – uszkodzone tylne światło błyskało w mroku. W przeszłości, ilekroć widziałem ją na szosie na zachód od Londynu, nie wątpiłem, że jedzie do Shepperton. Przypuszczałem, że dziś wybiera się na lotnisko w Fair Oaks na spotkanie z Davidem. Przez chwile przypomniałem sobie tamto uczucie pustki, które mnie ogarnęło po śmierci Miriam. Sally przynajmniej jeszcze się do mnie uśmiechnie; prześpimy się i nadal pozostaniemy dobrymi przyjaciółmi. Ale ostatnią rzeczą, której pragnęła, była sympatia czy miłość. Potrzebowała agresji Davida i jego kapryśnego usposobienia; potrafił jej wymierzyć policzek, kiedy udawała trudne dziecko.

Za Twickenham ruch zaczął się rozładowywać. Gdy mijaliśmy stadion rugby, Sally skręciła na pas szybkiego ruchu, zmuszając samochód, który wyprzedzała, do gwałtownego przyhamowania. Światła reflektorów zamigotały na podskakującym tyle MG, Sally wysunęła rękę przez pęknięcie w brezentowym dachu, rozsiewając w nocnym powietrzu smugę żarzącego się popiołu z papierosa. Niechętnie ustąpiła drogi szybszemu autu, a potem znów włączyła się w strumień pojazdów. Reflektory jej wozu świeciły prosto w lusterko samochodu jadącego przed nią.

Zostałem z tyłu, zablokowany przez wolniejsze pojazdy, ale kiedy znalazłem się na najbliższym rondzie, wyprzedziłem ciężarówkę i ruszyłem za Sally. Spojrzała w lusterko wsteczne. Ciekaw byłem, czy mnie zauważyła. Ale okazało się, że jedynie chciała poprawić makijaż.

Wyobraziłem ją sobie z Davidem, gdy się kochają na jego powietrznym łóżku, jak je określała, czyli pod skrzydłami cessny w cichym hangarze. Ogarnęła mnie fala zazdrości i pożądania, że straciłem Sally dla tego skrzydlatego mężczyzny, złości na siebie o to, że bałem się jej pokłutych rąk i drobnych kradzieży…

Samochód wymknął mi się spod kontroli, pognał do przodu i uderzył w tył MG.

Zderzaki naszych wozów sczepiły się i pojazdy zaczęły zbaczać z drogi. Przerażona Sally ostro wykręciła, by uniknąć zderzenia z autem, które wynurzyło się z ciemności nocy. Odbiła w lewo, przejechała przez miękkie pobocze, a potem stanęła w poprzek drogi, straciwszy panowanie nad kierownicą.

Chcąc uniknąć zderzenia zahamowałem gwałtownie. Samochód ściągnęło na prawą stronę, poczułem, jak z przedniej opony uchodzi powietrze. Kierownica wysunęła mi się z rąk. Pojazd wpadł w poślizg, prawe koło zahaczyło o pas oddzielający przeciwne kierunki ruchu, po czym wóz przewrócił się na bok. Staranował oświetlony znak drogowy, przekręcił

się na dach i znalazł na pasie dla samochodów jadących z przeciwka.

Wisząc głową w dół ujrzałem kilka centymetrów od twarzy asfalt. Szyba rozprysnęła się na tysiące kawałków. Dach załamał się, lusterko wsteczne uderzyło mnie w skroń.

Samochód zatrzymał się w odległości stu metrów od zniszczonego znaku drogowego.

Nasłuchiwałem szumu kół kręcących się w ciemnościach. Pojazdy zaczęły zwalniać, klaksony ryczały ogłuszająco. Poczułem benzynę kapiącą z silnika na pokrytą okruchami szkła szosę. Kierowcy wysiadali z pojazdów i biegli w moją stronę. Wyłączyłem silnik i próbowałem wydostać się z auta, ale zablokowały się drzwi. Obok okna rozlała się kałuża benzyny. Kilkunastu ludzi zaczęło szarpać za klamkę, próbując otworzyć drzwiczki. Jakiś mężczyzna walił pięścią w zgięty słupek. Opuściłem szybę, odpiąłem pasy i osunąłem się na pogięty dach.

Czyjeś ręce chwyciły mnie i wyciągnęły z samochodu. Oszołomiony uderzeniem lusterka w głowę, leżałem na skraju drogi, a wokół auta zebrał się tłum. Wciąż widziałem asfalt w blasku reflektorów, jakby sama śmierć pędziła w moim kierunku, chybiając zaledwie o kilka centymetrów.

Obok mnie uklęknął pielęgniarz i otworzył podręczną apteczkę. Sprawiał wrażenie, jakbym go wcale nie interesował. Poskarżył się kierowcy na jakieś braki w zestawie pierwszej pomocy. Dziesięć metrów od mojego samochodu, który grupa młodych mężczyzn próbowała postawić na koła, zatrzymał się wóz policyjny z błyskającym światłem na dachu. Dwie nastolatki w wyjściowych sukienkach i pantofelkach do tańca spoglądały na mnie, przestępując z zimna z nogi na nogę. Nuciły pod nosem najnowszy przebój muzyki pop, patrząc na mnie tak, jakbym był pijanym uczestnikiem prywatki, który zwalił się u ich stóp.

W nocnym powietrzu błysnął płomień zapalniczki. Zanim zdołałem coś powiedzieć, Sally Mumford przepchnęła się przez tłum gapiów. Zaciągając się papierosem spojrzała zza pleców pielęgniarza i oświetliła mi twarz płomieniem zapalniczki, by przekonać się, kto był

kierowcą samochodu, który o mało jej nie zabił.

*

Cztery miesiące później, w ostatnich dniach lat sześćdziesiątych, znalazłem się wśród rozbawionego tłumu na nieczynnym stadionie piłki nożnej we wschodnim Londynie, obserwując limuzyny porozbijane podczas wyścigu gruchotów. W samym środku stała Sally w białych dżinsach i purpurowej bluzie, kask oparła na biodrze. Wykrzykiwała coś gniewnie do Davida Huntera, wyeliminowanego z wyścigu i odpoczywającego za kierownicą pogruchotanego wozu. Podczas gdy Sally wydzierała się, świszcząc przez połamane zęby, David, ubrany w srebrny kombinezon, rozparł się na fotelu i obserwował z zadowoloną miną zderzające się wkoło niego zardzewiałe limuzyny.

Oglądając te kraksy przypomniałem sobie własny wypadek i wystawę w Laboratorium Artystycznym. Nadal uważałem, że ekspozycja miała za zadanie poddać próbie psychikę widzów, ale David był przekonany, że zorganizowałem ją wyłącznie jako prowokację. Czy mój wypadek, w którym o mało nie zginąłem, stanowił próbę odebrania sobie życia w erotycznym pakcie śmierci z Sally?

David wyraźnie mi to wmawiał, kiedy razem z Sally odwiedził mnie w szpitalu w Roehampton. Spoglądając na tę zdemoralizowaną parę, którą darzyłem taką sympatią, uświadomiłem sobie, że wykorzystywałem oboje w taki sam sposób, jak Dick Sutherland i Lykiard wykorzystywali mnie. Chciałem im pomóc, ale szalona kolejka górska lat sześćdziesiątych zawładnęła naszym życiem i uwoziła wszystkich gdzieś w dal po karkołomnie powyginanych szynach.

Ostatnie samochody na trasie wyścigu splotły się w uścisku niczym znudzone bizony tarzające się w błotnistym bajorze obok mostu kolejowego w Moose Jaw. Pomyślałem o Diabelskich Jeźdźcach występujących przed wojną w Szanghaju, o widowiskowych kraksach inscenizowanych przez obojętnych Amerykanów. Ich duch zdawał się wciąż krążyć nad tym skromnym torem i nad największą ze wszystkich tragedią w dziejach motoryzacji – śmiercią Kennedy’ego w kawalkadzie pojazdów. Nadal pamiętałem poszczególne klatki filmu, bez końca pokazywanego w telewizji, i zdjęcia publikowane w setkach artykułów prasowych.

Czyżby wydarzenia na Dealey Plaza nie były niczym więcej niż najbardziej wypracowanymi z serii inscenizowanych wypadków, odgrywanych na tamtym szanghajskim torze wyścigowym mego dzieciństwa?

Widzowie przestępowali z nogi na nogę, drżąc z zimna w owo grudniowe popołudnie.

Nozdrza poruszały się od swądu dymu i spalin. Szeroko reklamowanym gwoździem programu miało być odtworzenie widowiskowego wypadku drogowego, kolizji kilkunastu pojazdów na wiadukcie w Manchesterze.

Preludium poprzedzającym właściwe przedstawienie miał być pokaz w wykonaniu pań. Ludzie przesunęli się bliżej, by lepiej widzieć. Kobiety, wśród nich Sally – wszystkie były ubrane w jedwabne marynarki w pasy i wyzywająco umalowane – wsuwały się do samochodów przez okna koło kierowcy. Widzowie, potężni mężczyźni w skórzanych płaszczach, zaczęli się tłoczyć przy barierce. Ręce wsunęli głęboko w kieszenie. Przyszli tu jedynie dla tego numeru, podczas którego każdy z nich będzie sobie ściskał członek.

12

W OBIEKTYWIE KAMERY

– Festiwal filmowy – zauważył Dick Sutherland przy trzecim kieliszku rumu w hotelu Copacabana Palace – daje pewne wyobrażenie, jak będzie wyglądała przyszłość.

– Piękne, ale nieprzystępne kobiety, skonani mężczyźni i milion marzeń, wszystko to skondensowane dla potrzeb natrętnego reklamiarstwa?

– Coś w tym rodzaju. „Metropolis” Langa powtórnie nakręcony w Las Vegas. Rzecz nie w tym, że iluzja zajmuje miejsce rzeczywistości, ale że halucynacje wypierają iluzję.

Trzeba było całego długiego procesu ewolucji, aby zdobyć kontrolę nad ludzkim mózgiem, a teraz znosi się wszelkie ograniczenia. Ubóstwiam to.

– To do ciebie podobne. A co z naszym kongresem filmów naukowych?

– Sytuacja jest identyczna. – Dick uśmiechnął się chytrze, uszczęśliwiony, że ma okazję mnie sprowokować. – Wcześniej czy później nauka, jak wszystko, przekształci się w telewizję.

– Czy to groźne?

– Bardzo. Ale jednocześnie ekscytujące. Cóż to za idea, którą się ciągle popisujesz…?

Dick lubił, kiedy powtarzałem swoją wyświechtaną przepowiednie, w chwilach gdy tracił pewność siebie albo kiedy znalazł się gdzieś, gdzie nikt go nie poznawał, co dla osobowości telewizyjnej jest największym nieszczęściem.

– Zapomniałem… że możesz przyczynić się do pierwszego większego odkrycia naukowego dokonanego na oczach telewidzów?

– Właśnie. To może się wydarzyć tutaj. Rio jest miastem, w którym środki masowego przekazu sprawują władzę absolutną.

Siedział w klimatyzowanym barze i patrzył z zadowoloną miną na korowód olbrzymich platform przejeżdżających wzdłuż Avenida Atlantica, reklamujących przebój festiwalu, „2001 – Odyseję kosmiczną” Stanleya Kubricka. Przez zatłoczoną ulicę przeciskała się

flotylla

srebrzystych

pojazdów

kosmicznych,

przypominających

modele

międzyplanetarnego klubu nocnego. Grupa młodych kobiet w kusych wersjach połyskliwych kombinezonów kosmicznych kusząco poruszała biodrami i obdarzała uśmiechami tłumy turystów. Nie wiadomo czemu przyglądali się im jedynie żebracy i kaleki, koczujący przed nadmorskimi hotelami. Muzyka, płynąca z głośników, mieszała się z rykiem policyjnych syren i okrzykami sprzedawców losów loteryjnych. Nad plażą przeleciały dwie awionetki, ciągnąc za sobą transparent reklamujący atrakcje konkurencyjnego filmu. Jakby rzucając im wyzwanie, obszerne fragmenty Tako rzecze Zarathustra odbijały się od fasad hoteli i toczyły w stronę morza, by obudzić samego Posejdona.

Karuzela zniknęła w zgiełku oraz mgiełce i natychmiast została zapomniana. Poza Dickiem i rodzinami żebraków nikt nie zwrócił najmniejszej uwagi na platformy. W Rio nad wszystkim dominowała plaża. Nie był to jedynie pas nadmorskiego piachu, jak w modelu śródziemnomorskim, ale wzniesione wzdłuż wybrzeża miasto wypełnione tysiącami plażowiczów, sprzedawcami latawców i zegarków, lodów i napojów chłodzących oraz grasujących hord żebraków, a także cała liga drużyn piłkarskich rozgrywających mecze na nadmorskich boiskach. Nikt nie pływał. Groźne atlantyckie grzywacze przeciwstawiały się crescendo Richarda Straussa, fala za falą, prowokując producentów filmowych i organizatorów festiwalu do stawiania im czoła.

Wkrótce po przylocie z Londynu zauważyliśmy z Dickiem, że Rio radośnie zaakceptowało festiwal filmowy, a jednocześnie absolutnie go ignorowało. W kinach gromadziły się tłumy, na tarasach hotelowych kotłowały się ekipy telewizyjne, gwiazdki i producenci. Limuzyny i autobusy przerzucały delegatów z jednego wystawnego przyjęcia w ambasadzie na drugie. Gangi prostytutek i ich alfonsów tak szczelnie wypełniały ulice Copacabany, że przekreślało to jakiekolwiek nadzieje na znalezienie klienta.

Miasto wchłonęło wszystko, jakby fantastyczne wizje festiwalu nie stanowiły żadnej konkurencji dla o wiele większej iluzji samego Rio – miejsca przypominającego mi pod wieloma względami przedwojenny Szanghaj, ale Szanghaj z równymi chodnikami, na których królowały najbardziej pewne siebie i najpiękniejsze kobiety świata. Obserwując znudzonych policjantów zamalowujących na biało przednie szyby nieprawidłowo zaparkowanych samochodów, niemal wierzyłem, że chcą uchronić kierowców przed oślepiającymi spojrzeniami tych niezwykłych istot.

A ponad wszystkim byli mieszkańcy faveli, które zajmowały kilkanaście wysokich wzgórz wyrastających z ulic Rio. Podczas gdy biedacy i nędzarze większości miast gnieździli się w dolnych rejonach, w Rio żyli wysoko pod niebem i schodzili z chmur, by pokazać światu swe niedożywione kalekie dzieci, szarpiąc turystów za rękawy. Czyżby ci nieszczęśnicy znaleźli pewnego ranka otwarte drzwi do nieba, zajęli jego zamglone szczyty i zbyt późno odkryli, że zostali oszukani przez tych, którzy stali mocno na ziemi? Słyszałem, jak pewien producent filmowy zauważył: „Do twarzy ci z nim” – na widok żebraczki trzymającej przy suchej piersi wychudzone śpiące niemowlę, która odważyła się wyciągnąć do niego kościstą rękę przed Copacabana Palace.

Mnie i Dickowi łatwo udawało się kupić spokój sumienia za kilka cruzeiros, co być może świadczyło również o naszej naiwności. Gangi pewnych siebie kieszonkowców i kalek zażarcie broniących swych rewirów przed rywalami znów przypomniały mi Szanghaj z jego bogatymi żebrakami chronionymi przez własnych goryli. Szanghaj też był miastem środków masowego przekazu, możliwe że pierwszym na świecie, zbudowanym przez Zachód według dokładnych planów jako doświadczalna metropolia przyszłości. Londyn lat sześćdziesiątych okazał się drugim takim miejscem, z identycznym pomieszaniem fantazji i rzeczywistości, z takim samym rozgorączkowaniem.

W Rio trudno było oddzielić fikcję od rzeczywistości. Na przyjęciu wydanym w ambasadzie amerykańskiej znaleźliśmy się wśród tłumu ściskającego dłonie załodze statku kosmicznego „Enterprise” – grupce siwowłosych aktorów przypominających czcigodnych właścicieli zakładów pogrzebowych. Otaczały nas sławy ekranu, starsze i nieudane personifikacje ich samych. Próbując pogawędzić z żoną producenta, poczułem, że również jestem oszustem – nieudolnie małpującym siebie. Byłem wdzięczny, że migoczące światła i wzmocniona muzyka sprawiały, iż wszystkie rozmowy przekształcały się w niezrozumiały wrzask.

Spiesząc mi na odsiecz, Dick przepchnął się przez ciżbę i chwycił mnie za ramię.

– Jim, chodź, poznaj Fritza Langa…

Dał nura w morze smokingów i skierował się w stronę dwudziestoosobowej grupki gości spoglądających w jeden punkt, jakby byli świadkami drobnego wypadku. Starszy mężczyzna w za dużym smokingu siedział na krześle o prostym oparciu, zwróconym bokiem do ściany. Osunął się na nie niczym porzucony pomocnik brzuchomówcy, oszołomiony gwarem i muzyką, a migające światła tworzyły na jego siwych włosach niebieskie i zielone cętki. Wyglądał na nieskończenie zmęczonego, pomyślałem, że mógłby umrzeć wśród tych krzykliwych ludzi filmu. Kiedy ściskając mu dłoń powiedziałem, jak bardzo podziwiam jego filmy, ujrzałem w oczach mężczyzny ironiczne ogniki. Zupełnie jakby reżyser „Metropolis”

uświadomił sobie, że dystopia, którą ukazał, spełniła się w sposób najmniej dla niego spodziewany.

*

Przypomniał mi się pełen rezygnacji uśmiech Langa, kiedy skończyliśmy pić rum w Copacabana Palace i wyruszyliśmy do centrum kongresowego, gdzie odbywał się festiwal filmów naukowych i dokumentalnych – dodatek do głównego festiwalu, sponsorowany przez organizatorów w dowód uznania dla epickiego dzieła Kubricka. Gdy wsiadaliśmy do taksówki, otoczył nas tłum wielbicieli filmu. Dick natychmiast się rozpromienił. Dopiero po chwili zdaliśmy sobie sprawę, że niemal wszyscy byli kieszonkowcami, stręczycielami klientów dla burdeli i mistrzów wudu.

– Hej, mister, ty chcieć wudu? Prawdziwe, dobre wudu?

– Mister, ty chcieć zobaczyć, jak facet rżnie panienkę?

– Tylko dziesięć lat, mister. Naprawdę czyste dziewczynki.

Zamknęliśmy okno przed lasem rąk.

– No, jak tam, Dick? – spytałem. – Masz ochotę? To coś innego niż twoje filmy BBC

o dzikiej przyrodzie.

– Poczekaj, to zobaczysz, a możesz się zdziwić, Jim. Nawet ty.

Oferując Dickowi wsparcie moralne, siedziałem podczas jego wykładu i dyskusji, której przewodniczył, jak zawsze zafascynowany jego umiejętnościami; dyrygował widownią niczym wytrawny artysta musicalowy. A jednak zachowanie Dicka było niezwykle stonowane, jakby próbował pozbyć się telewizyjnego manieryzmu, który tak troskliwie pielęgnował od czasów Cambridge. Chwilami, kiedy widownia wybuchała śmiechem, patrzył

na nią z takim samym znużeniem, z jakim Fritz Lang zaakceptował mój uścisk dłoni. Rio przepełnione było starymi wygami aktorskimi, schwytanymi w pułapkę wyobraźni o nich samych.

Laboratorium Dicka w Instytucie Psychologii przekształciło się w biuro prasowe. Cleo powiedziała mi, że potajemnie wynajął kącik w pracowni kolegi, by móc kontynuować pracę naukową. Czasami spędzał w owej świątyni swego młodzieńczego ja nawet godzinę, ale nie przychodził mu do głowy żaden oryginalny pomysł. Potem wracał do laboratorium i wbrew sobie stawał się rzecznikiem popularnej psychologii, karmiąc koterię producentów telewizyjnych najnowszymi sensacjami. Podziwiałem Dicka i żałowałem, że kiedyś zachęcałem go do traktowania świata środków masowego przekazu jak prawdziwego laboratorium. Czasem, kiedy pytałem go, czym się teraz zajmuje, wpadał w irytację.

Później, przemierzając szerokie korytarze, gdzie odbywały się pokazy pozakonkursowe, byłem zdumiony różnorodnością produkowanych filmów dokumentalnych, których tylko znikoma część będzie kiedykolwiek rozpowszechniona. Ogrody zoologiczne, kliniki stomatologiczne, stacje badań roślin, międzynarodowe sieci hotelowe, szkoły fryzjerskie i konsorcja właścicieli zakładów pogrzebowych oraz specjalistów od balsamowania zwłok posiadały własne, prężne zespoły filmowe.

Delegaci stali w półmroku przed szeregiem monitorów, oglądając studium o kadłubie Boeinga 707, załamaniach psychicznych u hokeistów, życiu ropuch, architekturze burdeli.

Kiedy odwróciłem wzrok od zbliżenia wyeksponowanej przegrody nosowej i spojrzałem na sąsiedni ekran, na którym pokazywano metody wyprawiania skór sobolich, obydwa obrazy zlały się w moim mózgu. Czy wszystkie te filmy zmierzały do jakiegoś nie zróżnicowanego końca? Obiektywy kamer, obojętne i pozbawione zdolności wartościowania, analizowały otaczający świat niczym podglądacz obserwujący pacjenta.

Filmy medyczne i psychologiczne pokazywały przebieg procesów życiowych. W

części konkursowej festiwalu obserwowałem Dicka zapowiadającego popołudniową sesję poświęconą „terapii wstrząsowej – repulsji w percepcji wyobrażeń seksusalnych”. Trzy filmy przedstawiały eksperyment przeprowadzony w Szwecji, Japonii i Stanach Zjednoczonych, podczas którego notorycznym przestępcom seksualnym – posępnym skazańcom – pokazywano bez końca zdjęcia ich ofiar – małych dzieci, słabych kobiet, ludzi o odmiennym kolorze skóry, a także innych przestępców seksualnych. Dawki środków wymiotnych, elektrowstrząsy, hałas i inne nieprzyjemne bodźce miały zniechęcić poddawanych eksperymentowi osobników do obiektów ich pożądania.

Oderwałem wzrok od monitora, na którym pokazywano udręczone ofiary, i rozejrzałem się po widowni. Stanowili ją w większości realizatorzy filmów dokumentalnych i zawodowi psycholodzy. Siedzieli z kamiennymi twarzami i wpatrywali się w ekran takim samym nieruchomym wzrokiem, jak mężczyźni odwiedzający teatrzyki porno w Soho albo wielbiciele pewnego rodzaju filmów apokaliptycznych. Kiedy kryminaliści krzywili się z bólu lub wymiotowali, przez sale przechodził szmer uznania dla kamerzysty za szczególnie ciekawe ujecie czy zbliżenie – zupełnie tak samo, jak bywalcy Soho oklaskiwali wyraziste zdjęcie krocza albo eleganckie ukazanie stosunku analnego.

Kiedy wróciliśmy do naszego hotelu nad plażami Copacabany i piliśmy pierwsze mrożone daiquiri tamtego wieczora, powiedziałem Dickowi: – Alkohol dobrze mi zrobi. Powinniśmy byli pójść na wudu. Co za popołudnie!

– Miałeś ciężki dzień?

– Obserwowałem widownię. Przyszłość może przypominać festiwal filmowy, ale który? Twój czy ten na tym końcu plaży? Patrzyli wzrokiem turystów zwiedzających obóz śmierci; turystów, którzy wciąż wracają do przeszłości.

– Zaszokowaliśmy cię, Jim. Choćby dlatego warto było przyjechać do Rio. – Uszczęśliwiony, że mnie czymś zbulwersował, Dick spojrzał na mnie chytrze znad swej szklanki. Nasza rywalizacja, którą z sobie tylko znanych powodów zawsze podsycał, w Rio przybrała na sile. – Ciekawe, że filmy naukowe bardziej cię poruszają niż nawet najmocniejsze porno.

– Pornografia jest w rzeczywistości bardzo niewinna; to aseksualny sen ciała o sobie.

Twoje filmy wywodzą się wprost z oddziałów psychopatologii. Wyobraź sobie, jak byś zareagował, gdybyś się natknął na coś takiego w podręcznej filmotece przestępcy seksualnego.

– Czemu…? Weź zestaw narzędzi chirurgicznych, w sali operacyjnej są niegroźne, ale w torebce Myry Hindley? Patrzysz na nie w oderwaniu od kontekstu.

– Teraz wszystko pozbawione jest kontekstu, Dick. Włącz telewizor, a zobaczysz zamordowanego premiera, dziecko jedzące batonik, Marilyn zadzierającą sukienkę. Jaki scenariusz zbuduje z tego umysł?

– Dobrze byłoby się dowiedzieć. Powiedz mi.

– W jednym z magazynów mody Cleo widziałem modelki defilujące na tle powiększonego kadru z filmu Zaprudera. Zabójstwo Kennedy’ego jako element pokazów mody?

– Czemu nie? W przyszłości każdy będzie musiał być krytykiem filmowym, by cokolwiek zrozumieć.

– A nie psychologiem? – Ta uwaga zdumiała mnie. – Z pewnością ty…?

– Nie, uważam, że psycholodzy mieli już swoje pięć minut…

Dick spoglądał zimno na zatłoczony taras Luxoru, na odprężonych delegatów i fotoreporterów czyhających w holu na pojawienie się jakiejś osobistości. Pomimo sukcesu odniesionego tamtego popołudnia, sprawiał wrażenie niezadowolonego, jakby pogodził się, że epoka telewizji popularyzatorskiej, w której tak świetnie prosperował, zostanie wkrótce wyparta przez bardziej surowy i otwarty świat – wiecznie zmieniający się krajobraz tworzony przez media, gdzie sława będzie równie ulotna, jak jętka. Niczym astronauta nie potrafiący się przystosować do warunków księżycowych, tęsknił za stabilniejszym życiem. Potrzeba skupienia na sobie uwagi spowodowała, że unosił się coraz wyżej w próżni otaczającej wszystkie osobistości, i nie było nic, co mogłoby go teraz sprowadzić z powrotem na ziemię.

Często pytał mnie o postępy szkolne dzieci, ciesząc się ich sukcesami i najwyraźniej zazdroszcząc mi rodziny. Nigdy się nie ożenił, a przyjaciółki przemykały przez jego życie jak uczestniczki dyskusji panelowych – radosne, optymistyczne i szybko ulatujące z pamięci. Ich fascynacja Dickiem to było za mało.

*

– Doktorze Sutherland, widzieliśmy pańskie wystąpienie. Bez wątpienia jest pan najprzystojniejszym psychologiem w Rio.

Dobroduszny głos dosięgnął Dicka poprzez gwar panujący na tarasie. Señor Marcial Pereira, główny krytyk filmowy z miejscowej gazety, podszedł do naszego stolika.

Towarzyszyły mu dwie piękności z Copacabana. Rozpoznał Dicka dzięki wywiadowi nadanemu poprzedniego wieczora przez lokalną stację telewizyjną. Przysiadł się do naszego stolika ze swymi towarzyszkami, które obrzuciły nas spojrzeniem cesarzowych. Jak wszystkie kobiety w Rio, posiadały taki charakter, szyk i urodę, że tylko jakieś niewytłumaczalne przeoczenie mogło być przyczyną, iż nie zrobiły kariery w Hollywood.

– Wydaję dziś przyjęcie w Ipanema – oświadczył Pereira. – Samochód przyjedzie po panów o dziesiątej. Codziennie musimy trochę więcej odpoczywać. Zostawiam was z moimi przyjaciółkami, aktorkami: Carmen i Fortunatą. Bardzo chciały poznać Anglików.

Kiedy nas opuścił, kobiety rozsiadły się przy stoliku i szybko omiotły spojrzeniem zatłoczony taras patrząc na siebie porozumiewawczo. Obie ubrane były w takie same luźne, jedwabne sukienki, ukazujące ramiona i uda. Były niewiele starsze od moich córek.

Ciemnowłosa Carmen miała rysy trochę portugalskie, trochę indiańskie. Wiecznie marszczyła czoło, jakby próbowała znaleźć rozwiązanie jakiejś zagadki. Jej przyjaciółka Fortunata, bierna, piersiasta blondynka, czekała na sygnał do wyjścia, ale Dick, podniecony mocnym zapachem ciał kobiet, zamawiał już drinki, próbując nawiązać rozmowę.

– Mieszkacie w Rio? Tutaj?

– Na plaży? Nie. – Carmen obrzuciła taksującym wzrokiem telewizyjny uśmiech Dicka, jego złoty medalion i karty kredytowe. – W Sao Paulo. Przyjechałyśmy na festiwal.

– Jak my. Przylecieliśmy z Londynu. To w Anglii.

– Londyn, ach… Carmen i ja pojedziemy do Londynu. – Fortunata zapatrzyła się w jakąś zakodowaną w mózgu perspektywę Carnaby Street, na końcu której stali Beatlesi i Rolling Stonesi. Mówiła z wahaniem, jakby niepewna, czy Carmen się z nią zgodzi.

– W Rio jest znacznie przyjemniej – zapewnił ją Dick. – Mnóstwo pięknych kobiet.

Jak wy dwie.

– Tak… mnóstwo kobiet w Rio – powiedziała Carmen tonem sprzedawcy podczas zastoju na rynku. – Wolisz piękne kobiety?

– Oczywiście. Szczególnie w Rio.

– Jesteś aktorką? – spytałem. – Grałaś w filmie?

– Tak. Występuję w filmie. Z Fortunata.

Mówiła rzeczowym tonem. Przypuszczałem, że jesteśmy z dwiema prostytutkami z Sao Paulo, które przyjechały do Rio na występy gościnne. Czekałem, kiedy Dick uświadomi sobie, że istnieje tylko jeden sposób wywarcia na nich wrażenia. Carmen jedną ręką bębniła w blat stolika, a drugą bawiła się ramiączkiem sukni. Pokazywała mi pierś, jednocześnie pozwalając, by rąbek jedwabnej sukienki podjechał w górę bioder.

Pamiętałem wczesne lata kariery Marilyn Monroe, na pograniczu prostytucji.

Wymieniłem uścisk dłoni z wielkim Fritzem Langiem i załogą statku kosmicznego „Enterprise”, ale ta dziwka o kamiennej twarzy będzie moim prawdziwym kontaktem z międzynarodowym przemysłem filmowym. Może występowała w reklamówkach telewizyjnych zachwalających jedzenie dla psów lub nowy rodzaj usług parkingowych.

Oderwałem wzrok od jej piersi. Dick gotów był oddać mi inicjatywę. Od chwili przybycia na lotnisko w Rio niemal nie odrywał oczu od kobiet przechadzających się ulicami tego ekstrawaganckiego miasta, ale wiedziałem, że idea seksu bardziej go podniecała od samego aktu. Potrzebował mnie, by móc zamknąć krąg pożądania i spełnienia. Przez lata podejrzewałem, że Miriam była w Cambridge jego kochanką, czemu zawsze zaprzeczała, a co Dick subtelnie sugerował.

Carmen bawiła się ramiączkiem sukienki jak znudzony gitarzysta próbujący wymyślić jakąś melodię. Fortunata afektowanie wygładziła sukienkę szerokimi dłońmi posłusznego dziecka.

– Gdzie się zatrzymałyście? – spytałem. – Tutaj, w Copacabana?

– Pójdziemy do nas. – Carmen wskazała pobliską przecznicę. – Macie dolary amerykańskie? Jedna godzina, dwie godziny…

– Dick? Pokój na godziny? Pójdziemy?

– Oczywiście. Pieniądze są protoplastą zegara cyfrowego…

Opuściliśmy Luxor i ruszyliśmy przez zatłoczoną Avenida Atlantica, mijając żebraków i sprzedawców biżuterii oraz naganiaczy klientów do nocnych klubów. Prowadziła Carmen. Kiedy dotarliśmy do przecznicy, zeszła na jezdnię, omijając setki alfonsów stojących na chodnikach; każdy był ze swą kobietą. Prostytucja stanowiła siłę napędową Rio. Kiedy po raz pierwszy szedłem tą boczną uliczką w dzień naszego przyjazdu, oczarowały mnie niezliczone pary rozmawiające przyjaźnie na szerokich trotuarach, stanowiące swoisty hołd dla szczęścia małżeńskiego w tym dobrodusznym mieście. Ale mężowie oferowali wdzięki żon jakby były belami materiału. Dziewczyny bez opiekunów i przyjezdne, jak Fortunata i Carmen, musiały ryzykować, okupując ruchliwe jezdnie.

Lawirując między przejeżdżającymi limuzynami weszliśmy do holu wielkiego bloku z tanimi mieszkaniami. Obok przycisków domofonu umieszczono setki skrzynek na listy.

Malutka winda zawiozła nas na wyższe piętro. Znaleźliśmy się w niskim korytarzu, którego koniec ginął gdzieś w mroku. Po obu stronach widać było dziesiątki drzwi. Spoceni lokatorzy koczowali przed swymi ciasnymi mieszkankami. Dzieci bawiły się w świetle słabych żarówek, życie w tym wilgotnym korytarzu rozwijało się niczym grzyby w jaskiniach.

Mężczyźni w podkoszulkach i kalesonach podpierali ściany, matki czesały córkom włosy, stare kobiety pracowały przy stołach na kozłach.

Przed drzwiami do mieszkania Carmen odwróciła się i spojrzała na mnie bacznie.

Podczas krótkiego spaceru z hotelu zdążyła już zapomnieć, jak wyglądam. Zaczekała, aż ciekawski staruszek odsunie się nieco.

– Dobra, teraz zobaczymy. Pięćdziesiąt dolarów.

– Dużo.

– Na dwóch. I tak długo, jak będziecie chcieli. Potem pójdziemy na przyjęcie do senóra Pereiry w Ipanema.

– Zgadzasz się, Dick?

Otoczył Fortunate ramieniem, podczas gdy ja szukałem portfela. Dokazywał z nią niewinnie, jak z moimi córkami.

Carmen wsunęła banknoty do portmonetki i otworzyła drzwi. Znaleźliśmy się w zagraconym pokoju. Trzy kobiety w średnim wieku pracowały przy stole na kozłach, pomagało im małe dziecko. Obok stołu piętrzyły się stosy plastikowych torebek. Kobiety robiły tanie pamiątki z festiwalu filmowego: oprawiały naklejone na karton zdjęcia gwiazd filmowych w pozłacane ramki z papier mdche, składały z gotowych elementów, wyciąganych z worków, festiwalowe latawce. Setki klamer do pasków z motywem filmowym, znaczki z „Odysei kosmicznej” i inne drobiazgi leżały w otwartych kartonach na zniszczonej kanapie, poukładane w rządki przez metodyczne dziecko. Torby poszczególnych elementów wypełniały małą kuchnię i łazienkę.

– Zaczekajcie chwilkę… – Odwróciłem się do Dicka. – Wracajmy do hotelu.

– Nie. – Carmen ze zdumiewającą siłą chwyciła mnie za ramię. Wskazała sypialnię. – Pójdziemy tam – jest tylko dla nas.

Kobieta ze zszywaczem spojrzała obojętnie i wbiła klamrę w czoło Elvisa Presleya.

Kiedy Carmen otwierała kluczem drzwi, domyśliłem się, że razem z Fortunatą wynajmują pokój w ciągu dnia. Za podwójnym łożem nie myte okna wyglądały na tylne balkony olbrzymiego bloku mieszkalnego, skupisko kolejnych tanich mieszkań w mieście, w którym biedaków wypierano pod niebo. Balkony zastawione były klatkami dla ptaków, kartonami, nie używanymi meblami, a między tym wszystkim przeciągnięto sznury do suszenia bielizny.

– Dobra, czas się zabawić.

Carmen chciała zamknąć drzwi. Razem z Dickiem rozglądaliśmy się niepewnie po pokoju. Na pomiętym prześcieradle widoczne były plamy potu i szminki, poduszki pokrywały niebieskie smugi tuszu do rzęs i żelu plemnikobójczego. Na sosnowej toaletce leżała bielizna, a na podłodze obok łóżka poniewierały się zużyte papierowe chusteczki. Beznamiętnie spoglądała na tę scenerię mała kamera filmowa na trójnogu. Na pobliskiej półce leżały pudełka z filmami Kodaka.

– Jim, jeszcze tu coś podłapiesz…

Dick zmarszczył czoło i zwrócił się w stronę drzwi. Nadal obejmował w pasie Fortunatę, ale jego zapał wyraźnie ostygł. Oczy mu się zapadły w głąb przystojnej twarzy i sprawiał wrażenie, jakby się postarzał od chwili wyruszenia z hotelu. Tania kamera filmowa speszyła go jak żadna z kamer w studio telewizyjnym BBC. Zdumiałem się widząc go tak zbitego z tropu i zastanawiałem się, czemu tak mnie popycha w objęcia prostytutek. Może miał nadzieję, że uda mu się mnie poniżyć w niewinny sposób, który nie zagrozi naszej przyjaźni, ale pozwoli mu zachować dominującą pozycję.

Za ścianą zszywacz wbijał kolejne klamerki w twarze gwiazd filmowych. Nie przejmując się naszą obecnością, kobiety pochylały się nad stołem, od czasu do czasu pokrzykując na dziecko. Do mieszkania wszedł starszy mężczyzna w podkoszulku, próbował

sobie coś przypomnieć, po chwili znów zniknął w korytarzu.

– Jim, potrzebny nam będzie drugi pokój, nie możemy wszyscy…

– Tak… – Fortunata rozpromieniła się, ciągnąc Dicka w stronę łóżka. – Będzie fajnie…

wszyscy razem.

Wskazując na pracujące kobiety, poprosiłem Carmen: – Spytaj je, czy możemy skorzystać z ich pokoju – tylko przez godzinkę.

– One muszą pracować, są bardzo zajęte.

– Dam im dziesięć dolarów. Zasłużyły na odpoczynek. Powiedz, żeby poszły do kina.

Carmen zwróciła się do kobiet, które spojrzały na mnie, zaskoczone takim przejawem wstydliwości. Odłożyły narzędzia pracy, schowały pieniądze do torebki i wyniosły się na korytarz. Kiedy Carmen zamykała drzwi zobaczyłem, jak opierają się o brudną ścianę i zapalają papierosy, by poczekać, aż skończymy.

Dick zepchnął filmowe znaczki z kanapy na podłogę i usiadł z Fortunatą, która zsunęła ramiączka sukienki. Uśmiechając się niewyraźnie, udawał, że podziwia wielkość i kształt jej ciężkich, białych piersi, niczym hodowca warzyw oceniający nowy gatunek jasnych melonów. Kiedy Fortunata zaczęła szarpać wystające sutki, cicho zamknąłem drzwi do sypialni.

Carmen zsunęła z nóg pantofle na wysokich obcasach i powiesiła sukienkę na drzwiach szafy, wygładzając jedwab jak schludna gospodyni domowa. Drugą ręką z wprawą odpięła mi klamerkę paska.

– Dobrze. Bardzo dobrze.

Rozebrałem ją, świadom, że mnie próbuje obłaskawić. Czas, nie pieniądze, dominował

w życiu prostytutek. Znajdowanie przyjemności w kochaniu się z nami wymagało szczególnych predyspozycji. Nastoletnia dziewczyna tuląca w ramionach kota obserwowała mnie z balkonu znajdującego się dziesięć metrów dalej. Kiedy zaciągałem zasłony, Carmen wyciągnęła z szuflady toaletki preparat plemnikobójczy. Odkręciła tubkę i wycisnęła do dozownika dziesięć centymetrów żelu. Oparła nogę na łóżku, rozchyliła palcami wargi sromowe i wsunęła końcówkę aplikatora do pochwy. Nacisnęła tłoczek, wyjęła dozownik i wytarła palce w prześcieradło.

Czekając na nią, przekręciłem kamerę tak, by obiektyw wycelowany był na łóżko.

– Chcesz, żebym zrobiła film? – spytała Carmen.

– Możesz nas tu sfilmować?

– Tak. Cztery minuty. Tylko sto dolarów. Możesz go pokazać przyjaciółce. Albo żonie.

– Żonie?

– Tak! Jest naprawdę dobry.

Siedziałem na łóżku, gapiąc się w swoje odbicie w obiektywie kamery. Słyszałem, jak za ścianą Dick śmiejąc się goni Fortunatę po pokoju. Z korytarza dobiegały mnie głosy kobiet nawołujących dzieci. Natomiast sypialnia była sceną. Ta sumienna młoda prostytutka, poplamione prześcieradło i chusteczki, którymi wycierała spermę klientów, ponętny ślad dla następnych w kolejce – wszystko to wyglądało jak rekwizyty filmowe. Obecność kamery przemieniła, a nawet uszlachetniła obskurne pomieszczenie.

Kiedy już leżeliśmy razem na śliskim prześcieradle, spytałem: – Czy występowałaś też w innych filmach?

– Oczywiście! W wielu… – Skrzywiła się, machając lekceważąco ręką na kamerę.

Ujęła w obie dłonie mój oklapnięty członek pociągając go delikatnie.

– Nakręciłam wiele filmów, pracuję z prawdziwym reżyserem.

– To dobrze. – Wyobrażałem sobie, jak wygląda studio. – Może z senórem Pereirą?

– Senór Pereira… och! – Wykrzywiła się na dźwięk nazwiska krytyka filmowego. – Jego filmy… brudne!

Odgarnąłem Carmen włosy z czoła, podziwiając determinację dziewczyny.

– Będziesz jeszcze pracowała z innymi reżyserami. Pewnego dnia zostaniesz gwiazdą.

– Tak…

Nie zwracając uwagi na powątpiewanie przebijające z tonu mego głosu, polizała palce i wygładziła brwi, spoglądając zawzięcie w przyszłość, która leżała za ścianami tej wynajmowanej sypialni. Kiedy próbowała wyczuć na ustach drobne zadrapanie, na jej twarzy malowała się wzruszająca pewność siebie.

Przypomniała sobie o mojej obecności i wróciła do pracy, kiwając głową na widok sflaczałego członka. Ujęła lewą pierś i zaczęła ostrym paznokciem uderzać w sutek, póki nie stwardniał. Przysunęła mi go do ust, przyciskając ciepłą pierś do nosa i brody, położyła sobie moją rękę na pośladkach i wsunęła czubek palca serdecznego do środka. Sięgnęła do podstawy członka i zaczęła obmacywać gruczoł krokowy. Kiedy penis ożył, skinęła głową zachęcająco, pilnując, bym wzrok utkwiony miał w jej piersiach, a palce trzymał między pośladkami. Silnymi ramionami odwróciła mnie na wznak i objęła mi biodra nogami, siadając na piętach tak, by dotykać mnie jedynie sromem.

Niczym wędkarz, cierpliwie czekający, aż ryba złapie się na haczyk, poruszała się wolno, cały czas pilnując, by koniuszek mego penisa tkwił między wargami sromowymi. W

końcu, kiedy uznała, że zarówno członek, jak i pochwa osiągnęły właściwy stan, położyła się na mnie, pozwalając, bym w nią wszedł. Poruszała się energicznie, spoglądając od czasu do czasu na swoje odbicie w lustrze i odgarniając włosy z czoła.

Obejmowałem jej mocne uda rozumiejąc, że pracuje równie ciężko, jak starsza kobieta produkująca festiwalowe pamiątki. Wszyscy, nie wyłączając naturalnie i mnie, pracowaliśmy na sukces festiwalu. Nawet wyłączona kamera, w której obiektywie odbijały się nasze ciała, miała swoją rolę w ukształtowaniu tego aktu płciowego. Carmen, przygładzając brwi, szykowała się do jeszcze wymyślniejszych filmów pornograficznych, w których kiedyś zagra.

Leżąc między jej udami, byłem jedynie statystą wypatrzonym wśród bywalców tarasów hotelowych w Copacabana. Kiedy uniosła się, trzymając koniec mego członka między piersiami, czułem się niemal tak, jakbyśmy dokonywali drobnej improwizacji podczas odgrywania po raz nie wiadomo który tej samej roli.

Kamera, niczym bierny i dyskretny despota, rządziła najdrobniejszymi aspektami naszego życia. Nawet w zaciszu czterech ścian domów wszyscy odgrywaliśmy powierzone nam role w czymś, co było niewiele więcej niż reklamówką. Gotując w kuchni, uważnie przestrzegaliśmy instrukcji producenta, kochając się w sypialni obejmowaliśmy się, nie wykraczając poza repertuar standardowych gestów i uczuć. Film przekształcił nas wszystkich w podrzędnych aktorów, występujących w nie kończącym się serialu. W przyszłości samoloty będą się rozbijały, a prezydenci będą zabijani zgodnie z zasadami równie sformalizowanymi, jakie obowiązywały podczas koronacji carów.

Kiedy skończyliśmy wtulając twarze w pachnącą żelem plemnikobójczym poduszkę, Carmen skinęła głową. Odsunęła się ode mnie niczym lekarz odłączający urządzenia podtrzymujące życie. Jej ciało lśniło od mojego potu. Zeszła z łóżka i otworzyła drzwi do przyległego pokoju, gdzie Dick i Fortunata obrzucali się plastikowymi pamiątkami.

Zauważyłem, że Dick się nie rozebrał.

Carmen popatrzyła na nich bez słowa i zamknęła drzwi. Wyciągnęła chusteczkę z pudełka stojącego na toaletce. Wskazując kciukiem na drzwi oświadczyła: – On nie rżnąć.

Zgrabnie wytarła z krocza moją spermę, zmięła chusteczkę i rzuciła ją na podłogę obok kamery, jakby dawała drobną daninę temu jednookiemu inkwizytorowi.

*

Tego samego wieczora widziałem Carmen przed obiektywem zupełnie innej kamery.

Zgodnie z obietnicą, limuzyna festiwalowa zajechała przed Luxor, by zawieźć nas na przyjęcie Pereiry w Ipanema. Udaliśmy się tam z jeszcze jednym zaproszonym gościem, holenderskim producentem filmowym. Kiedy jechaliśmy Copacabana Avenue, Dick prowadził z nim ożywioną rozmowę, wskazując kina oblężone przez rozentuzjazmowane tłumy, gangi dziwek i alfonsów, kroczących ramię w ramię w błyskających światłach, i turystów oszołomionych widokiem policji, która wstrzymała ruch na sześciopasmowej ulicy, by rozprawić się z jakimś kieszonkowcem czy właścicielem nieprawidłowo zaparkowanego samochodu.

Podczas kolacji Dick wprost tryskał świetnym humorem, natomiast mnie ogarnęło dziwne przygnębienie. Tęskniąc za dziećmi, zadzwoniłem do Cleo Churchill, która zaproponowała, że zaopiekuje się nimi podczas mojej nieobecności. Rozmawiałem ze wszystkimi po kolei. Wzruszyłem się słysząc, jak opowiadają o swych drobnych osiągnięciach i wydarzeniach dnia, o modelu samolotu, który wpadł do rzeki, i o oswojonej wiewiórce w ogrodzie. Na dźwięk ich głosów miałem ochotę natychmiast jechać na lotnisko.

W końcu słuchawkę wzięła Cleo. Zapewniła mnie, że wszystko w porządku i że dzieci rzadko mnie wspominają.

– Nie spiesz się z powrotem, one przeżywają najwspanialszy okres w życiu. Mam nadzieję, że razem z Dickiem oddajecie się rozpuście.

– Ja tak, ale Dick jest zbyt zajęty udzielaniem wywiadów telewizyjnych. Wszyscy się zgadzają, że jest najbardziej seksownym psychologiem w Rio.

– W Londynie też. Przywieź go w całości.

Przypomniałem sobie Dicka dokazującego w pokoju z Fortunatą, która przyczepiła sobie do piersi medaliony z podobiznami Jane Fondy i Brigitte Bardot, a do łona – zdjęcie Roberta Redforda. Dick patrzył, ale nie dotykał. A jednak to ja czułem się przybity, on zaś był

w wyśmienitej formie. Odnosił się do mnie z pewną rezerwą, jakbym oblał ważny egzamin.

Nigdy nie lubiłem pokazywać się w telewizji – ta nieśmiałość bawiła go; kładł to na karb mego zacofania. Widocznie byłem zbyt przywiązany do spraw doczesnych, do żony, dzieci i pożądania, do strachu przed śmiercią i udręki czasoprzestrzeni. Dick uwolnił się od tego; uznał, że elektroniczny wizerunek jego osoby jest obrazem prawdziwym, a jego pozaekranowe ja to ambitny, ale skromny aktor, który z powodzeniem przeszedł próbne zdjęcia do o wiele bardziej olśniewającej roli. Mógł przeprowadzić wywiad z Carmen czy Fortunata, ale nigdy nie zepsułby własnego wizerunku w oczach innych ludzi zadając się z kobietami tego rodzaju.

Obserwując, jak świetnie się bawił w limuzynie, pomyślałem, że jest pierwowzorem człowieka przyszłości. Jeśli pewnego dnia świat stanie się festiwalem filmowym, jego mieszkańcy zaczną przypominać Dicka Sutherlanda. Telewizja uczyniła z niego impotenta, ale może jego prawdziwą rolą, w pojęciu ewolucyjnym, jest właśnie zmniejszenie liczby mieszkańców przeludnionej planety. Obiektyw kamery służył nam do uwalniania się od innych ludzi i dystansowania się wobec uczuć naszych bliźnich. Wyglądając przez okno limuzyny na tętniące życiem ulice, przyszło mi do głowy, że wszyscy w Rio nie tyle dobrze się bawią, ile żyją wyobrażeniem dobrej zabawy.

Z wyjątkiem, niewątpliwie, tych, którzy przyszli na przyjęcie senóra Pereiry. Taras i pokoje gościnne dwupoziomowego apartamentu zdawały się krążyć po orbicie nad Rio niczym kosmiczny nocny klub zastawiony stołami z wymyślnymi potrawami, ruletkami, skąpany w migoczących światłach. Setki gości tańczyło przy dźwiękach marakasów, świętując wigilię nowego, dwutysięcznego roku. Starsi bankierzy, którym powierzono role dystyngowanych statystów filmowych, przylizani gangsterzy, przystojniejsi od gwiazdorów, modni potentaci handlu nieruchomościami, wyglądający jak drodzy chłopcy na telefon, mieszali się z kastą niższą: agentami filmowymi, dziennikarzami i producentami telewizyjnymi, tworzącymi proletariat superbogaczy.

Przekrzykując gwar i hałas wywołany pokazem sztucznych ogni, zawołałem do Holendra:

– To przyjęcie chyba trwa od ubiegłorocznego festiwalu. Krytycy filmowi w Rio żyją w wielkim stylu!

– Pereira jest kimś więcej niż krytykiem filmowym. Ma udziały w lokalnej sieci telewizyjnej i różnego rodzaju przedsiębiorstwach, posiada nawet własną wytwórnię filmową.

Jakie filmy produkował Pereira, przekonałem się jeszcze tego samego wieczora. Dick tańczył z najbardziej olśniewającą kobietą na przyjęciu, gdzieś między szesnastym a sześćdziesiątym rokiem życia, w sukni z kasyna w Las Vegas. Ja razem z Holendrem natknęliśmy się na amerykańską specjalistkę od kompletowania obsady oraz jej męża.

Pochłonięci byli niewykonalnym zadaniem wyszukiwania wśród znanych sobie aktorów takich, którzy mogliby odegrać role gości na przyjęciu. Po kolacji wyruszyliśmy na poszukiwanie Dicka.

W pokoju stołowym dostrzegłem znajomą krępą blondynkę, wchodzącą po schodach na wyższy poziom.

– Znasz Fortunatę? – spytał Holender. – Próbuje dostać rolę w filmie Pereiry.

– W czym problem? Nie umie grać?

– Nie, jest wprawdzie głupia, ale umie grać – i w tym właśnie sęk. Jego filmy prezentują nowy rodzaj realizmu. Do tego potrzebne są amatorki.

Górne piętro dwupoziomowego apartamentu otaczał przeszklony taras. Goście tłoczyli się przy balustradzie, patrząc na morze połyskujące za światłami Copacabany, na Głowę Cukru i potężną, iluminowaną postać Chrystusa na Corcovadzie. Fortunata skręciła do małego korytarza, który prowadził obok kuchenki i łazienki do pokoi na tyłach apartamentu. Przed zamkniętymi drzwiami stał umundurowany ochroniarz i rozmawiał z jednym z przyjaciół-

gangsterów Pereiry. Przepuścił Fortunatę, zwracając jej uwagę na jakiś drobny defekt makijażu. Kiedy uśmiechnęła się do mnie, zatrzaskując puderniczkę, ochroniarz pomyślał, że jesteśmy razem, i także wpuścił nas do środka.

Znaleźliśmy się w prywatnych pomieszczeniach apartamentu. Gabinet z biurkami i szafkami służył jako tymczasowy magazyn mebli wyniesionych z pokoi, w których odbywało się przyjęcie. W kącie stał sprzęt filmowy, reflektory i srebrne ekrany odblaskowe oraz komplet rekwizytów teatralnych – dwie plastikowe kanapy, zwinięty w rulon turkusowy, nylonowy dywan i tandetna narzuta – jednym słowem wyposażenie pokoju w tanim motelu.

Fortunata otworzyła drzwi w głębi pokoju i ponownie znalazła się w korytarzu. Przez sklepione przejście wylewało się ostre, śnieżnobiałe światło. Dwaj mężczyźni w smokingach i kobieta w sukni balowej z kieliszkiem w dłoni patrzyli prosto w reflektory. Fortunata przyłączyła się do nich, marszcząc brwi na odgłos szczekania psa. Właściciel zwierzęcia krzyknął na nie ze złością.

Kiedy pies się uspokoił i tylko skomlał żałośnie, Fortunata weszła do pokoju. Przez ramię Holendra widziałem ukryte w cieniu twarze ekipy filmowej. Goście w strojach wieczorowych opierali się o ściany i obserwowali Pereirę, dającego właśnie znak kamerzyście. Skinął zniecierpliwiony na inżyniera dźwięku, który przykucnął z mikrofonem, próbując zarejestrować dramatyczne ujadanie psa. Właściciel zwierzęcia, mały, sześćdziesięciokilkuletni mężczyzna z cienkim wąsikiem, to głaskał, to obrzucał

przekleństwami rozdrażnionego owczarka niemieckiego. Oślepiające światła, nerwowe ruchy specjalistów od dźwięku i zachowanie pana absolutnie skołowały biedne zwierzę. Szarpał za smycz, chcąc wracać do domu, łapy ślizgały mu się na wyłożonej płytkami podłodze.

Na miniaturowym planie filmowym stało wielkie, podwójne łoże z pikowanym wezgłowiem, tania toaletka i czerwona, plastikowa lampa. Na podłodze obok łóżka klęczała naga kobieta. Mamrotała coś pod nosem, opierając się to na jednej ręce, to na drugiej.

Jaskrawe oświetlenie wyprało dziewczynę z kolorów, przypominała gumową nadmuchaną lalkę. Kiedy potrząsnęła głową i spojrzała gniewnie na Pereirę, rozpoznałem wyrazisty profil Carmen. Pies szarpał się z właścicielem. Dziewczyna uderzyła dłonią w podłogę wykrzykując jakieś portugalskie przekleństwa. Pereira próbował ją udobruchać, ale patrzyła na niego z nieukrywaną niechęcią, jakby żałując, że zgodziła się na udział w tym przedstawieniu niekompetentnego producenta, które miało jej pomóc w karierze.

Pies nastawił uszu, czując zapach obnażonych pośladków Carmen. Właściciel szeptał

owczarkowi coś do ucha, jedną ręką masując swemu podopiecznemu członek, a drugą odgarniając z twarzy puszysty ogon zwierzęcia. Carmen z udaną rezygnacją spojrzała na widzów stojących pod ścianą. Kiwali głowami ze współczuciem, okazując dezaprobatę niekompetentnemu właścicielowi psa i jego pozbawionemu ikry podopiecznemu.

Inżynier dźwięku przesunął się ze swym mikrofonem, kamerzysta nastawił sprzęt.

Zwiększono natężenie świateł, których blask wybielił twarze widzów. Na plan wszedł pies, łapy ślizgały mu się na podłodze, właściciel naprowadził go, trzymając za jądra. Carmen uniosła dłoń i starła jakiś denerwujący pyłek, a potem spojrzała samokrytycznie na swój czarny cień.

*

Trzy dni później stałem na stopniach przed centrum konferencyjnym, chcąc się pożegnać z Sutherlandem przed odlotem do Londynu. Zgubiłem go, kiedy widownia rozproszyła się po telewizyjnej dyskusji panelowej, której przewodniczył. Poddałem się i już miałem wsiąść do taksówki, kiedy ujrzałem Dicka wynurzającego się z budynku razem z senórem Pereirą. Krytyk filmowy dziękował wylewnie za występ przed kamerami i wypowiedzenie po portugalsku kilku słów, których Dick się nauczył.

Za Pereirą stała Carmen, ćwicząc swój angielski z jedną z tłumaczek symultanicznych.

Kiedy Pereira pożegnał Richarda, Carmen z uśmiechem ujęła krytyka filmowego pod ramię i razem wsiedli do czekającego auta.

– Dick, do zobaczenia w Shepperton. Carmen sprawia wrażenie szczęśliwej.

Myślałem, że nienawidzi Pereiry.

– I się nie mylisz. Ale czuje, że jej kariera nabiera rozpędu, widocznie nakręciła jakiś film z psem. Pereira chciał mi pokazać wersję roboczą. To będzie wielki przebój.

– Lassie wróć, wszystko ci przebaczyliśmy…

– Czy taki jest tytuł tego filmu? Daruję sobie jego oglądanie.

– I bardzo słusznie zrobisz, Dick.

Sutherland patrzył na posąg Chrystusa na Corcovado z rozpostartymi ramionami, jakby chciał się zmierzyć z największymi osobistościami telewizyjnymi. Na plażach Copacabany sprzedawcy puszczali nad głowami piłkarzy festiwalowe latawce, głośno zachwalając znaczki z wizerunkami gwiazd filmowych i klamry do pasków. Jakaś żebraczka z favelas i jej kalekie dziecko kręcili się między limuzynami przed hotelem Copacabana Palace, czyhając na naiwnego filmowca. W klimatyzowanych korytarzach centrum konferencyjnego na ekranach monitorów pokazywano zbliżenia kadłubów, przegród nosowych i rejestratorów bólu – bezmiar drzemiącej pornografii, czekającej, aż ją obudzi magia sławy.

13

ODDZIAŁ ZAMKNIĘTY

Zakłady psychiatryczne, podobnie jak więzienia, które zresztą przypominają, często obdarzane są najmniej odpowiednimi nazwami. Kiedy przejechałem przez bramę szpitala Summerfield – „Letnie pola”, ciekaw byłem, kto tak ochrzcił ten ponury, wiktoriański kompleks budynków. Wysokie mury z czerwonej cegły wznosiły się niczym uporczywy ból głowy aż pod zbutwiały dach. Ich monotonię przerywały jedynie zakratowane okna; nigdy ich nie myto, może dlatego, żeby chronić pacjentów przed niezdrowym mikroklimatem panującym w tym zapomnianym zakątku południowego Londynu. Anemiczne trawniki walczyły o przetrwanie w cieniu wysokich jodeł, ale podczas wizyt u Davida Huntera nigdy nie widziałem, by choć jeden z dwóch tysięcy pacjentów zażywał świeżego powietrza.

Przekonałem się, że każdy mógł przejść obok portierni nie będąc indagowanym, a nie kończące się drogi wewnętrzne między wielkimi gmaszyskami sprawiały wrażenie, że szpital stoi otworem przed wszystkimi. W rzeczywistości dyżurka, podobnie jak martwe trawniki i parkingi dla samochodów osób odwiedzających chorych, stanowiły kamuflaż. Środkowa enklawa zakładu, cytadela obłąkanych, pozostawała odizolowana od reszty świata. Z okien sali Davida, przez jedyną przezroczystą szybę, którą wstawiono w miejsce mlecznego szkła, widziałem wewnętrzny dziedziniec należący do bacznie strzeżonych skrzydeł budynku. Do tych ponurych kamiennych studni o murach zwieńczonych stalowymi szponami wpuszczano od czasu do czasu ciężko chorych, by mogli trochę pobyć na świeżym powietrzu. Intrygowało mnie, czemu każdy dziedziniec spacerowy ma inny kształt – jedne były trójkątne, inne prostokątne lub owalne z małymi niszami, które służyły nie wiadomo czemu. Odnosiło się wrażenie, że razem tworzą poszczególne elementy chorego umysłu, które należy ułożyć w całość przed zwolnieniem pacjenta do domu.

Dwa samochody stały na przeciwległych krańcach parkingu, na przekór instynktowi stadnemu, który każe kierowcom zajeżdżającym na pusty plac ustawić pojazdy jeden obok drugiego. Zauważyłem, że większość pacjentów odwiedzana była przez biedniejszych krewnych i przyjaciół; musieli pieszo pokonywać sporą odległość od portierni i pojawiali się tak zmęczeni, że mogli jedynie siedzieć i słuchać. Strzałki wskazywały drogę do oddziałów dla lżej chorych – pawilony te nazwano: „Narcyz”, „Rozmaryn” i „Hiacynt”. Wziąłem szachownicę, torbę pełną owoców, magazynów lotniczych oraz gazet i ruszyłem do głównego wejścia. Jak zwykle, choć bardzo starałem się stłumić to uczucie, odnosiłem wrażenie, że przybywam do Summerfield ze swoimi rzeczami, by już tu zostać. Te obojętne budynki posiadały autorytet moralny i wzbudzały znacznie większe onieśmielenie niż zmęczeni psychiatrzy pracujący w ich murach.

Kiedy portier sprawdzał moje nazwisko w rejestrze, potrząsnąłem pudełkiem szachów wiedząc, że niedługo będzie lżejsze o jedną figurę. W zdekompletowanych szachach szpitalnych brakowało połowy elementów. David rzeczowym tonem wyjaśnił, że ci biedni pacjenci, często opuszczeni przez najbliższych, nie posiadali nic i strzegli ukradzionych figur niczym największego skarbu. Zazwyczaj gdy siedziałem z przyjacielem w świetlicy, byłem świadkiem, jak jeden z chorych, z którym David się zaprzyjaźnił, gapi się na figury ustawione na szachownicy. Mężczyzna, były księgowy, próbował udusić niedołężną żonę. Wreszcie, po godzinie namysłu, zdobywał się na ostrożny ruch.

Zamykając pudełko pod koniec mojej wizyty, David zawsze zabierał jedną figurę, najczęściej czarnego laufra, którego identyfikował ze mną. Robił to po trosze, by mnie zirytować, a trochę by uniemożliwić mi granie z kimś innym oprócz siebie. Szukając przyjaciela, usłyszałem jego łagodny głos na korytarzu oddziału kobiecego. David z galanterią prowadził jakąś starszą kobietę do ubikacji. Powitał mnie radośnie, zamykając drzwi toalety.

– Mam nadzieję, że wie, co się tam robi – powiedział mi konfidencjonalnie. – Przez większość czasu stoi, próbując sobie przypomnieć córkę. Nazywa to swoją salą wspomnień…

Jak zwykle serdeczny i w dobrym humorze, rozejrzał się po świetlicy, szukając czegoś nowego, czym mógłby się ze mną podzielić. Na skórzanych fotelach siedzieli pacjenci w szlafrokach i rozmawiali z krewnymi. Na kanapie obok nas leżała z kolanami pod brodą młoda kobieta, pogrążona w głębokim, largactilowym śnie. Gałki oczne wywrócone miała do góry, jak gdyby próbowała obejrzeć wnętrze czaszki. Przed okienkiem apteki ustawili się w kolejce pacjenci czekający na swój naparstek środka uspokajającego.

– Za chwilę przyniosą herbatę. – David kartkował magazyny lotnicze. Ujął moją rękę, szczęśliwy, że mnie widzi. Jego choroba zbliżyła nas. – Ładnie z twojej strony, że przyjechałeś. Jak dzieciaki?

– Doskonale. Zaliczyły wszystkie egzaminy. Henry zbudował dla ciebie samolot, „Flyer” Wrighta. Alice i Lucy chciały przyjechać ze mną.

– Myślę, że to nie najlepszy pomysł. – David, obierając pomarańczę, obdarzył mnie uśmiechem człowieka dobrze poinformowanego. – Będą mogły odwiedzać ciebie, Jim, kiedy przyjdzie twoja kolej.

Puściłem jego słowa mimo uszu, obserwując staruszkę w spłowiałej koszuli nocnej, która szła z wazonem żonkili w stronę okna. Postawiła kwiaty na słońcu, zapoznając je ze światłem.

– Jaki tu spokój – stwierdziłem. – To słońce i te śpiące kobiety. Zupełnie jakby człowiek był w prywatnym pensjonacie gdzieś na południowym wybrzeżu.

– Ale raczej w szczególnego rodzaju pensjonacie, mój drogi.

– Owszem. Zawsze mnie zdumiewa, że pozwalają kobietom i mężczyznom przebywać razem.

– Jeszcze się nie zdarzyło, by któraś zaszła w ciążę. – David patrzył na młodą kobietę śpiącą na kanapie obok nas. Spod jej koszuli nocnej widoczne były pulchne łydki. Kiedy rozstawił figury na szachownicy, zauważyłem, że brakuje czarnego króla. Miała to być swego rodzaju łagodna kara dla mnie. – Poza tym personel medyczny całkowicie nam ufa. W ich oczach jesteśmy zupełnie normalni. Znają nasze imiona i twarze, nasze drobne przyzwyczajenia. To wy sprawiacie wrażenie kompletnych dziwaków.

– Prawdopodobnie nimi jesteśmy.

David zgarbił się nad szachownicą, patrząc na mnie spoza figur. Czekał, kiedy dogonię swoje prawdziwe ja. Traktował moje odwiedziny w Summerfield jak proces edukacyjny; wierzył, że z czasem wezmę na siebie odpowiedzialność za wydarzenie, które przywiodło go do tego ponurego miejsca. Pod koniec każdej z wizyt, kiedy odprowadzał mnie na schody, najwyraźniej spodziewał się, że zostanę. Zajmę wolne łóżko i będziemy kontynuować grę w szachy, póki wszystkie figury nie zostaną skradzione z szachownicy.

– Widziałeś się z Sally? – spytał bezceremonialnie. – Sądzę, że by się ucieszyła.

– Rozmawialiśmy przez telefon. Wyjechała do Szkocji, do jakiejś bogatej znajomej ojca i przechodzi kurację metadonem. Sprawiała wrażenie znacznie spokojniejszej.

– Powinna wrócić do Stanów. Widzę ją spacerującą po Haight-Ashbury…

Ręka zadrżała mu nad szachownicą, kiedy utkwił wzrok w jakimś marzeniu z przeszłości. Gdy dotknąłem ramienia Davida, chcąc go uspokoić, odsunął się gwałtownie.

Zauważyłem, że z powrotem postawił czarnego króla.

– Davidzie, już po wszystkim, żołnierze wrócili z Wietnamu, a Nixon pojechał do Chin.

– Wiem. Dzięki Bogu, że jestem tutaj, gdzie nie ma fałszu i obłudy. Będzie ci brakowało Wietnamu.

– Czyżby? Dlaczego?

– A te wszystkie wiadomości wieczorne? Często zastanawiałem się, czemu nie pojechałeś ze mną do Szanghaju. Ale właściwie nie potrzebowałeś tego, miałeś wojnę w Wietnamie. Prowadzili ją specjalnie dla ciebie.

– Nie byłem jeszcze gotów do tej wizyty. – Przyglądałem się byłemu księgowemu siedzącemu nad swym osamotnionym pionkiem. – Za bardzo przypominałoby to powrót na miejsce zbrodni.

– Wiem, co masz na myśli, Jim. Próbowałem odszukać twoją małą stacyjkę kolejową.

– Na trasie Hangczou-Szanghaj? – Starałem się, by mój głos nie zabrzmiał

sceptycznie. – Dziwię się, że nigdy o tym nie wspomniałeś.

– Cóż… Umarła Miriam. Miałeś dosyć spraw na głowie. Tak czy inaczej, ten przeklęty taksówkarz nie mógł jej znaleźć. Przewodnicy turystów starają się, jak mogą, by uczynić z Szanghaju miejsce pełne tajemnic.

– Prawdopodobnie już jej nie ma. Wcale by mnie to nie zmartwiło. Zagrajmy partyjkę szachów, czarne czy białe?

– Nieprawda, jest. – David zignorował moje uniesione ręce, oczy utkwił w mej twarzy.

– Jest zaznaczona na mapie wielkiego Szanghaju. I w twojej głowie.

– Już nie.

– Nie? A wystawa rozbitych samochodów? Nikt sobie tego nie uświadamiał, ale próbowałeś przedstawić właśnie tamto miejsce.

– Do pewnego stopnia.

– Nieprawda, Jim. Zrozumiałem to…

Nie po raz pierwszy próbował łączyć swój ostatni wypadek z moją wystawą, sugerując, że byłem katalizatorem jego szaleństw za kierownicą. Ale to właśnie David zainspirował wystawę. Pamiętam go krążącego po ulicach Londynu, jeżdżącego równie niebezpiecznie, jak na pustej, prostej jak strzała szosie z Moose Jaw do bazy lotniczej.

Podczas wyścigów gruchotów na podupadłych stadionach wschodniego Londynu razem z Sally pchali się w objęcia śmierci.

Ulice jednokierunkowe stanowiły dla nich wyzwanie do gry w rosyjską ruletkę.

Pewnego późnego wieczoru, dwa lata po wystawie, David wjechał pod prąd na biegnący w kierunku zachodnim pas na estakadzie w Hammersmith. Błyskając reflektorami zmuszał

pędzące z przeciwka samochody do ustępowania mu drogi. Jakaś wiolonczelistka w średnim wieku i jej mąż, zdezorientowani syreną radiowozu policyjnego jadącego na równoległym pasie, nie zahamowali na czas. Kobieta poniosła śmierć na miejscu. Tylko dziwne zachowanie Davida po aresztowaniu i jego czynna służba w RAF-ie w Kenii uchroniły go od oskarżenia o zabójstwo.

Zgodnie z przepisami ustawy o psychicznie chorych najpierw skierowano go do aresztu specjalnego w Rampton, a potem na obserwację do szpitala psychiatrycznego. Sześć miesięcy później, kiedy siedział skulony, dygocząc po dawce largactilu w tym skąpanym w słońcu pokoju, pełnym pogrążonych w transie i mamroczących kobiet, wspomnienie śmierci wiolonczelistki nadal dobijało się do bram jego umysłu. Niepokoiłem się o niego i jego młodsze ja – teraz w tym samym wieku, co Henry – które wyszło z japońskiego obozu na powojenny świat. David rozumiał moje potrzeby, ale nie umiał odczytać własnych. Próbował, początkowo z wahaniem, odtworzyć okrucieństwo, z którym zetknął się w Chinach w czasie wojny, nieświadom tego, że powojenny świat wprost się rwał, by go wyręczyć. Psychopaci byli traktowani jak święci.

Kiedy po raz pierwszy odwiedziłem go w Summerfield, oświadczył, ustalając tym stwierdzeniem reguły obowiązujące w naszych wzajemnych stosunkach: – Zapamiętaj, Jim: to, co zrobiłem na szosie, ty zrobiłeś na swojej wystawie…

Teraz ofiary lat sześćdziesiątych wracały do domów, do szpitali dla weteranów, do zakładów psychiatrycznych i prywatnych klinik. Gdzieś nad zimnym jeziorem w Szkocji Sally Mumford odmierzała dni metadonem. Kiedy do niej zadzwoniłem, sprawiała wrażenie apatycznej, ale spokojnej, zupełne przeciwieństwo zagubionej i rozdygotanej kobiety, która dwa miesiące wcześniej pojawiła się w Shepperton domagając się pomocy, ale nie chcąc mi się zwierzyć ze swych problemów. Na szczęście dzieci wyjechały akurat do ciotki.

Próbowałem usnąć na kanapie, a Sally spędziła całą noc płacząc, tłukąc się po pustych sypialniach i przetrząsając szafy w poszukiwaniu starych zabawek, które wpychała do torebki.

Nazajutrz pozwoliła się zawieźć do naszego lekarza rodzinnego, który skierował ją do Amerykanina pracującego w klinice londyńskiej. Potem wprowadziła się do domu specjalnej troski nad Tamizą, w pobliżu Marlow – jednego z owych prywatnych więzień, gdzie bogaci, zasłaniając się medycyną, umieszczają starszych lub niewygodnych krewnych. Kiedy ją odwiedziłem, była spokojna i uśmiechała się do mnie wspominając nasze pierwsze spotkanie na piaszczystej wyspie kolo Rosas dziesięć lat temu. Znów przypominała dziecko, dobrą i szczodrą dziewczynę, która przyszła z pomocą moim dzieciom wtedy, gdy najbardziej jej potrzebowały. Tylko gdy wspomniałem Dicka Sutherlanda, zmarszczyła brwi i odwróciła się ode mnie.

Jedynie Richardowi udało się tryumfująco wyjść z epoki lat sześćdziesiątych. Jak przypuszczałem, nauka i pornografia w końcu umówiły się na długo oczekiwane randez-vous pod czujnym okiem jego kamery. Głośny cykl programów telewizyjnych Dicka o zjawiskach paranormalnych – postrzeganiu pozazmysłowym, astrologii i telekinezie – został sprzedany amerykańskiej sieci i zwrócił na niego uwagę nowojorskiego potentata prasowego, który niedawno założył instytut badający zachowania seksualne. We władzach placówki zasiadali liczni guru kontrkultury – głosiciele wiary w LSD, neurolodzy śledzący najnowsze trendy, wyznawcy filozofii zen i popularyzatorzy marksizmu. Potentat z wielką pompą ogłosił, że instytut będzie kontynuował pionierskie prace Mastersa i Johnson, Kinseya i Havelocka Ellisa.

Początkowo

naukowcy

skoncentrowali

się

na

filmowaniu

stosunków

heteroseksualnych, wykorzystując najnowszą technikę światłowodową i miniaturowe kamery telewizyjne, wszystko w pościgu za białym wielorybem współczesnej seksuologii – kobiecym orgazmem. Jednak wkrótce badaniami objęto inne formy aktywności seksualnej; przyczyniły się do tego kadry z owych filmów, opublikowane w czasopismach firmy macierzystej, które wywindowały nakłady do rekordowego poziomu. Instytut został dyskretnie przeniesiony do Londynu, by uniknąć kontrolerów, co mogłoby stanowić zagrożenie dla intratnych synekur uczonych członków zarządu.

Dick został dyrektorem naukowym instytutu w jego nowej siedzibie, w dawnym hotelu z oknami wychodzącymi na kanał w Regent’s Park. Tutaj, pod obojętnym spojrzeniem kamer, ochotnicy oddawali się wszelkiego rodzaju stosunkom lesbijskim, homoseksualnym i heteroseksualnym. Pojemniki z nie wywołanymi filmami wysyłano samolotami do biur redakcji w Nowym Jorku i wybrane kadry pojawiały się obok zdjęć rozkładowych nagich kobiet, opatrzone komentarzem naukowym Dicka.

Kiedy nieśmiało zwróciłem Dickowi uwagę, że zajmuje się czymś, co trudno odróżnić od pornografii, natychmiast się ze mną zgodził.

– Z jednym zastrzeżeniem: naszym celem jest analizowanie, a nie podniecanie. Pomyśl o tej bogatej dziedzinie ludzkiej aktywności, wspólnej dla całego świata przyrody, a uświadomisz sobie, jak mało o niej wiemy. Co się właściwie dzieje, kiedy kobieta robi ci fellatio? Wiesz, Jim?

– Dick, zaczynam wątpić, czy…

– Widzisz, czy trzeba jeszcze coś dodać?

– Ale dlaczego mam to wiedzieć?

– Bo seks jest ostatnią wielką niewiadomą. – Dick zatoczył ręką krąg nad Regent’s Park niczym Cortez na widok bezmiaru wód Pacyfiku. – Jeśli chodzi o przyszłość seksu, jedno możemy stwierdzić na pewno: będzie go znacznie więcej. Już jesteśmy świadkami powstawania nowych struktur społecznych, które mogłyby sprostać wyobraźni seksualnej.

To, co ty i wszyscy uważają za pornografie, może nam pomóc pokonać samych siebie i w pewnym sensie przekroczyć granice czystego seksu.

– Twój nowy cykl programów musi być fascynujący, Dick.

– Już o nim słyszałeś? Cieszę się.

Nie słyszałem, ale co mi szkodziło je pochwalić. Wspominając naszą podróż do Rio uświadomiłem sobie, że tamten wieczór z Carmen i Fortunatą stanowił śmiałą próbę zejścia z ekranu telewizyjnego i pogrążenia się w zapomnianym świecie emocji i pożądania. Dick zrzucił maskę nawiedzonego naukowca – częściowo gwiazdora rocka, częściowo Roberta Oppenheimera – którą nosił od czasów Cambridge. Zniknęły skórzane kurtki i złote medaliony, zastąpiły je tweedowe garnitury i wełniane krawaty. Był teraz ze mną swobodny, szczęśliwszy i bardziej pewny siebie; nareszcie prowadził oryginalne badania, które wiecznie przed nim umykały. Nie wiedział, że sam jest ofiarą pseudoeksperymentu.

Ale Sally nie wyszła z całej tej afery bez szwanku. Razem z innymi ochotnikami pracującymi dla instytutu uległa fanatyzmowi i zapałowi Dicka. Powiedziała mi, że była oczarowana nie rozpowszechnianymi filmami wyświetlanymi ochotnikom w sali projekcyjnej instytutu. Z zachwytem oglądała przypominające katedrę wnętrze pochwy i kropelki wydzieliny na ściankach połyskujące niczym klejnoty w grocie. Kiedy leżała ze swym partnerem, zdalnie sterowana kamera rejestrowała mimowolne skurcze mięśni twarzy, różowiejące piersi i brzuch, gęsią skórkę na udach.

Oglądanie tych abstrakcyjnych fragmentów własnego ciała wywołało postępujące odrętwienie, zmniejszyło wrażliwość na ból i inne bodźce, jakby system nerwowy nie był już podłączony do zakończeń nerwów w dłoniach i ustach, ale do ekranu w sali projekcyjnej Dicka. Przed sesjami laboratoryjnymi przewracała w poczekalni kartki czasopism dla panów i odnajdywała między okładkami oderwane elementy swej anatomii, wilgotny wzgórek łonowy przypominający pasmo górskie, oglądane z okna lecącego wysoko samolotu.

Była świadkiem ciągłej analizy własnego ciała, aż osiągnęła punkt, kiedy zaczęła się spodziewać, że natknie się na skórę swych piersi i ud rozciągniętą na tablicy reklamowej albo na siedzeniach foteli w modnym nocnym klubie. Nawet gdy – jak większość ochotników – zrezygnowała z udziału w eksperymentach Dicka, nigdy całkiem nie doszła do siebie. Krążyła ulicami oszołomiona heroiną i szukała zgubionych detali twarzy i ust.

Wkrótce potem instytutem zainteresowało się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i jego działalność została zawieszona. Potentat prasowy złożył po drugiej stronie Atlantyku oświadczenie, że rewolucja seksualna się skończyła. Poinformował o podarowaniu kilometrów taśmy filmowej Fundacji Kinseya. Przyszłość należała do turystyki, inwestorzy przenieśli się na nowe tereny wypoczynkowe na Hawajach i Karaibach. Seks z żalem zostawiono samemu sobie.

Ten odwrót był dla Dicka ciosem. Jak przyznał w chwili zdumiewającej szczerości, naiwnie wierzył, że oryginalne badania instytutu zostaną przyjęte takimi, jakimi były.

Wiedział, że jego reputacja w środowisku naukowców doznała poważnego szwanku i że zamknęły się przed nim drzwi większości laboratoriów. Zgodnie z moją sugestią Dick szybko napisał popularny przewodnik po ludzkiej psychologii. Później, czytając ów barwnie ilustrowany bestseller, który zdawał się pochodzić z tylnej ścianki pudełka płatków kukurydzianych, jak zawsze uderzyły mnie bystrość, inteligencja i poczucie humoru Dicka.

Ponieważ nakłady przewodnika znacznie przekraczały nakłady moich książek, Dick mógł

nadal traktować mnie protekcjonalnie. Ciągle byłem jego nieopierzonym studentem, któremu pozwalał parzyć kawę w laboratorium i flirtować z sekretarką.

Ale czy szczur w klatce Skinnera zawsze kontroluje eksperymentatora? Kiedy myślałem o Davidzie Hunterze, o Dicku i Sally, czasem zastanawiałem się, jaki wpływ miałem na ukształtowanie losów moich przyjaciół, naprowadzając ich na cele, które wyznaczyłem sobie tyle lat wcześniej. Nigdy świadomie nimi nie manipulowałem, ale zaakceptowali narzucone role niczym aktorzy, zaangażowani do udziału w dramacie, którego scenariusza nigdy nie czytali.

Peggy Gardner nie miała żadnych wątpliwości w kwestii mojej odpowiedzialności.

Pojechałem do jej małego domku w Chelsea po wizycie u Davida, zatrzymanego w areszcie, z nadzieją, że zgodzi się wystąpić w charakterze świadka. Usiadła daleko ode mnie na krześle o prostym oparciu, przyglądając mi się tak, jakbym to ja siedział za kierownicą jaguara, a ona była psychiatrą sądowym wezwanym do wydania opinii.

– Biedny David. Ostatni z twojej trupy. Najpierw Sally, potem Dick…

– Dick? Nie mam z nim nic wspólnego. – Odstawiłem szklaneczkę z whisky z taką siłą, że uszkodziłem czarną politurę na stoliku. – Peggy…?

– Ów okrzyczany instytut i wszystkie te programy telewizyjne.

– Jest urodzonym aktorem, który dziwnym zrządzeniem losu poszedł na psychologię.

Dick jest… szamanem ery telewizji.

– Od lat zachęcałeś go do kupowania amerykańskich samochodów, mówiąc mu – jak to szło? – że dokona pierwszego odkrycia naukowego na oczach telewidzów. Jak mógł się temu oprzeć?

– Nigdy nie miał zamiaru się opierać. Nie pamiętasz go z Cambridge?

– Starałam się go unikać. Zawsze był uprzedzająco grzeczny i wszystkim schlebiał.

– Po prostu czekał na pojawienie się telewizji.

– Czekał na ciebie. – Peggy podeszła do kominka i spojrzała na moje odbicie w lustrze, jakby ów obraz mógł dać rozwiązanie zagadki moich zboczonych wizji. – Czasem myślę, że zorganizował ten pseudoeksperyment wyłącznie po to, żeby cię spotkać.

– Przecież nawet nie wiedział o moim istnieniu.

– Kogoś takiego jak ty. Ogarniętego obsesją trzeciej wojny światowej, z głową pełną amerykańskich bombowców i Lunghua…

– Nigdy z nim o tym nie rozmawiałem.

– Nie musiałeś! Zawzięcie szukałeś przemocy! Nadawała wszystkiemu sens, ale potrzebowałeś telewizji, by wypełnić nią świat, w kółko pokazywać wszystkie te okropieństwa i cierpienia. A to podniecało Dicka. Oddal ci nawet Miriam, aby cię przy sobie zatrzymać.

– Chyba się trochę zagalopowałaś. Znalazłby drogę do telewizji i bez mojej pomocy.

– Wojna w Wietnamie, zabójstwo Kennedy’ego, Kongo, tamte okropne ratissages…

jakby były stworzone specjalnie dla ciebie.

– Peggy, robisz ze mnie przestępcę wojennego.

– Miriam mówiła, że nim jesteś. A przecież kochasz swoje dzieci. – Peggy przycisnęła dłonie do lustra, jakby chciała się przytrzymać. – Zanim odpłynęliśmy na „Arrawie”, zabrałeś mnie w Szanghaju na film o amerykańskim lotniskowcu…

– „Waleczna Dama”, zestaw kronik filmowych.

– Myślałam, że nie wytrzymasz napięcia w tej ciemnej sali, ale niepotrzebnie się bałam. Twój umysł byl tam, przylepiony do ekranu. Ogarnęło mnie takie zdumienie, że nie mogłam oderwać od ciebie oczu.

– To był jedyny film wyświetlany w Szanghaju. Poza tym zawsze fascynowało mnie latanie.

– Powiedziałeś, że go widziałeś dziesięć razy!

– Kopie przywieźli Amerykanie, rozdawali nam bezpłatne bilety. Nie miałem nic do roboty.

– Nic? W całym Szanghaju? Przez trzy lata gniłeś w obozie i jedyne, na co miałeś ochotę po wyjściu na wolność, to siedzieć w ciemnej sali i oglądać pilotów-samobójców rozbijających się o amerykańskie okręty? – Peggy odwróciła się od lustra i spojrzała mi prosto w twarz. – Powiedz, wiedziałeś, że Dick ma kopię tego filmu?

– Zdaje się, że ma.

– Wiesz, że ma. Miriam powiedziała mi, że oglądaliście go razem w jego garażu w Cambridge.

– Raz czy dwa. Dick miał licencję pilota, ja latałem w Kanadzie. Poza tym to znakomity film, ci amerykańscy piloci byli niezwykle odważnymi ludźmi. Japończycy zresztą też.

– Naturalnie. Ale nie bardziej odważnymi niż piloci rosyjscy czy brytyjscy.

Amerykanie mieli tylko więcej stylu i gracji.

– Jak wszystko, co amerykańskie. I co z tego?

– To, że dokładnie tego zawsze pragnąłeś, przemocy pełnej gracji. Tamto straszne popołudnie na stacji kolejowej w pobliżu Siccawei – wcześniej widziałeś już wiele okropieństw.

– Jak my wszyscy. Taki był Szanghaj.

– Ale tamtym razem znalazłeś się za blisko. Częściowo wszystko to przydarzyło się i tobie. Wszystkie te wypadki samochodowe i filmy pornograficzne, śmierć Kennedy’ego – to twój sposób przekształcenia owych wydarzeń w film, w coś gwałtownego i olśniewającego zarazem. Pragnąłeś zamerykanizować śmierć.

– Peggy… – Przemawiała ze zdumiewającym przekonaniem. Poszedłem za nią, kiedy niosła tacę ze szklankami do kuchni. – Może cię zainteresuje, że instytut Dicka prowadzi oryginalne prace badawcze. Nigdy nie oglądałem filmów pornograficznych i w ciągu całego swego życia miałem tylko jeden wypadek samochodowy. Tobie przytrafia się to każdego roku.

– Wiem. Mieszkasz w Shepperton i wychowałeś trójkę wspaniałych, szczęśliwych dzieciaków. Nie wiem tylko, jak.

Oparłem się o lodówkę i rozejrzałem po małej kuchni, pełnej eleganckich pojemniczków na przyprawy i drogich francuskich rondli, tak odmiennej od mojej, gdzie każde naczynie było z innej parafii. Dom Peggy był buduarem, stworzonym, by oczarować i podniecić mężczyznę. Miała za sobą wiele przygód, ale nie pozwoliła, aby któraś nią zawładnęła. Nie trzymała zdjęć z wakacji, mogących przypominać jej mężczyzn, którzy zabierali ją do Florencji i San Francisco czy latami dzielili z nią wille w Wenecji. Na jej nieskazitelnym biurku nie stał ani jeden prezent od wielbiciela.

Nigdy nie wyszła za mąż, jakby się bała, że może urodzić dziewczynkę, która pewnego dnia będzie miała dwanaście lat i przypomni jej lata rozłąki z rodzicami. Ciekawe, że jedyny człowiek, który pomógł jej przetrwać, nigdy nie dzielił z nią łoża, natomiast nadal strofowała go i ganiła tak samo jak wtedy, kiedy płatał jej figle w baraku dziecięcym.

– A co powiesz o sobie, Peggy?

– O sobie? – Włożyła szklanki do zmywarki. – Próbujesz zaangażować mnie do swej trupy?

– Myślę o pełnym poświęcenia pediatrze, który nigdy nie zdobył się na odwagę, aby mieć dziecko.

– Trochę za późno się zreflektowałam. – Wytarła ręce i położyła mi na ramionach. – Poza tym miałam ciebie. Myślę, że dość dobrze się tobą opiekowałam.

– Nadal to robisz – czy dlatego zostałaś pediatrą?

– Na litość boską, nie mów tak! – Nie zastanawiając się, co robi, uderzyła mnie w twarz. Po chwili opanowała się i widząc moją przeciętą wargę skrzywiła się. – Cholera, masz krew na zębach. Jim, nie chciałam…

Pocałowałem ją, po raz pierwszy od dnia, kiedy siedzieliśmy sami na widowni Grand Theatre przy Nanking Road. Czułem język Peggy smakujący moją krew. Zapach jej ciała zmienił się, siwe pasemka we włosach przywodziły mi na myśl panią Gardner wysiadającą z amerykańskiej barki desantowej, którą przypłynęła z Cingtao. Objąłem Peggy, pragnąc odnaleźć tamtą kościstą dziewczynę znaną z Lunghua. Miękkie ramiona, które mnie otaczały, należały do innej kobiety.

Nagle poczułem łopatki i sterczące żebra głodnej dwunastolatki, podnoszącej mnie z łóżka, kiedy byłem chory. Objąłem ją w talii, dotykając znajomych kości miednicy. Całując Peggy przesunąłem palcami wzdłuż jej podbródka, który wydłużał się w miarę trwania wojny.

Uśmiechnęła się do mnie, spoglądając w kuchenne lustro, próbowała mnie przeprosić za przecięte usta. Delikatnie uniosłem palcem jej górną wargę; ogarnęła mnie fala wspomnień na widok jej prostych zębów, teraz poznaczonych moją krwią.

– Przestało krwawić. – Wysunęła się z moich objęć. – Jim, nie prezentujesz szkieletu kobiety grupie studentów pierwszego roku. Chodźmy na górę.

Zaciągnęła zasłony, zdjęła narzutę i zaczęła się powoli rozbierać, z pedanterią wieszając ubrania na krześle stojącym obok garderoby. Spodziewałem się, że będzie skrępowana, tymczasem z dumą spoglądała na odbicie swej zgrabnej figury. Nadal uśmiechając się do siebie stanęła przede mną, zmagającym się ze spinkami do mankietów.

Wciągnęła brzuch, drażniąc mnie zupełnie innym ciałem, niż tamto, które kiedyś przytrzymywały te kości.

Siedząc na łóżku, położyłem dłonie na biodrach Peggy i zacząłem całować małe piegi na jej brzuchu, spiralną bliznę, która zaczynała się w talii i perłowosrebrną linią biegła poniżej wyrostka robaczkowego. Był to ślad po operacji sprzed dziesięciu lat – usunięciu miedniczki nerkowej. Kiedy odbierałem ją ze szpitala Middlesex, niepewnym krokiem podążyła za mną na Charing Cross Road, gdzie w dziale medycznym u Foylesa kupiłem specjalnie dla niej książkę opisującą operację, jaką przeszła. Wodziłem palcami po nierównej powierzchni blizny, próbując sobie przypomnieć tysiące drobnych zadrapań i siniaków, które znaczyły ciało Peggy. Widziałem, jak wychodzimy razem ze sklepu; ściskała książkę, uśmiechając się do mnie nerwowo.

Przytuliłem ją mocno, dziwnie speszony, jakbym obejmował siostrę. Uspokoiła mnie ruchem ręki i zaczęła mi gładzić tors, póki nie dostrzegła, że oddycham miarowo.

Dziesięciolecia zależności opadły ze mnie na jej piersi, kiedy zacząłem je całować.

Przesunąłem kolano Peggy na swoje biodro i położyłem się między jej nogami żałując, że kiedyś nie poczęliśmy razem dziecka.

Otarła moją krew z sutka i uniosła ją do ust.

– Spokojna krew… to dobrze, Jim. Teraz przypominam sobie…

Poruszyłem się w niej, jak w głębokim uścisku, ciesząc się, że już nie czuję jej kości.

– Peggy… chciałem to zrobić trzydzieści lat temu.

– Biedactwo, wtedy nie byłbyś jeszcze do tego zdolny. – Pocałowała mnie w czoło, zostawiając wilgotny ślad krwi na skórze. – Na następny raz będziesz musiał poczekać kolejne trzydzieści lat.

– Poczekam…

Leżałem w niej, kiedy zaczęła swój własny miłosny rytuał. Obserwowała piersi, unoszące się i opadające, dotykała brodawek, by się podniecić, w końcu nakierowała moje palce na łono, oddając się żądzom tak osobistym, jak marzenia. Myślami błądziła gdzieś daleko od tego małego domku i dachów przy King’s Road. Patrzyła na swoje mocne żebra.

Jej krótkie przesłuchanie w salonie było formą zalotów, krew z przeciętej wargi sprawiła, że znów mogłem odegrać rolę chorego chłopca. Przez chwilę leżeliśmy razem na mojej pryczy w baraku dziecięcym. Wybierając tę okrężną drogę powróciła do czasów wojny, do swej miłości do mnie. Teraz, kiedy jej rodzice nie żyli, my zajęliśmy ich miejsce i mogliśmy wrócić do Szanghaju. Znów byliśmy dwunastolatkami, których okoliczności doprowadziły do zawarcia swoistego małżeństwa z rozsądku pośród łachmanów i malarycznych sienników.

*

Kiedy się ubraliśmy, poprawiła mi krawat i marynarkę, strzepując żoninym gestem pyłek łupieżu. Pożegnała mnie w progu i pocałowała mocno, wyprawiając w świat.

– Porozmawiaj z adwokatem Davida – przypomniałem jej. – Zadzwoni do ciebie.

– Zobaczę, co się da zrobić. Mogę powiedzieć sędziom pokoju, że był

wykorzystywany przez Japończyków.

Objęła mnie po raz ostatni, nie zwracając uwagi na przechodniów. Okno do naszego dzieciństwa otworzyło się i znów zatrzasnęło.

*

– Podwieczorek, dzięki Bogu! – David usiadł prosto, zapominając o naszej partyjce szachów. – Mają tutaj smaczne ciasteczka, najlepsze w Summerfield.

Wózek z herbatą, popychany przez wysoką, ciemnoskórą pielęgniarkę, podjechał do błyszczącego stołu, na którym stało jakieś czterdzieści filiżanek i spodeczków. Pięć minut wcześniej wśród pacjentów dało się zauważyć ledwo dostrzegalne poruszenie. Z łazienki i sypialni zaczęły się wyłaniać upiorne postacie owinięte w szlafroki. Inni chorzy bez słowa wstawali i zostawiali swych krewnych, zatrzymując się, by potrząsnąć za ramiona mężczyzn i kobiety śpiących w fotelach. Nikt nie śmiał podejść do stołu, zanim pielęgniarka, głośno brzęcząc pojemnikiem z herbatą, nie postawi talerzy z ciasteczkami.

– Ładnie z twojej strony, że przyjechałeś, Jim. – David ujął mnie za ramię, ale czarny król znów zniknął z szachownicy. – Mówiąc szczerze, nie mam zbyt wielu gości.

– Davidzie, z przyjemnością tu przyjechałem. Razem z Peggy robimy wszystko, co w naszej mocy. Czynimy starania, by cię wypisali ze szpitala i uznali za pacjenta dochodzącego.

– Stara paczka z Szanghaju, nie można od niej uciec. Pobyt tutaj jest niezwykle interesujący, pomyślałem, że może natchnie was nowymi pomysłami.

– Natchnął…

Młoda kobieta z pulchnymi łydkami i wywróconymi gałkami ocznymi leżała pogrążona w głębokim, largactilowym odrętwieniu, nieświadoma widmowych postaci przesuwających się obok. Zamierały za każdym razem, kiedy pielęgniarka rzucała przez ramię władcze spojrzenie, jakby trudy życia nakazywały im znów bawić się w tę dziecięcą grę. Nie zwracając uwagi na wózek z herbatą, starsza kobieta w nocnej koszuli układała żonkile wzdłuż brzegu dywanu, który oddzielał resztę pomieszczenia od wnęki okiennej.

Obserwując ją próbowałem się domyślić znaczenia owego kwietnego progu; może była to furtka, w której pewnego dnia pojawią się jej zagubione dzieci.

– Doreen! Przestań rozrzucać żonkile! – Pielęgniarka uderzyła w pokrywę pojemnika z herbatą, patrząc z irytacją na ociekające wodą kwiaty wyjęte z wazonu. – Pomóż mi nalewać herbatę.

Doreen niechętnie porzuciła swoje zajęcie i zaczęła ustawiać filiżanki obok pojemnika.

David odchylił się do tyłu w fotelu i wyciągnął ręce w stronę wózka, jakby zamierzał je wsunąć pod spódnicę tej władczej kobiety z Jamajki. Patrzył na tacę z ciasteczkami, jego dłoń poruszała się tam i z powrotem jak głowa kobry. Wszyscy obecni utkwili w nim wzrok, nawet drzemiąca kobieta wykręciła gałki oczne, by nań popatrzeć.

– Doreen, spóźniasz się.

Pielęgniarka zrobiła krok do przodu, jej potężne nogi położyły kres marzeniom Davida. Doreen trzymała filiżankę z herbatą, wpatrując się w parujący napój. Spoglądała na jego drżącą powierzchnię, najwyraźniej zdumiona kontrastem między nieskończenie plastycznym płynem i lśniącym, twardym blatem stołu. Trzymała filiżankę w wyciągniętej ręce, nie mogąc znieść różnicy między tymi przeciwstawnymi stanami skupienia. W końcu, jakby chciała udowodnić jakąś szaloną hipotezę, wyzywającym gestem przewróciła filiżankę.

– Doreen…! – Herbata rozlała się wszędzie, na ciasteczka i blat stołu, z którego spływała gwałtowną strugą na dywan. Oburzona pielęgniarka zakręciła kurek, jej sukienka i wykrochmalony fartuch były mokre od spadających kropli. – Doreen, czemu to zrobiłaś?

– Jezus mi kazał – oświadczyła rzeczowym tonem kobieta.

Patrzyła rozradowana na rozlany płyn, szczęśliwa, że udało jej się rozszyfrować te dwie sprzeczne natury. Ów przebłysk intuicji zdawał się być zainspirowany przez Boga.

– Idź do swojego pokoju!

Pielęgniarka zbliżyła się do kobiety, złapała ją za łokieć i zaczęła tak mocno potrząsać, że bałem się, iż złamie chorej rękę. Doreen potknęła się i upadła. Zerwałem się, by pomóc kobiecie wstać, nie zważając na rozzłoszczoną pielęgniarkę i zaskoczone spojrzenia krewnych. Doreen była lekka jak piórko. Obejmowała bolącą rękę, łkając cichutko. Kiedy zostawiłem chorą przed drzwiami do jej sali, patrząc na rzędy pustych łóżek powiedziała żałośnie: – Jezus mi kazał…

*

Pożegnawszy się z Davidem skierowałem się do portierni, rozkoszując się widokiem pustych trawników i parkingu. „Dwadzieścia dziewięć, trzydzieści, trzydzieści jeden” – liczył

David, wkładając figury do pudełka. Zamknął je i dodał: „trzydzieści dwa”. Uśmiechnął się, świadom gry, którą prowadziliśmy. David bawił się w „znajdź klucz”, ale nigdy go nie znalazł, a poszukiwania zawiodły go do Summerfield, podczas gdy Doreen odnalazła go w przebłysku wiary i fantazji. Myślałem o owej prostej kobiecie odgradzającej się od świata kordonem z kwiatów, jednym śmiałym ruchem rozwiązującej tajemniczą zagadkę czasu i przestrzeni.

Podałem dyżurnemu swoje nazwisko i wyszedłem na słońce. W pewien dziwny sposób czułem się, jakbym został wypisany z Summerfield. David i wszyscy pacjenci tego wiktoriańskiego zakładu dla obłąkanych pochylali głowy, starając się dociec, z czyjej szachownicy skradziono ważną figurę.

Ruszyłem do samochodu przez wilgotny asfalt, który nigdy nie wysychał po nocnych deszczach. Zanim włączyłem silnik, zapisałem sobie, by odwiedzić Davida za dwa tygodnie i przynieść Doreen żonkile. Szpital Summerfield zniknął z tyłu, pusty labirynt strzegący własnych wejść i wyjść.

CZĘŚĆ III

PO WOJNIE

14

NA ŚWIATŁO DZIENNE

Telefon od Sally Mumford wprawił mnie w głębokie zdumienie. Okazało się, że w cztery lata po powrocie do Ameryki na dobre – przysłała pocztówki pożegnalne z Berkeley w Kalifornii i zaszyła się gdzieś w Idaho – znów była w Anglii. Razem z młodym mężem i córeczką zamieszkała w wiejskim domu w Norfolk. Nie kryjąc zadowolenia oświadczyła, że przyjechała sześć miesięcy temu i utworzyła coś, co wyglądało mi na hipisowską komunę, pozostałość po latach sześćdziesiątych. Zaprosiła Davida, żeby ich odwiedził. Gdy się dowiedziała, że do końca życia pozbawiono go prawa jazdy, zaproponowała, bym też przyjechał, występując jednocześnie w charakterze kierowcy.

– Mamy kozę, hoduję fasolę i kalafiory, piekę dla nas chleb. Nie uwierzysz własnym oczom!

Moje serce nie mogło się zdecydować, czy skakać z radości, czy ściskać się z żalu.

Wyprawa, trzy tygodnie później, zaczęła się dość pechowo. David nie pojawił się, jak się umówiliśmy, w holu hotelu Heathrow Penta, a przyczyną tego było opóźnienie samolotu z Brukseli. Po godzinie czekania ruszyłem w kierunku obwodnicy północnej, zastanawiając się, czy Hunter przypadkiem w ostatniej chwili się nie rozmyślił. Cieszyłem się, że znowu zobaczę Sally, szczęśliwą matkę spodziewającą się drugiego dziecka – wydawało mi się, że wspomniała mgliście, iż od tej pory zamierza być przez resztę życia wiecznie w ciąży.

Ale myśl złożenia wizyty nietkniętemu fragmentowi lat sześćdziesiątych okazała się tak przerażająca, jak próba powrotu do kaca sprzed tygodnia. Tamta epoka skończyła się osiem lat temu, ale nadal kręciło się zbyt wiele ofiar ubiegłej dekady, chodzących kalek-weteranów niepopularnej wojny, którzy bez skrupułów dręczyli zbiorowe sumienie. Zaczepili się na peryferiach życia prowincjonalnych uniwersytetów, wydając książki o okultyzmie lub alternatywnych stylach życia, albo zagrzebali się w odległych biurach BBC, zawsze gotowi poświęcić przerwę na lunch na rozmowę o programie o jakimś dziewiętnastowiecznym zielarzu albo zapomnianym przyjacielu prerafaelitów.

W ich oczach, i prawdopodobnie w moich, można było ujrzeć nie spełnione marzenia lat sześćdziesiątych oraz złudne nadzieje na erę pokoju i harmonii – nadzieje, które, co najdziwniejsze, zostały obudzone przez okrutne wydarzenia po śmierci Kennedy’ego oraz miliony za dużych dawek narkotyków. Dzieci poszły na studia, zostawiając w mym życiu pustkę, której nic nie było w stanie wypełnić. Dom w Shepperton przypominał magazyn porzucony przez ekipę filmową razem z batonikami z dykty i rolką papieru toaletowego w Zaczarowanym Świecie. Stare zabawki i modele samolotów, wypełniające wszystkie szafki, stanowiły rekwizyty do tasiemcowego serialu rodzinnego, którego produkcję sponsorzy, mimo wysokich ocen i wiernej widowni, postanowili przerwać.

Czułem się wyrwany z dotychczasowego rozkładu dnia, co mi bardzo ciążyło.

Krążyłem po pustych sypialniach spoglądając na stare fotografie z wakacji leżące wśród szpargałów. Ścierając kurze wpatrywałem się w zdjęcia dziewczynek kokietujących hiszpańskich i greckich kelnerów, Henry’ego próbującego się na rękę z kierownikiem wypożyczalni rowerów i uczącego się jeździć na nartach wodnych. Tęskniłem za wspólnie z nimi przeżywanymi latami dzieciństwa. Kiedyś zdawało mi się, że będą trwały bez końca.

Gdy dzieciaki pojawiały się w domu z krótkimi wizytami – równie niesamowitymi, co zjazdy koleżeńskie – widziałem, że wydoroślałem jako ostatni z nich. Zaakceptowały dorosłe życie, podczas gdy ja wciąż wracałem myślami do owych beztroskich dni, kiedy oglądaliśmy razem w telewizji lądowanie człowieka na Księżycu i relacje z konkursów Miss Świata, anachronizmy należące do minionej epoki.

Po opuszczeniu Londynu zanurzyłem się w bardziej zamierzchłe czasy niż te, z których pochodziła komuna Sally w pobliżu Norwich. Mogłem wybrać drogę bardziej na wschód, w ogóle omijając Cambridge, gdzie nie byłem od dwudziestu lat. Ale warto było zboczyć z trasy i odwiedzić stare miasto uniwersyteckie, gdzie poznałem Miriam i Dicka Sutherlanda, choćby dlatego, by się przekonać, czy moje mieszane uczucia wobec tego miejsca pozostały takie, jak dawniej.

Na szczęście wszelkie nieprzyjemne wspomnienia zostały zagłuszone przez ryk setek pojazdów tłoczących się na drogach dojazdowych do miasta. Cambridge przekształciło się w konglomerat ośrodków przemysłowych i naukowych, otoczony monotonnymi osiedlami mieszkaniowymi i kompleksami handlowymi. W samym środku, niczym kazba w Tangerze, znajdowało się stare centrum uniwersyteckie, przystanek dla zdyscyplinowanych grup japońskich turystów, wysiadających z niemieckich autokarów wyposażonych w wideo. Jako student modliłem się o nowego Thomasa Cromwella, który zapoczątkowałby rozkład uniwersytetu, ale dokonała tego masowa turystyka, zadeptująca stare uczelnie europejskie, tak jak tratowała Rzym, Florencję i Wenecję.

Zaparkowałem samochód w pobliżu Backs, przeszedłem na drugi brzeg Cam i przyłączyłem się do kolumny Japończyków maszerujących przez King’s. Studenci siedzieli rozwaleni w łodziach niczym znudzeni statyści filmowi, mający nadzieję zwrócić na siebie uwagę producenta. Wykładowcy o ekscentrycznych manierach pozowali przed kaplicą z zadufanymi minami drugorzędnych aktorów charakterystycznych, czekając, aż ekipa telewizji hiszpańskiej rozstawi sprzęt. Duch wytwórni Disneya i etos parku tematycznego krążył nad gotyckimi murami. Przysłuchując się komentarzowi przewodnika czekałem, kiedy usłyszę, że cala kaplica jest dokładną kopią z włókna szklanego, odporną na tłumy turystów, a oryginalna budowla znajduje się teraz w troskliwych rękach Fundacji Forda w magazynach na Long Beach.

Cambridge przeszłości, Cambridge Rutherforda, Keynesa, Ryle’a i Cricka już dawno temu przeniosło się na amerykańskie uniwersytety, które je zastąpiły, zostawiając za sobą wszechnicę telewizyjną interesującą się jedynie honorariami za konsultacje naukowe.

Tymczasem bardziej realny świat, jaki po raz pierwszy ujrzałem podczas przejażdżek motorem, nadal istniał. Z dala od kamer turystów i pozujących wykładowców rozciągało się królestwo niezwyciężonej amerykańskiej siły. Za żywopłotami i parkanami stały na pasach startowych bombowce atomowe, gwaranci porządku cywilizacyjnego, którym tak się pysznił

wszechświat.

Słysząc szum amerykańskich silników, skręciłem z głównej drogi w pobliżu Mildenhall. Potężny bombowiec przetoczył się nad drzewami. Minął mnie samochód z amerykańskim lotnikiem po służbie i jego rodziną. Poza terenem baz piloci nosili cywilne ubrania, niczym strażnicy w rezerwacie przyrody dokonujący dyskretnej obserwacji swych nieobliczalnych podopiecznych. Zaparkowałem w wąskiej alejce i patrzyłem przez ogrodzenie na zniszczone betonowe pasy obok silosów z rakietami nuklearnymi. Nie opiewany przez nikogo beton był bardziej godny czci niż wszystkie wymyślne i gładkie mury uniwersytetu. Pasy startowe wiodły do świata mającego większe znaczenie, były furtkami pamięci i obietnicy.

*

– Jim! Nic się nie zmieniłeś… powinieneś był mnie uprzedzić!

– Sally…? Boże, ty…

Objęła mnie mocno ramionami, które nabrały siły przy doglądaniu kozy, dziecka i męża. Włosy miała krótko ostrzyżone – zaczesywała je do tyłu, odsłaniając okrągłą, wesołą twarz, która mogłaby należeć do młodszej, rozsądniejszej siostry Sally, zamężnej z chirurgiem z Filadelfii. Jej skóra wydzielała gamę zapachów, które spowodowały, że myślami wróciłem do pierwszych lat swego małżeństwa – pachniała kremem dla niemowląt, płynem dezynfekującym, przyprawami kuchennymi, niedawno przesadzanym geranium, ciepłymi piersiami i pachami oraz odrobiną najlepszych perfum, którymi się skropiła dla uświetnienia niezwykłej okazji.

Odłożyłem prezenty i przyjrzałem się jej z zachwytem, zdumiony widokiem tej prawdziwej angielsko-amerykańskiej pani domu. Była dopiero w trzecim miesiącu ciąży, ale wyglądała, jakby podwoiła wagę – ładna, postawna kobieta o ciepłej karnacji.

Kiedy znalazłem się w przyjemnym wiejskim domu z oknami wychodzącymi na płaski brzeg rzeki, odniosłem wrażenie, jakbym trafił na plan innego filmu. Kilka minut temu, jadąc porytą koleinami boczną drogą w kierunku starej stodoły, spodziewałem się ujrzeć obozowisko wigwamów zamieszkiwanych przez grupę byłych księgowych i zapomnianych idoli przemysłu płytowego, polujących na pchły, mamroczących mantry i palących marychę.

Tymczasem dom Sally, z chińskimi dywanami i przepastnymi kanapami, bardziej przypominał sen lat osiemdziesiątych. Nawet na niskich stolikach leżały prawdziwe albumy, a nie biografie intelektualistów. Przytulna atmosfera i dziecięce zabawki piętrzące się w kącie mogły z powodzeniem stanowić tło do reklamówki razowego pieczywa.

– No i co o tym sądzisz? – Sally przyglądała mi się z figlarną miną.

– Sally, to prawdziwy raj. Jestem pod wrażeniem. Zapewniam cię, że nie spodziewałem się tego.

– No pewnie. Czy nie przypomina ci czegoś?

– Tak jakby. Tylko nie mów, że pokazywali coś podobnego w telewizji.

– Mam nadzieję, że nie. No, wytęż umysł. – Kiedy się poddałem, wykrzyknęła tryumfująco: – Tu jest jak w Shepperton!

– Gdzie? W mojej starej chałupie?

– Tak! Nie rób takiej miny. Kiedy urządzaliśmy ten dom, myślałam o tobie i dzieciakach.

– Sally… nie mogę w to uwierzyć! A więc cały czas byłem stuprocentowym mieszczuchem, nie zdając sobie z tego sprawy?

– Ależ naturalnie. Jeśli ma się zamiar wychowywać dzieci, nie ma innego wyjścia.

– Tak… decydują o tym dzieci. Zgadzam się. Nie mogę się doczekać, kiedy zobaczę małą Jackie.

– Jest cudowna, umarłabym bez niej. Edward zaraz wróci z nią z kinderbalu.

– Edwarda też bardzo chcę poznać.

– Będziesz pod wrażeniem. Jest kilka lat ode mnie młodszy, ale wydaje się taki dojrzały. Czasami czuję się, jakby był moim ojcem.

– Cieszę się…

Mówiła nie zastanawiając się nad przeszłością, jakby wszystkie wspomnienia z jej mieszkanka w Bayswater i wyścigów gruchotów we wschodnim Londynie zniknęły raz na zawsze.

– Sally, tu jest cudownie.

– Mamy wszystko, co trzeba: samochód kombi, wielkie psy, baranie kożuchy, kiermasze i wenty kościelne. Powinnam była już dawno temu wprowadzić się do ciebie. A teraz powiedz mi, co u dzieciaków.

Nalała herbatę, szczęśliwa, że może się pochwalić srebrnym serwisem matki.

Rozsiedliśmy się na kanapie i opowiedzieliśmy sobie, co się wydarzyło w ciągu tych lat.

Poznała Edwarda, wykładowcę fizyki na Uniwersytecie Wschodniej Anglii, podczas jego rocznego stażu naukowego w Berkeley. Wyobraziłem sobie Sally jako jedną z tych nachmurzonych, wiecznie kopcących papierosy eks-hipisek wysiadujących na krawężnikach Telegraph Hill. Okazało się, że była kierowniczką małej księgarni i zdążyła się ustatkować na długo przed poznaniem przyszłego męża. Przyglądając się mej dawnej przyjaciółce odniosłem wrażenie, że całą przeszłość jakby wyrzuciła ze swego umysłu do zsypu. Stała się znowu młoda, pewna siebie, zafascynowana światem, słońcem i tym wesołym, nie posprzątanym pokojem. Tę trzydziestokilkuletnią kobietę stać było na randez-vous ze swoim osiemnastoletnim ja, które po raz ostatni dostrzegła na lotnisku w Idlewild w 1962 roku, kiedy wsiadała do samolotu lecącego do Europy.

Jakaś inna Sally Mumford przeżywała szalone lata sześćdziesiąte, zażywała narkotyki i obracała się w podejrzanym towarzystwie animatorów życia kulturalnego, psychologów telewizyjnych i organizatorów wystaw rozbitych samochodów. Z radością słuchałem jej opowieści o ostatnich wyczynach Jackie. Jednocześnie zastanawiałem się, jak długo będzie to wszystko trwało, czy nie był to jeszcze jeden chwilowy kaprys, sen, który pryśnie w zetknięciu z pierwszą poważną przeszkodą.

*

Poobijane volvo-kombi skręciło na podjazd, kołysząc się w głębokich koleinach. Z

samochodu wysiadł mężczyzna o chłopięcym wyglądzie, z grzywą jasnych włosów i potężnymi barami futbolisty. Otworzył tylne drzwiczki, odpiął pasy bezpieczeństwa i wziął na ręce małą dziewczynkę w strojnej sukieneczce.

– Oto oni. Tylko spójrz…

Z oczami błyszczącymi dumą Sally skinęła, bym podszedł do drzwi. Chwyciła Jackie, przytuliła twarz do jej buzi i zaczęła wypytywać, jak było na przyjęciu. Pocałowała męża, który przywitał się ze mną uprzejmie, ale z rezerwą. Kiedy szliśmy za Sally i Jackie do salonu, oznajmił, że David Hunter powinien być na stacji w Norwich za godzinę.

– Pojadę po niego i spotkamy się na terenie naszych wykopalisk; wydobywamy spitfire’a z czasów wojny. Sally pomyślała, że to cię zainteresuje.

– Owszem. Powinienem był wziąć swojego syna.

Sally wspomniała, że Edward jest członkiem miejscowej grupy entuzjastów lotnictwa, wydobywających z estuarium szczątki starych maszyn. Na kominku stały zdjęcia samolotów – heinkel i pozbawiony skrzydeł messerschmidt, oblepione błotem, utrwalone na kliszy w momencie, kiedy dźwig wyciągał je z rzeki. Na honorowym miejscu umieszczono fotografię niemal nietkniętego hurricane’a. Edward wraz ze swą ekipą pozowali przy nim razem z kustoszem muzeum lotnictwa, któremu przekazali bombowiec biorący udział w Bitwie o Anglię.

Ale teraz miałem na głowie ważniejsze sprawy niż zapomniane samoloty.

Wyciągnąłem z torby prezent dla Jackie i wręczyłem tej małej dziewczynce o poważnej twarzyczce pudełko owinięte w kolorowy papier i przewiązane wstążeczką. Wspomniałem z rozrzewnieniem setki godzin, które Sally podarowała moim dzieciom. Jackie stała obok swej mamy, od czasu do czasu unosząc sztywno rączki, przypomniawszy sobie o sukieneczce z tafty. Przyglądała mi się ze słodkim, ale bezmyślnym uśmiechem. Patrząc na jej sterczące kolana i łokcie, na dłonie, które wykręcała tak, że dotykała nimi nadgarstków, na twarzyczkę bez wyrazu, uświadomiłem sobie, że to upośledzone dziecko nigdy nie będzie zdawało sobie sprawy, jaki pełen miłości dom stworzyła mu Sally.

Zacząłem żałować, że kupiłem zbyt wymyślną zabawkę – miniaturowa kuchnia z lampkami na bateryjki była dla Jackie za bardzo skomplikowana. Dziewczynka chyba to rozumiała, kiedy Edward ustawił zabawkę na stoliku i podłączył baterie. Wpatrywała się ufnie w ojca, jakby kroczyła przez świat nieco inaczej niż my wszyscy. Od czasu do czasu wyciągała rączki, ale szybko je cofała; to dziecko natury zawsze będzie się bawiło samotnie w ogrodzie otoczonym cieniami, których nigdy nie dosięgnie.

Podczas lunchu Sally rozpromienionym wzrokiem wpatrywała się w córeczkę.

Nalewając wino Edward wspomniał swój roczny pobyt w Berkeley i ich spotkanie, zupełnie przypadkowe, kiedy samochód Sally zepsuł się na Bay Area Bridge. Byłem pewien, że temu uczciwemu i odpowiedzialnemu mężczyźnie nigdy nawet nie przeszło przez myśl, że jego życie potoczyłoby się zupełnie inaczej, gdyby tamtego ranka nie wybrał się do San Francisco.

Obserwując oboje byłem przekonany, że pełna miłości atmosfera w ich domu nie jest udawana. Dziecko jeszcze scementowało ich związek.

*

W estuarium zaczął się odpływ. Żaglówki osiadały na mulistym dnie. Motorówka skrzypiała szarpiąc się na cumie, jak gdyby budząc się z głębokiego snu. Kiedy wypłynęliśmy łodzią wiosłową, ostatnia fala odpływu zdążała w stronę kanału unosząc z sobą odbicie domu.

Leżałem wygodnie na poduszkach, a Sally wiosłowała. Rzadko kiedy spoglądała za siebie, z wprawą poruszając się w labiryncie wodnych szlaków. Dwieście metrów od domu opuściliśmy główne koryto rzeki i znaleźliśmy się w równoległym królestwie małych wysepek i stumyków. Edward razem z Jackie pojechał na stację kolejową w Norwich. Mieli do nas dołączyć na miejscu wykopalisk, do którego łatwiej było dopłynąć łodzią.

– Gdzie my jesteśmy? – Sally przestała wiosłować i osłoniła oczy od blasku roziskrzonej wody. – Kopią tylko podczas odpływów. Jeśli uda ci się stanąć i nie wypaść z łodzi, spróbuj wypatrzyć iglicę kościoła. Powinna być gdzieś z lewej strony.

– Widzę ją. – Spoglądałem przez jezioro traw. Cała flota powietrzna mogła zniknąć w tym świecie zapomnianych potoków. – Jest tam też coś w rodzaju jakiegoś dźwigu na barce.

– Norfolk Lighterage. Jeden z dyrektorów jest miłośnikiem samolotów.

Sally silnymi ramionami naparła na wiosła i odepchnęła łódź, rozchylając nieco kolana; podmuchy wiatru unosiły sukienkę na jej wydatnym brzuchu, ukazując długie, opalone nogi. Po dawnych ukłuciach igłą pozostały jedynie malutkie perłowe kropeczki.

– Co to za samolot? Czy aby na pewno spitfire?

– Edward uważa, że tak, z uwagi na silnik. Zazwyczaj to jedyne, co z nich pozostaje.

Będziesz pod wrażeniem.

– Równie dobrze może być mustang… miały brytyjskie silniki.

Obserwując przesuwający się brzeg, słuchałem plusku wioseł i zastanawiałem się, czemu Sally tak zależało, byśmy razem z Davidem zobaczyli teren wykopalisk. Pomyślałem o mustangach, które bombardowały lotnisko obok obozu w Lunghua, i o zestrzelonych pilotach poszukiwanych przez japońskich żołnierzy w zdezelowanych ciężarówkach. Błotniste brzegi przywiodły mi na myśl Huangpu i rozbite samoloty leżące obok rowów nawadniających.

– Jestem skonana. – Sally odłożyła wiosła i pozwoliła, by prąd wody niósł łódź. – Czas odpocząć.

– Pozwól teraz mnie powiosłować.

– Nie. To zbyt niebezpieczne. Poza tym wiosłowanie dobrze mi robi.

Złapała się mojej ręki, opuściła swoje miejsce, przeszła po chyboczącej się łodzi i opadła na poduszki obok mnie. Starła pot, który sprawił, że jasne włosy przykleiły się jej do czoła. Dryfowaliśmy na falach, odgrodzeni od świata dziką trawą i zboczami gładkiego błota.

– Zdaje się, że słyszę Jackie. – Sally uniosła głowę na dźwięk ostrzegawczego gwizdu zaniepokojonego ptactwa wodnego w trzcinach. – Nie, za daleko.

– Ona jest cudowna, Sally… masz wyjątkowe szczęście.

Oparła głowę na moim ramieniu i ujęła dłoń, wodząc złamanym paznokciem po siateczce linii, jakby chciała zapamiętać dziwne koleje mego życia.

– Jest wspaniała. Edward ją ubóstwia. Świetnie sobie radzi na zajęciach wyrównawczych i ma mnóstwo koleżanek.

– Wkrótce będzie miała towarzysza zabaw. Czy to chłopiec czy dziewczynka? W

dzisiejszych czasach można sobie wybierać.

– Nie, dziękuję! Wolę nie wiedzieć. Chłopiec czy dziewczynka, niech to rozstrzygnie natura. – Położyła moją dłoń na swym brzuchu i roześmiała się, kiedy poczułem kopnięcie dziecka. – Strzeż się ciężarnych kobiet, Jim. Spędziłeś z nimi masę czasu.

– Rozkoszowałem się każdą chwilą. Daj mi znać, jeśli kiedyś znudzi ci się Edward.

– Nie znudzi mi się. – Zamknęła moją dłoń wokół linii życia. – Pamiętasz Miriam w ciąży?

– Nie pamiętam jej innej. Wierz mi, była dwa razy taka jak ty.

– Miło to usłyszeć. Chyba potroję swoją wagę. Myślisz, że się zmieniłam?

– Całkowicie. David nie będzie mógł wyjść z podziwu.

– Była już najwyższa pora, by się zmienić. Dla ciebie też, Jim. To były cudowne lata, ale… patrzę na Edwarda i małą Jackie i czuję się taka szczęśliwa. Musieliśmy być bardzo, bardzo mądrzy, jeśli po tych wszystkich szaleństwach udało nam się wrócić do normalnego życia.

– Nie wszystkim.

– Chodzi ci o Davida? Wiem.

– Czeka cię miła niespodzianka. David ma się znacznie lepiej, prowadzi lotniczą firmę przewozową w Brukseli. Razem ze swą przyjaciółką chce zaadoptować jakieś dziecko z Azji…

– David umarł… – Sally zanurzyła dłoń w wodzie. – Poznałam to po jego głosie.

Umarł wiele lat temu.

– To krzywdzące. Poza tym to nieprawda, już raczej można by to powiedzieć o mnie.

Peggy Gardner często mi powtarza…

– Nie. Wiedzieliśmy, czego szukałeś. Ale David? Mimo to cieszę się, że u niego wszystko w porządku. – Uśmiechnęła się do siebie unikając mojego wzroku. – Próbowałam się dodzwonić do Dicka Sutherlanda, oglądamy go w programie dziecięcym. Jest ulubionym panem doktorem Jackie.

– Pozostał takim samym bożyszczem widzów programów przedpołudniowych jak dawniej. Ludzie występujący w telewizji nigdy się nie starzeją – albo starzeją się w inny sposób. Jakieś problemy z nerkami sprawiły, że nieco zwolnił tempo; chce rzucić telewizję i znów zostać poważnym psychologiem.

– Ejże, zawsze twierdziłeś, że telewizja to bardzo poważna sprawa! Nie próbuj mnie przekonywać, że Dick zaczął myśleć samodzielnie. Zawsze odnosiłam wrażenie, że jest całkowicie pod twoim wpływem… A teraz opowiedz mi o sobie. O swoich książkach.

– Nie ma o czym mówić – i w tym problem. Całe swoje dorosłe życie spędziłem z dziećmi. Nagle, w wieku pięćdziesięciu lat, znalazłem się w próżni. Matki czują to samo.

Natura nic nie wymyśliła na taką ewentualność – albo, jak powiedziałby Dick, natura wymyśliła na taką okoliczność śmierć.

– Bzdura. Nie umrzesz. A przynajmniej nie dziś po południu. Poza tym masz dzieci, nawet jeśli z tobą nie mieszkają. To musi być pewna ulga, nigdy nie zrozumiem, jak dawałeś sobie radę z nastoletnimi dziewczynkami.

– Zawsze robiłem dokładnie to, co mi kazały. Mówiąc szczerze, ojcowie mogą być lepszymi matkami, niż ci się wydaje. To matki komplikują żyie swych nastoletnich córek; niektóre koleżanki Alice i Lucy przeszły prawdziwe piekło.

– Cóż, pomyśl tylko, wszyscy ci młodzi ludzie dzwoniący do drzwi, córki zażywające pigułki. Biedne matki czują się tak, jakby prowadziły burdel. Nic dziwnego, że Peggy cię strofuje. Poza tym chciała cię na zawsze zatrzymać w tym okropnym baraku… ale Miriam byłaby dumna z Henry’ego i dziewczynek. Nadal o niej myślisz?

Napisałem swoje imię na powierzchni wody.

– Od czasu do czasu. Najgorsze, że zacząłem zapominać, jak wyglądała. Niekiedy próbuję ją sobie przypomnieć i czuję się tak, jakbym oglądał amatorski film nakręcony przez kogoś innego. Wiem, że nie powinienem tego mówić. Pamięć o ukochanych powinna trwać wiecznie, ale często właśnie ich zapominamy najszybciej…

Sally położyła sobie moją rękę na piersi. Potrzymała ją przez chwilę, a potem przesunęła niżej. Kobiety, które kochałem, żegnały się ze mną. Leżeliśmy razem w słońcu, a woda niosła nas przez szeleszczące trzciny.

*

Warkot diesla odbił się od desek pokładu barki, w przejrzystym powietrzu nad estuarium pojawił się ciemny obłok spalin. Kabel zaczął się odwijać z kołowrotu, z nieba opuścił się bloczek. Razem z Sally siedziałem na łasze suchego piachu między dwoma trawiastymi pagórkami, przed nami stał otwarty kosz z prowiantem. Jackie, wciąż w odświętnej sukieneczce, przykucnęła między nogami matki, śmiejąc się do kołyszącego się wysięgnika dźwigu.

Pod nami, w suchym łożysku potoku, Edward wraz ze swą ekipą czyścili z resztek błota kadłub pogrzebanego samolotu. Płaskie, stalowe płyty wbito w dno tak, że tworzyły ściany metalowej komnaty. Chroniły przed mułem szczątki samolotu, znajdujące się blisko dwa metry niżej. W czasie przypływu teren wykopalisk zalewała woda, która opadała przy odpływie, dając ekipie dwie godziny na kontynuowanie żmudnego zajęcia.

Wstałem i rozejrzałem się za Davidem, którego znudziły prace przygotowawcze.

Szczęśliwy, że po tylu latach znów ujrzał Sally, oszołomiony jej przemianą z hipiski lat sześćdziesiątych w stateczną panią domu, bawił się z małą Jackie w chowanego między wydmami. Nie zwracał uwagi na wykopaliska, najwyraźniej potępiając niezdrowe zainteresowanie starymi wojennymi wrakami.

– Przypomina mi tę twoją cholerną wystawę rozbitych samochodów. Jim, widzę, że jednak coś zapoczątkowałeś…

– Wolnego, Davidzie. Wydobywali samoloty i podczas wojny.

– Możliwe. Wkrótce wynajmą Olympię, umieszczą tam szczątki 747, by każdy mógł

coś sobie wybrać… Możesz pomóc w uzyskaniu dotacji od Rady Sztuki.

Zasępiony, ruszył w kierunku małego zajazdu odległego o czterysta metrów, przed którym parkowały samochody. Po wyjściu z Summerfield stał się niemal purytańsko surowy dla siebie i świata, z całą gorliwością neofity. Czułem, że potępia swoje wcześniejsze życie i uważa się za odpowiedzialnego nie tylko za to, że spędził dzieciństwo w Szanghaju, ale również za to, że ja się tam urodziłem. Nie istniała wystarczająca kara, by odpokutować za tę wiekopomną zbrodnię; logika, wyzwolona w owym okrutnym mieście, nieuchronnie doprowadziła do śmierci wiolonczelistki na estakadzie w Hammersmith.

Zostawiłem Sally, poszedłem na skraj piaszczystego brzegu i spojrzałem w głąb dołu.

Z podmokłego dna wydobywano wiadra mułu. Edward stał po kolana w ciemnym szlamie, gotów do spłukania reszty błota z silnika i kabiny samolotu. Maszyna nie miała skrzydeł i ogona – zgubiła je, kiedy wpadła do rzeki, ale miałem przed sobą typowy kadłub jednosilnikowego myśliwca z czasów drugiej wojny światowej.

Kiedy po raz pierwszy wydobyto go na światło dzienne, wszyscy umilkli. Edward polewał wodą z węża nietkniętą kabinę, obserwowany przez małą grupkę zwerbowanych z okolicy robotników i dwuosobową załogę barki. Nawet po blisko czterdziestu latach łatwo było sobie wyobrazić olbrzymią siłę, za jaką zestrzelona maszyna uderzyła o ziemię.

Odsłonięty blok silnika, czarny łeb byka z trudnego do rozpoznania metalu, był skamieniałym bólem. Czekaliśmy, kiedy wyda ostatni krzyk, gdy Edward spłukiwał szlam z pokrywy zaworów i śmigła. Na chłopięcej twarzy tego mężczyzny malowała się powaga, która musiała kompletnie podbić serce Sally, kiedy zatrzymał się za jej wozem na Bay Area Bridge i zmienił koło w volkswagenie.

Ukazało się skrzywione śmigło, wygięte w zgrabny łuk. Edward wytarł błoto z rąk i piersi. Opierając się o jedną z drabin spuszczonych do dołu, przesunął ręką po silniku w poszukiwaniu gaźnika i rur wydechowych. David opuścił zajazd i szedł przez błotnisty brzeg, niosąc tacę ze szklankami piwa. Patrzył na dziecko bawiące się z dużym psem.

– To spitfire – powiedział ktoś.

Jeden z członków ekipy wydobywczej, chirurg z Norwich, odwrócił się i uniósł w górę kciuk, uśmiechając się do mnie zachęcająco. Dałem znak Davidowi kroczącemu przez trawę i z natężeniem wpatrującemu się w pianę na piwie. Edward spłukiwał błoto z kadłuba samolotu. Ukazała się pokrywa kabiny i powyginane, metalowe płyty w miejscu, gdzie odpadł ogon. Mąż Sally dostrzegł coś, zmarszczył czoło i potrząsnął głową.

Rozległ się czyjś okrzyk, a potem znów zapanowała cisza. Wszyscy utkwili wzrok w samolocie. Chirurg z Norwich dał znak załodze barki, warkot silnika dieslowskiego umilkł.

Robotnicy zbliżyli się do dołu.

– Co się stało? – spytała Sally. – Czy z Edwardem wszystko w porządku?

– Tak. Pokrywa kabiny jest zatrzaśnięta.

– No to co? Czy ma to jakieś znaczenie?

– Pilot prawdopodobnie nadal znajduje się w środku. – Zniżyłem głos. – Gdyby wyskoczył na spadochronie, pokrywa roztrzaskałaby się w chwili upadku samolotu na ziemię.

– Dobry Boże! – Skrzywiła się, obejmując mocno córeczkę, kiedy podszedł David z piwem. – Jim, tak mi przykro, nie powinniśmy byli tu przyjeżdżać. Myślałam, że może ty i David…

– Nie… – Dotknąłem ramienia Sally, próbując ją uspokoić. – Cieszę się, że tu jesteśmy.

– Co się stało? – David minął nas i ruszył do miejsca, gdzie znajdował się samolot. – Czy ktoś jest ranny?

– Nie, ale…

Poszedłem za nim na skraj dołu. Każdy dostał szklankę piwa, ale nikt nie pił. Edward i chirurg wzięli klucze i usiedli okrakiem na kadłubie, niczym żeglarze rozwijający wanty.

Pokrywa kabiny z czarnymi, nietkniętymi szybkami dała się unieść bez trudu, ukazując skorupę zaschniętego błota.

Zaczekałem, aż spuszczono kubły z wodą i wypłukano zastarzały szlam. David stał

obok mnie z nieruchomą twarzą i popijał piwo. Nad czołem sterczały mu jasne włosy poruszane wiatrem, przypominające oszalały semafor. Obserwowałem jego usta, gdy smakował słodową pianę. Białe pęcherzyki przylgnęły do drobnych szram niczym miniaturowe baloniki.

Ukazały się tarcze instrumentów z ostatnimi wskazaniami sprzed tylu dziesięcioleci.

Wyłoniły się koła trymera i podstawa przepustnicy, kilka fragmentów poczerniałej skóry i pasy bezpieczeństwa pilota.

– Kabina jest pusta, musiał wyskoczyć na spadochronie – powiedziałem do Davida, ale pokręcił głową i dał mi do potrzymania swoją szklankę. Edward próbował wyciągnąć skórzany pakunek, umocowany przegniłymi pasami, leżący pod fotelem na podłodze kabiny – może zapasowy spadochron pozostawiony przez pilota.

W końcu udało mu się położyć tobołek na siedzeniu. Zaczął polewać skórzany futerał

wodą z węża. David krzyknął coś do niego, przeciskając się przez gapiących się robotników.

Przełazi przez stalową palisadę i zaczął schodzić po drabinie w swoim szarym, samodziałowym garniturze. Jeden z robotników zwrócił Davidowi uwagę na błoto, którym ubrudził sobie spodnie, ale ten, nie zważając na nic, padł na kolana w mokrym mule wypełniającym dno dołu. Pomógł Edwardowi wydobyć skórzany pakunek. Uświadomiłem sobie, że trzymają pozostałości kombinezonu lotniczego, kurtki i hełmu. Zobaczyłem wyszczerzone zęby i kość nosową małej czaszki. Machinalnie zacząłem pić piwo Davida, zdumiony, że jest takie zimne.

*

Dwa tygodnie później pochowano oficera lotnictwa Pierce’a na cmentarzu przykościelnym, pod pochyłą wieżą. Było stamtąd widać rzeczkę, do której w pewien czerwcowy poranek trzydzieści osiem lat temu wpadł jego samolot. Mogiła znajdowała się pomiędzy zniszczonymi nagrobkami miejscowych wieśniaków oraz sześciu lotników RAF-u pochowanych w czasie wojny. W uroczystości nie uczestniczył nikt z rodziny Pierce’a; jedyny jego żyjący krewny mieszkał w Nowej Zelandii. Ale RAF stanął na wysokości zadania – przesłał kompanię honorową, która brała udział w pogrzebach niedawno odnalezionych szczątków pilotów poległych w czasie wojny. Przyjechali również dwaj byli lotnicy z eskadry Pierce’a.

Stałem obok tych starszych mężczyzn z błyszczącymi orderami w ciemnych klapach marynarek i nie mogłem uwierzyć, że gdyby oficer lotnictwa Pierce wyskoczył na spadochronie ze swojego spitfire’a, miałby teraz przeszło sześćdziesiąt lat. Mały szkielet w skórzanym kombinezonie lotniczym wyglądał, jak gdyby należał do nastoletniego chłopca, jakiegoś dziecka, które podstępem dostało się do bazy bombowców.

Pamiętałem, jak Edward i chirurg z Norwich położyli spłaszczony pakunek na mokrym dnie dołu, obok odsłoniętego silnika Merlin. Kiedy ostrożnie rozchylili sztywną skórę, znaleźli parę drobnych kości, łopatkę i kilka żeber. David, w zabłoconym garniturze, wspiął się do kabiny i usiadł na fotelu pilota. Zaczął czegoś szukać w szlamie na podłodze.

Kiedy tak tkwił przed tablicą rozdzielczą, wyobraziłem go sobie za sterami owego spitfire’a stojącego na jakimś lotnisku polowym na południu kraju w 1940 roku. Gdybyśmy byli o kilka lat starsi, wrócilibyśmy do Anglii, by wziąć udział w wojnie i równie dobrze to nasze kości mogłyby teraz zostać wydobyte na światło dzienne przez tych niedzielnych archeologów. Przypomniały mi się rozbite samoloty japońskie i chińskie na lotnisku w Hungjao, i ja sam, jako dziesięcioletni chłopiec, często wspinający się do kabin zapomnianych bombowców, pozostawionych w wysokiej trawie. Bawiłem się zardzewiałymi przyrządami sterującymi mniej więcej w tym samym czasie, kiedy oficer lotnictwa Pierce spoczął w swym spitfirerze na dnie potoku w Norfolk.

Tak się szczęśliwie złożyło, że pochówek jego szczątków przyczynił się do odejścia na spoczynek jeszcze jednego młodego pilota. David nie kwapił się do opuszczenia terenu wykopalisk. Siedząc w kabinie, z rękami czarnymi od błota, spojrzał na świat, jakby nagle otrząsnął się ze wspomnień minionych dekad. Podczas nabożeństwa stał obok mnie. Po dwudziestu latach po raz pierwszy nałożył swój mundur RAF-u. Znów był przystojny; uśmiechał się ironicznie w ten sam sposób, jaki pamiętałem z czasów naszego dzieciństwa. Z

taką samą bezczelną miną patrzył na komendanta Lunghua, pana Hyashi.

Bałem się, że urządzi jakąś scenę – dopiero później uświadomiłem sobie, że jego prawdziwe ozdrowienie zaczęło się, gdy szedł z piwem przez błotnisty brzeg. Przyprowadził

ze sobą przyjaciela z kręgu lotników – tęgiego Koreańczyka, niegdyś pilota JAL-u, obecnie pracującego na londyńskim lotnisku. Intrygowało mnie, czemu David zaciągnął tego mężczyznę o kamiennej twarzy aż do skromnego kościółka gdzieś w Norfolk. Wtem przyszło mi do głowy, że David, nie mogąc się zdobyć na zaproszenie Japończyka, by był świadkiem pogrzebania wszystkich jego uraz z minionych czterdziestu lat, poprosił na tę uroczystość emerytowanego pilota koreańskiego.

15

OSTATNI PROGRAM

Od samego początku wszyscy, których znałem, czuli się nieswojo na samą myśl o ostatnim telewizyjnym zamierzeniu Dicka Sutherlanda. Cleo Churchill namawiała mnie, bym nie brał w tym udziału – zaproponowany film dokumentalny uważała za upiorny w najwyższym stopniu i mający na celu zaspokojenie ekshibicjonistycznych skłonności Dicka.

Traktując go bardziej tolerancyjnie i podziwiając za odwagę, próbowałem wymówić się od uczestniczenia w projekcie, powodowany różnymi przesłankami. W późniejszych latach telewizja zaczęła nadawać mnóstwo podobnych audycji, a produkowanie owych filmów stało się częścią procesu terapeutycznego, podczas którego ludzie umierający przygotowywali się na śmierć. Ale w 1979 roku pomysł zarejestrowania na taśmie filmowej ostatnich tygodni życia człowieka wydawał się czystą pornografią.

Zwróciłem Cleo uwagę, że film ów zgodny był z całą filozofią życiową Dicka, który utrzymywał, że żyje całą pełnią tylko wtedy, kiedy jest w telewizji, i choć zakrawało to na makabryczny żart, tylko wówczas umrze naprawdę, kiedy świadkiem jego ostatnich tygodni, a nawet samego momentu śmierci, będą telewizyjne kamery. Producent BBC już okazał

pewne zainteresowanie pomysłem, zaplanowano cykl filmów dokumentalnych o rozmaitych tabu związanych z owym najbardziej przemilczanym tematem. We wspomnianym cyklu miał

być również zaprezentowany film Dicka.

– Tabu? – powiedziała drwiącym tonem Cleo, kiedy dyskutowaliśmy nad tą sprawą w jej gabinecie. Starała się odgrodzić ode mnie barykadą książek dla dzieci. – Zamierza nakręcić film o umieraniu. Jim, on chce odegrać akt śmierci, podczas którego będzie wyrywany życiu przez rozbuchane emocje wszystkich widzów zasiadających przed telewizorami w porze największej oglądalności. Zamierzasz w tym brać udział?

– Cleo… to nieuczciwe postawienie sprawy. Należy to rozpatrywać na szerszej płaszczyźnie. Aldous Huxley umierając zażył LSD – może w ten sposób Dick chce sprostać wyzwaniu, któremu nie ma odwagi stawić czoła. Film najprawdopodobniej nigdy nie zostanie pokazany i śmiem twierdzić, że Dick o tym wie.

– A ty jesteś tego pewien? Bzdura!

Trzy tygodnie wcześniej Dick, po wyczerpującej walce z rakiem tarczycy, wypisał się na własne żądanie ze szpitala. Charakteryzatorka, przygotowująca nas do nocnej audycji-dyskusji, pierwsza zauważyła wole. Pamiętałem, że czekałem, by zająć fotel Dicka przed lustrem; widziałem go w otoczeniu słoiczków z kremem, widziałem, jak poruszył grdyką, gdy charakteryzatorka pokazała mu powiększone jabłko Adama. Zauważył mój wzrok w lustrze.

Zachowywał się, jakby wiedział, że jego scenariusz zostanie wzbogacony o nowy wątek, do którego nie przygotowały go lata pracy w telewizji.

Podczas nagrania był przygaszony, choć na zewnątrz prezentował pewność siebie i telewizyjny urok. Pomyśląłem, może niesprawiedliwie, że wystarczyło tylko owo niewielkie zgrubienie, prawdopodobnie cysta lub łagodne schorzenie tarczycy, by dotknąć jego najczulszego punktu – własnego wyglądu. Kiedy mówił, uśmiechając się do kamery, jego znany wszystkim repertuar gestów nagle wydal mi się paradną zbroją opadającą z rannego rycerza. Gdy przed udaniem się do Shepperton odwoziłem Dicka do jego domu w Richmond, już zaczął się uskarżać na podrażnione gardło, jakby chciał ukarać własny organizm.

Wiedziałem, że przez ostatni rok trochę niedomagał i nalegałem, by poszedł do lekarza.

Wkrótce Dick został skierowany do kliniki na obserwację. Znalazł się w pełnym paradoksów świecie współczesnej medycyny, z całą jego profesjonalną diagnostyką, ultranowoczesną technologią i całkowitym brakiem pewności. Kiedy po raz pierwszy odwiedziłem Richarda w szpitalu Kingston, zwrócił mi uwagę na fakt, że cechy tradycyjnie przypisywane pacjentom – samooszukiwanie się, odmowa spojrzenia prawdzie w oczy, irracjonalna nadzieja i rozpacz zrodzona ze skrywanego pesymizmu – w rzeczywistości charakteryzują lekarzy.

– Musisz zdawać sobie sprawę z tego – szepnął, kiedy pielęgniarka odmówiła odpowiedzi na bez ogródek postawione pytanie dotyczące podejrzenia o nowotwór – że pierwszym i najważniejszym zadaniem nauk medycznych jest chronienie tajników zawodu przed pacjentami. Wywołujemy u lekarzy niepokój i sprawiamy, że czują się winni. Zadajemy pytania, na które nie umieją odpowiedzieć. Jedyne, czego naprawdę pragną, to byśmy sobie poszli. Albo udają, że nic nam nie dolega. Najbardziej lubią kierować nas do szpitala, a potem słyszeć, jak mówimy, że czujemy się świetnie, nawet jeśli już znajdujemy się w objęciach śmierci.

Mimo perspektywy zabiegu, który miał pomóc postawić diagnozę, Dick nie stracił

ducha. Flirtował z pielęgniarkami i obłaskawiał czarujące starsze siostry, obiecując im udział

w przyszłych programach telewizyjnych. Ale degradująca i krusząca wszystko logika życia szpitalnego zaczynała zbierać swoje żniwo. Byl wystarczająco bystry, by widzieć to, co się znajdowało poza fasadą udawanego optymizmu.

– Pielęgniarki są zdumiewająco miłe – zauważyłem. – Mam ochotę położyć się na sąsiednim łóżku.

– To chyba nie najlepszy pomysł. Pamiętaj, że są jak hostessy w nocnym klubie, które wiedzą, że gościom nie spodoba się występ. – Dick opadł na wysokie poduszki, przenikliwym wzrokiem ogarniając salę szpitalną. – Ciekawe, że im lekarz wejdzie na wyższy szczebel drabiny zawodowej, tym bardziej jest przygnębiony. Obaj twoi lekarze, rejonowy i rodzinny, są stosunkowo weseli, bo poważniejsze decyzje mogą zostawić innym. Ale kiedy zaczynasz mieć do czynienia z konsultantami, nagle dostrzegasz tę pogłębiającą się niemoc. Wiedzą, że właściwie nie mogą nic zrobić, by ci pomóc. Poważne stany rakowe stanowią dla nich największe wyzwanie – przypominają, jak bezsilna jest w istocie medycyna.

Kiedy ponownie odwiedziłem Dicka, dobry humor go opuścił. Gdy się ocknął po zabiegu, odczuwał dojmujący ból, nie mógł przełykać i był przekonany, że przeszczepiono mu przełyk. Odchylił opatrunek, by mi pokazać cięcie biegnące od ucha do ucha; brzegi skóry, pokryte zaschniętą krwią, spięte były metalowymi klamerkami. Trzy dni później wypisano go, a po tygodniu złożył wizytę specjaliście, by uzyskać informację o wyniku biopsji.

Operacja nie tylko nie pomogła wyjaśnić, jak się przedstawia stan jego zdrowia, ale jeszcze zaciemniła obraz. Kiedy Dick pojawił się u specjalisty, ten, nie kryjąc entuzjazmu, zaczął się rozwodzić nad korzyściami, jakie przynoszą telewizyjne programy poświęcone medycynie. Dick opowiadał z ponurą miną, jak użycie przezeń słowa „rak” wywołało milczącą dezaprobatę, po której nastąpiła rozprawa na temat bezsensowności tego terminu w kontekście nowoczesnej medycyny. Ostatecznie, jakby po chwili refleksji, specjalista zalecił

całkowite usunięcie gruczołu tarczycy, zapewniając, że wykorzysta poprzednie cięcie, by w ten sposób uratować szyję Dicka dla kamer telewizyjnych.

– Zdumiewające – zwierzał się Dick mnie i Cleo – że nikt nie powiedział, iż mam raka. Tak, jakby chcieli to ukryć nawet przed sobą, chociaż byłem gotów stawić czoło owej wiadomości. Teraz czuję się niemal winny. Guz mózgu z przerzutami na płuca i wątrobę byłby czymś przyzwoitszym…

Razem z Cleo podziwiałem odwagę i pogodę ducha Dicka, która niestety opuściła go po drugiej operacji. Całkowite wycięcie tarczycy spowolniło przemianę materii, Dick stał się ospały i przygnębiony, mimo przyjmowanych dużych dawek wapna. Zmienił się również zewnętrznie. Długa, szpiczasta broda sterczała mu z zapadniętej szyi. Oboje zauważyliśmy, że nie przegląda się już w lusterku, które mu dala pielęgniarka.

Kiedy przyszliśmy, spojrzał na nas, jakbyśmy należeli do istot pozaziemskich, a jego prawdziwymi współtowarzyszami byli pacjenci z sali. Czułem, że żałował poprzedniego samooszukiwania się, a szczególnie szczerej próby poznania prawdy o swym nowotworze.

Zmienił się również jego stosunek do personelu medycznego. Zniknął humor i ironia – Dick stał się teraz znacznie potulniejszy i gotów do współpracy, przypominając butnego więźnia, który w końcu pogodził się z niepisanymi regułami rządzącymi w zakładzie penitencjarnym.

Wyczerpany naświetlaniami, leżał na poduszkach ukrywając łysinę pod czapką z daszkiem, którą Cleo znalazła w jego gabinecie w Richmond. Stracił zainteresowanie własną osobą i ani pielęgniarki, ani asystentka medyczna, z którą rozmawialiśmy, nie miały pojęcia o jego prawdziwym stanie. Szpital, zajęty własnymi problemami, wiódł życie równoległe do życia pacjentów.

*

Po trzech tygodniach naświetlań poinformowano Dicka, że trzeba jeszcze wyciąć pozostałości zmienionej nowotworowo tkanki. Zupełnie wyłysiał, ale już nie zawracał sobie głowy noszeniem czapki czy ukrywaniem zdeformowanej szyi. Opierając się na mym ramieniu, z trudem przeszedł do karetki, mającej go zabrać do miejsca, które w chwilach przypływu dobrego humoru nazywał „Cesarskim pałacem leczenia nowotworów” – do kliniki Mardsen na południu Londynu.

Ten ultranowoczesny szpital równie dobrze mógł być hotelem z kasynem gdzieś w Las Vegas. Jego przestronne korytarze zawieszone były plakatami w stylu pop-art. Dick otrzymał

własny pokój z telefonem, telewizorem i toaletką. W rzeczywistości była to izolatka, w której został uwięziony na dziewięć dni, pod nadzorem licznika Geigera umieszczonego nad łóżkiem, póki organizm nie wydali resztek radioaktywnego jodu. Kiedy Dick rozmawiał z nami przez telefon – razem z Cleo staliśmy za oknem z ołowianą szybą, pod ostrzegawczym napisem – jego głos zdawał się pochodzić z taśmy odtwarzanej ze zmienną prędkością.

Pielęgniarki, wchodząc do sali, by pobrać próbki krwi lub moczu, ubrane były w grube rękawiczki i fartuchy ochronne. Starały się jak najszybciej go opuścić, niczym spiskowcy montujący śmiertelną pułapkę z detonatorem ustawionym na najkrótszy czas.

Choć lekarze odnieśli pewien sukces w usunięciu guza, komórki nowotworowe rozwinęły się w kręgosłupie i wątrobie. Dick, zbyt osłabiony, by znosić dalszą kurację w Mardsen, znów został przewieziony karetką do szpitala Kingston na oddział chemioterapii, stanowiącej ostatnią deskę ratunku.

Tutaj jego organizm, pozostawiony sam sobie, bez pomocy żadnych leków, zaczął

odzyskiwać zdrowie. Poczułem gwałtowny przypływ miłości do Dicka, kiedy jego stan się poprawił. Siedział na łóżku i przymierzał nową perukę, człapał za nami na półpiętro, by popatrzeć przez okno na rzekę w oddali i swój dom w Richmond, zapytał nawet Cleo, jak tam jej praca. Powiedział nam, że kiedy nabierze dość sił, by mógł być poddany chemioterapii, zostanie przeniesiony do sterylnego pomieszczenia, które zapewni jego osłabionemu układowi odpornościowemu najlepsze warunki do zwalczania wszelkich infekcji.

Upewniwszy się, że w pobliżu nie ma pielęgniarki, pokazał mi mały, sterylny pokoik, jaki dla niego szykowali, sześcian pozbawiony bakterii, ze szczelnymi drzwiami i oknami oraz systemem wentylacyjnym przypominającym te na miniłodziach podwodnych. Ekran telewizora znajdował się za grubą szybą, jakby nawet telewizja była dla Dicka niebezpieczna.

– Przytulnie tu, prawda? – Zgarbiwszy się w swym szlafroku, Dick poprawił sobie perukę i skinął na mnie. – Idealne miejsce na rzucenie po raz ostatni okiem na świat.

Zwróciłeś uwagę na ekran telewizora? Niczym siatkówka, widziana od środka.

– Dick, daj spokój… – Ująłem go za ramię, kiedy kuśtykał korytarzem. Był znacznie silniejszy, niczym niezmordowany i uparty starzec. – Twój stan uległ znacznej poprawie, może wcale cię tam nie umieszczą. Czuję to.

– Dobra, ja też to czuję…

Pozwolił, bym mu pomógł usiąść na kozetce w świetlicy dla pacjentów, a potem przysunął dla mnie drewniane krzesło. Kiedy rozglądał się po pokoju, uderzyło mnie, jak bardzo się zmienił. Stracił wszelkie złudzenia co do własnej osoby – zawsze lubił być rozpoznawany w miejscach publicznych, ale teraz nikt, ani pielęgniarki, ani pacjenci, nie pamiętali przystojnego prezentera-psychologa, który prowadził tyle programów popularnonaukowych. Dick zdawał się nie przywiązywać do tego wagi. By zademonstrować obojętność wobec dawnego ja, wybrał sobie za dużą, złotą perukę, niemal karykaturę dawnych własnych słomianych włosów.

– Może powinieneś tu sprowadzić kamerę?

– To jest myśl. W rzeczywistości… – Spojrzał na mnie, jakby dopiero co mnie rozpoznał. – Mówią, że produkcja w fabryce zawsze spada po wizycie ekipy filmowej. Tutaj spodziewam się odwrotnego efektu. Może w szpitalach jest za dużo ekranów telewizyjnych, a za mało kamer? Jim, opowiedz mi o Cleo i o dzieciach. A propos, cieszę się, że cię widzę.

Moja propozycja trafiła na podatny grunt. Dick dochodził do siebie, próbując wzbudzić w sobie zainteresowanie naszym niekonsekwentnym światem. Obserwując jego długą, sterczącą brodę, poczułem, jak zbiera siły, jeśli nie po to, by przeżyć, to przynajmniej by jak najlepiej wykorzystać czas, który mu pozostał.

W następną niedzielę, kiedy przyjechałem do niego z wizytą, dowiedziałem się, że wypisał się ze szpitala i wrócił do domu.

*

– Wygląda na to, że mam trzy lub cztery miesiące, może sześć – wyjaśnił Dick, kiedy siedzieliśmy w jego pokoju komputerowym. – Zarówno „Omnibus”, jak i „Horizon” są bardzo zainteresowane…

– Dick, jesteś pewien?

– Rozstawią światła i sprzęt, a także specjalną kamerę wideo, do której będziemy mogli mówić. Zamierzam pokazać, co się właściwie dzieje, kiedy zbliża się nasz kres, aby przeciwstawić się wszelkim tabu i uprzedzeniom. Żadnego górnolotnego gadania o życiu i śmierci, ale możliwie jak najnormalniejsza rozmowa. Zaczniemy od czegoś, co wzbudzi powszechne zainteresowanie – dziesięć najlepszych filmów świata, nasza ostatnia wyprawa do Nowego Jorku, Chomsky kontra Skinner. Większość materiału będzie nagrywana tutaj, ale pod koniec przeniesiemy się na górę…

Mówił rzeczowym, pewnym siebie tonem, siedząc wygodnie za biurkiem, jakbyśmy znów się znajdowali w jego starym gabinecie w instytucie psychologii. Podziwiałem go, że tak łatwo zapanował nad sytuacją – znalazł dla siebie rolę, którą ja uważałem za heroiczną, podczas gdy on traktował ją jako najbardziej interesujący sposób wykorzystania czasu, który mu pozostał. Jeszcze schudł, nosił koszule z wysokimi kołnierzami i jedwabną apaszkę, by zakryć blizny. Mniejsza peruka przy właściwym oświetleniu sprawiała, że przypominał siebie sprzed lat, ale odnosiłem wrażenie, iż sympatyczny i pogodny Dick z przeszłości znów gdzieś zniknął.

Po miesiącach zabiegów medycznych jego stan wyraźnie zaczął się poprawiać. Czy przeżywał jeden z okresów remisji, która dawała ofiarom płonne nadzieje, czy też, jak nadal się łudziłem, rzeczywiście wracał do zdrowia? Jeśli chodzi o jego makabryczny film dokumentalny, w najgorszym przypadku ryzykował, że o ile przeżyje, zniszczy swój materiał.

A może, pozbywszy się wszelkich złudzeń w sali naświetlań w Mardsen, stać go było na każde szaleństwo, na jakie miał ochotę, by wypełnić swe ostatnie dni?

Jak się wkrótce przekonaliśmy, owa poprawa stanu zdrowia była chwilowym odchyleniem w górę stale opadającej linii na wykresie. Specjaliści z Mardsen załatwili z lekarzami Dicka z Richmond leki powstrzymujące przerzuty. Teraz zabije go nie tyle choroba, co kuracja. Rak nie będzie się rozprzestrzeniał, ale powiększane dawki leków zniszczą układ odpornościowy chorego, tak że banalna infekcja dróg oddechowych przerodzi się w groźne zapalenie płuc.

Ale do Dicka nie docierała ironia tego faktu. Oszczędzał siły, by przeprowadzić ważny eksperyment psychologiczny, który okaże się takim samym sprawdzianem dla widzów, jak dla niego. Podczas naszej pierwszej zarejestrowanej rozmowy, kiedy sprawdzano funkcjonowanie sprzętu, było mi w ogóle trudno mówić, jakby moje gardło wzięło przykład z pokiereszowanej krtani Dicka. Nasze drugie spotkanie zostało odwołane, bo się poważnie przeziębiłem. Ale Dick był uparty; z sobie tylko znanych powodów postanowił, że to ja będę arbitrem – częściowo ponieważ pierwszy zasugerowałem mu pomysł filmu dokumentalnego, ale również dlatego, że chciał bezpośrednio zaangażować mnie w swoją śmierć.

Siedząc w jego gabinecie podczas przygotowań do pierwszego odcinka, zacząłem żałować tego pomysłu. Gdy Dick w końcu usadowił się za biurkiem, zauważyłem, że wysiłek związany z pokonaniem tremy przed wywiadem zupełnie wyczerpał jego siły. Młodzieńczy aktor-psycholog przeobraził się w skurczonego, schorowanego starca, wyraźnie gasnącego pod przypudrowaną peruką. Miałem nadzieję, że BBC przerwie cały ten spektakl. Ale wszystko teraz stanowiło surowiec dla telewizyjnego młyna, który działał na podobieństwo ostrych noży obrotowych w rzeźni, oddzielających najmniejsze ścięgna od kości.

Kiedy czekaliśmy, aż inżynier dźwięku sprawdzi poziom nagrania, zauważyłem, że Dick usunął ze ścian gabinetu kalifornijskie tablice rejestracyjne, podkładki do piwa z Cocoa Beach i odznaki akredytacyjne dla dziennikarzy nadających audycje z Przylądku Kennedy’ego. Podczas kolejnych naszych wywiadów znikały dalsze pamiątki z jego przeszłości, jakby świadomie demontował precyzyjnie skonstruowany mit własnej osoby.

Ale kiedy przemówił do kamery, szybko odzyskał dawną werwę.

– …Wielu ludzi pozostawiło szczegółowy opis kresu własnego życia, poczynając od greckich stoików, a kończąc na żydowskich lekarzach z warszawskiego getta, którzy prowadzili skrupulatne zapiski, jak konali z głodu. Dawniej, oczywiście, każdy wiedział, co się dzieje, kiedy człowiek odchodził na zawsze – krewni siedzieli wokół łoża śmierci, starając się pocieszyć konającego, a większość ludzi umierała w domu. Jednak dzisiaj śmierć stała się czymś, z czym stykamy się po raz pierwszy, kiedy sami musimy tego doświadczyć… Chorzy umierają w szpitalu, w otoczeniu aparatury, a obserwowanie czyjejś śmierci, szczególnie zgonu osoby nam bliskiej, jest czymś, na co nie potrafimy się zdobyć. Dlaczego? Co jest takiego w śmierci, co wywołuje w nas niepokój? W tym cyklu programów spojrzymy na śmierć oczami umierającego człowieka – czyli moimi. Nazywam się Dick Sutherland. Trzy miesiące temu lekarz powiedział mi, że…

Kiedy Dick odpoczywał po swym słowie wstępnym, zauważyłem biurkowy zegar cyfrowy, podający datę. Był 23 września 1979 roku. Zielone punkciki przypominające ziarenka ryżu migały wraz z upływem minut i godzin, obojętne na obecność kamery i słowa Dicka. Siedział w łazience na leżaku, podczas gdy reżyser i producent cyklu omawiali kilka lapsusów i potknięć językowych. Doszli do wniosku, że z uwagi na specyfikę programu, podkreślą one dodatkowo autentyczność, choć stworzą pewne problemy przy dubbingu – cykl sprzedano już za granicę. Na szczęście moja rola ograniczała się do zadania Dickowi kilku pytań ogólnych na temat stanu jego umysłu.

– …Jak się naprawdę czuję? Czy świadomość, że wszystko to za dwa miesiące się skończy – przed emisją ostatniego odcinka mojego ulubionego serialu telewizyjnego – wywołuje u mnie uczucie paniki? Czy cale dnie krążę po domu ogarnięty przerażeniem niczym nieszczęsny bohater filmu grozy? Może to dziwne, ale odpowiedź brzmi: nie.

Szczerze mówiąc, jestem spokojny i obojętny, jak gdyby wszystko to dotyczyło kogoś innego.

Umysł niejako posiadł umiejętność wycofania się, niczym lokomotywa, od której odłączono wagony. Właściwie największym problemem, przed którym stoi umierający człowiek, jest kwestia uczuć innych, szczególnie przyjaciół. W tym sensie prawdziwe jest twierdzenie, że człowiek umiera dwa razy – raz dla siebie, raz dla bliskich przyjaciół…

Czy Dick w to wierzył? Jego siostra wprowadziła się doń razem z mężem, emerytowanym księgowym z Dundee, by się opiekować chorym; nie narzucali się jednak ze swą obecnością, doglądali go i stwarzali poczucie bezpieczeństwa. Kiedy wracałem do domu, uświadomiłem sobie, że Dick miał wielu znajomych, ale właściwie żadnego bliskiego przyjaciela poza mną. Czy miał mi za złe troskę o niego i odwiedziny w szpitalu? Czy też owymi przyjaciółmi przeżywającymi jego odejście była nieokreślona widownia telewizyjna, dla której przez tyle lat był obiektem podziwu i której teraz coś się w zamian należało?

Ale podczas kręcenia naszego drugiego odcinka wszelkie odniesienia do widowni stały się nieistotne. Po pierwszej sesji nagraniowej wróciłem do domu z lekkim sercem. Nie będąc zdolny do pracy, łaziłem z pokoju do pokoju. Odnosiłem wrażenie, że czas się zatrzymał, czułem się, jakbym spędził nie kończące się popołudnie w obcym mieście. Kiedy ponownie zjawiłem się w Richmond, i to całą godzinę wcześniej, Dick ledwo mnie poznał, musiał

zajrzeć do notatnika, by przypomnieć sobie o naszym spotkaniu. Podczas nagrania siedział

sztywno za swym biurkiem uśmiechając się dzielnie, choć nieco blado, i opowiadał, co robił

w ciągu ostatniego tygodnia. Dziwne, ale jego zajęcia bardzo przypominały moje.

Zauważyłem, że ze ścian zniknęły kolejne pamiątki – bilety na brazylijską premierę „Odysei kosmicznej” i zdjęcia Dicka z amerykańskimi astronautami w centrum kosmicznym w Houston. Pomyślałem, że usuwa wszystko, co mogłoby mu przypominać ostatnie dwadzieścia lat, by móc powrócić do młodości. Uspokojony obecnością kamery, snuł

refleksje na temat swego dzieciństwa, spędzonego w Szkocji, i szkolnych lat w Australii, dokąd został ewakuowany razem z siostrą.

– …Myślenie o Japończykach podczas pierwszych lat wojny przypominało myślenie o śmierci. Wszyscy zamieszkujący Australię odczuwali niejasny lęk przed japońskimi żołnierzami, wiedzieli, że tamci się zbliżają, choć nikt nigdy ich nie widział. Oczywiście nasze wyobrażenie wroga było karykaturalne – zupełnie inne, niż w twoim przypadku, Jim, chłopaka, który okres wojny spędził w Szanghaju. Dokładnie wiedziałeś, jacy są Japończycy, zetknąłeś się również bezpośrednio ze śmiercią. Jaki według ciebie wywarło to wpływ na twą psychikę?

Obserwowałem przewijającą się taśmę w magnetofonie inżyniera dźwięku.

Przeniosłem wzrok na Dicka i spostrzegłem, że przygląda mi się zupełnie przytomnie; brodę zadarł do góry, ukazując pokiereszowaną szyję.

Odpowiedziałem nieskładnie:

– Rzeczywiście, widziałem mnóstwo trupów, jak to na wojnie. Uważam, że pod wieloma względami miało to bardzo destrukcyjny wpływ…

– Mów dalej, użyłeś zwrotu „destrukcyjny wpływ”. Spróbuj to sprecyzować.

– Cóż… zdewaluowała się nie tyle śmierć, co życie. Zaczęliśmy od niego znacznie mniej oczekiwać.

– Czy uważasz, że poprzednio oczekiwania te były zbyt wygórowane? – Zanim zdołałem odpowiedzieć, Dick kontynuował: – Może nasze wyobrażenia dotyczące życia są przesadzone i dopiero kiedy nadciąga kres, uświadamiamy sobie, że nadzieje, jakie wiązaliśmy z życiem, okazują się nierealne? Niewykluczone, że dopuściliśmy do polaryzacji życia i śmierci, gdy w rzeczywistości zjawiska te pozostają ściśle ze sobą powiązane. Im jestem bliżej śmierci, tym bardziej odległość między nią a życiem zdaje się kurczyć…

Po nagraniu Dick po przyjacielsku ujął mnie za rękę, ale błądził myślami gdzieś daleko. Przeszedł sztywno do pokoju stołowego z oknami wychodzącymi na ogród otoczony wysokim murem. Czy już zaczął o mnie zapominać, jak o podstawkach pod piwo i amerykańskich tablicach rejestracyjnych? Jednak jego najwyraźniej zaimprowizowane pytanie było bardziej zwrócone do mnie niż do widowni telewizyjnej, stanowiąc próbę wniknięcia w mój charakter i motywy, którymi się kierowałem.

Przerwy między poszczególnymi nagraniami zdawały się wydłużać, jakbyśmy próbowali zatrzymać czas, by opóźnić nadejście tego, co nieuniknione. Odnosiłem wrażenie, że jestem świadkiem narodzin nowego Dicka, znacznie bardziej niezależnego od prezentera telewizyjnego, którym był przez tyle lat. Podczas naszego trzeciego i czwartego spotkania mówił do mikrofonu urywanymi zdaniami, jakby lekko zniecierpliwiony, opisując drobne przyjemności życia codziennego i uczucie tryumfu, że udało mu się zaprzyjaźnić z kotem sąsiadów. Ale przyjemności te zdawały się równie abstrakcyjne, jak kolejne ruchy podczas gry w szachy. Domyślałem się, że wkracza do królestwa, w którym człowiek, postrzegając wszystko z absolutną jasnością, nie chce, by mu zawracano głowę jakimikolwiek przyjemnościami.

Nasza piąta sesja została odwołana i pomyślałem, że Dick postanowił przerwać cykl.

Ale jego siostra powiedziała mi, że wrócił na krótko do Mardsen, gdzie poddano go nowej terapii, mającej na celu powstrzymanie rozwoju nowotworu w kolanie. Dwa miesiące temu na własne żądanie wypisał się ze szpitala. Oddychał teraz z wyraźnym trudem, powiększona wątroba wpychała przeponę do klatki piersiowej. W dniu nagrania razem z siostrą Dicka zapukaliśmy do jego sypialni, ale nie odpowiedział nam. Kiedy weszliśmy do pokoju, przez otwarte drzwi balkonowe wpadało zimne, listopadowe powietrze. Dick siedział w wełnianym szlafroku w kącie ogrodu, spoglądając na dom. Nie zauważył nas. Pamiętałem, że taki sam nieruchomy wzrok miał pies sąsiadów, kiedy wymknął się do ogrodu, by zdechnąć. Dopiero gdy chory wstał z leżaka i wolno ruszył w naszą stronę, czas znów zaczął płynąć.

Bez słowa powitania zaprowadził mnie do pokoju komputerowego, w którym zainstalowano podręczny odtwarzacz. Przed przybyciem ekipy BBC Dick zaczął przeglądać taśmę, na której zarejestrowano nasze wcześniejsze rozmowy. Przebierając niecierpliwie palcami, patrzył na siebie zwracającego się do kamery. Do tamtej chwili cieszyłem się, że ekran telewizora przynosił mu ulgę podczas tych ostatnich dni. Medium, które strywializowało jego karierę naukową, zdawało się przychodzić mu na ratunek. Nagle jego czar prysł.

Przyjechała ekipa, słyszeliśmy przyciszone głosy dobiegające z holu. Zazwyczaj pojawienie się ludzi z BBC mobilizowało Dicka. Tym razem nie zwrócił na nich uwagi, gapiąc się w pusty ekran przeglądarki. Dotknąłem ramienia Dicka myśląc, że stracił

świadomość, ale oczy miał przytomne.

– Dick, już są…

– Powiedz, żeby zaczekali. – Uczynił gest w kierunku ekranu. – Producent przestraszył

się, chce zmienić „wymowę” cyklu. Czy dasz wiarę? Trochę za późno. Chce wprowadzić nową tematykę, na przykład co sądzę o aborcji. Aborcja, czyli ludobójstwo metodą „zrób to sam”… Nie spodobało mu się to.

Roześmiał się gorzko, masując kolano przez materiał piżamy.

– Dick, możesz chodzić? Sprowadzę wózek inwalidzki.

– Nie trzeba, to tylko parę kroków korytarzem. Chirurg w Mardsen mówił o protezach kończyn. Cuda współczesnej protetyki, mój Boże, kastracja wyniesiona do poziomu sztuki.

Oświadczył, że są bliscy „zrozumienia” istoty choroby. Nie zdają sobie sprawy, że wkrótce staną w obliczu inwazji epidemii wyimaginowanych schorzeń. Najbardziej cenimy sobie zafałszowany obraz samych siebie. – Przytrzymał mnie za rękę, świadom, że drżę. – Jeśli chodzi o ten eksperyment… Ktoś inny będzie mnie musiał zastąpić. Kto wie, może kiedyś…

Były to ostatnie słowa Dicka skierowane do mnie. Wstał i cicho przeszedł do sypialni.

Zamknął za sobą drzwi, pozostawiając mi zadanie przeproszenia ekipy filmowej. Tak rzeczowo mówił o naszym „eksperymencie” i dopiero wtedy odkryłem, że wziął udział w tym programie dokumentalnym tylko z jedną myślą. Ów cykl wywiadów został zaplanowany jako podstęp, który miał go uratować. Dick zbyt dosłownie uwierzył w moją ironiczną przepowiednię, że będzie autorem pierwszego wielkiego odkrycia naukowego, dokonanego na oczach telewidzów, i wbrew wszelkiej logice ubzdurał sobie, że tym odkryciem stanie się jego wyzdrowienie z nieuleczalnego raka.

To, co miało być naszym ostatnim wywiadem, nigdy nie nastąpiło. Kiedy dwa tygodnie później pojawiłem się w Richmond, przed domem stała karetka pogotowia. W

środku zastałem jego lekarza i pielęgniarkę oraz siostrę z mężem. Przez drzwi sypialni Dicka padało światło reflektorów telewizyjnych. Chciał nagrać ostatnie refleksje o swoim życiu, zanim zabiorą go do szpitala, ale widać było, że jest zbyt osłabiony, by mówić. Producentowi udało się przekonać lekarza, by pozwolił zrobić ostatnie ujęcie Dicka, leżącego na łóżku w pokoju stołowym obok ciemnego, mahoniowego stołu i krzeseł o prostych oparciach – scenerii odpowiedniej dla trybunału.

Stojąc w progu za kamerzystą pomachałem przyjacielowi. Twarz przesłaniała mu maska tlenowa, do żyły podłączoną miał kroplówkę, rurka cewnika wetknięta była do szklanego naczynia umocowanego pod łóżkiem. Nie nałożył peruki, jego twarz przypominała maskę. Wyglądał, jakby z jego schorowanego ciała za chwilę miało wyciec życie przez te wszystkie rurki, którymi był oplątany niczym młody Chińczyk na peronie kolejowym z piersią okręconą przewodami telefonicznymi.

16

PAŁAC RZECZY NIEMOŻLIWYCH

Do Shepperton przyjechało wesołe miasteczko. Spacerując wzdłuż rzeki widziałem poprzez drzewa wozy o chromowanych bokach, wjeżdżające do parku obok pomnika ofiar wojny. Były wśród nich ciężarówki załadowane samochodzikami i elementami karuzeli, rozmontowany sen, z którym małomówni cyrkowcy rozkładali się w każdy weekend w jednym z małych miasteczek w dolinie Tamizy, przypominając mieszkańcom zapomniany zakątek ich wyobraźni. Dzieci, bawiące się na brzegu rzeki, już porzuciły swoje zajęcia.

Pokrzykując do matek, biegły w stronę parku, gdzie kilkanaście pojazdów ustawiono w koło, tworząc zaczarowaną fortecę, którą potrafiły zdobyć tylko dzieci.

Pamiętałem, jak Alice i Lucy jeździły na jednorożcach, siedząc obok siebie; za sześć pensów miały tyle radości, poruszając się w górę i w dół, rączkami obejmowały szyje jednorożców, szeroko otwartymi oczami chłonęły świat, wstążki fruwały. Henry zasiadał

sztywno w srebrnym samolocie, zawstydzony, że jest za duży i nie mieści się w kabinie, potem stawał niczym kaskader i kładł rękę na skrzydle, dumny trzyletni Lindbergh.

Szedłem między drzewami niemal spodziewając się, że zobaczę ich czekających przed wejściem do wesołego miasteczka. Wyjechali na rozpoczęcie letniego semestru na uniwersytecie, ale w moich myślach zawsze bawili się w parku. Ktoś wyczarował z powietrza i światła błyszczące oczy Alice, białą sukieneczkę Lucy, Henry’ego, wykrzykującego podnieconym głosem jakiś nowy pomysł. Park hojnie rozdawał własne skarby. Wielkie wiązy, poruszane letnim wietrzykiem, rozsiewały swoje wspomnienia. Osłoniłem oczy przed słońcem i uniosłem wzrok w górę, ku falującym koronom liści, wypatrując dzieciaków siedzących na gałęziach, młodszych wydań gospodyń domowych i urzędników w Shepperton.

Może ujrzę tam swoje młodsze ja, chłopaka o wystających kościach policzkowych i dziwacznie podstrzyżonych włosach, którego z trudem rozpoznawałem w albumach z rodzinnymi fotografiami.

Jakby pod wpływem tych wspomnień ujrzałem młodego człowieka w prążkowanym garniturze i krawacie. Stał na parkingu obok sportowego triumpha i składał czarny, brezentowy dach, przyglądając mi się uważnie. Poszedłem za dziećmi w stronę wozów rozstawionych w głębi parku, nie potrafiąc sobie przypomnieć, skąd znam tego mężczyznę, choć on zdawał się mnie poznawać. Po tablicy rejestracyjnej jego triumpha zorientowałem się, że samochód ma dwadzieścia lat – identycznym pozwolił mi się kiedyś przejechać Dick Sutherland.

Minęła mnie córeczka sąsiadów, mrucząc coś pod nosem. Wyciągnęła do mnie rączkę, bym poszedł z nią do wesołego miasteczka. Właśnie wtedy młody mężczyzna zostawił swego triumpha i zaczął iść w moim kierunku. Czy był znajomym Alice lub Lucy? W jego twarzy widziałem coś, co przywodziło mi na myśl siebie samego z czasów kawalerskich. Kiedy wiązy zaszumiały nad naszymi głowami, rzucając cętki na włosy dziecka ciągnącego mnie za rękę, odniosłem absurdalne wrażenie, że ten młody człowiek to ja. Uniósł dłoń w ostrzegawczym geście i zawołał do mnie:

– Pytam, czy jest pan ojcem…?

Odwróciłem się, by go pozdrowić, i wpadłem na starszą siostrę dziewczynki.

Pomogłem jej podnieść wiaderko i łopatkę, które upadły na trawnik, ale zanim zdążyliśmy się nawzajem przeprosić, młody mężczyzna wrócił do samochodu. Zamknął brezentowy dach i unikając mego wzroku usiadł za kierownicą. Pomyślałem, że zauważył mnie idącego za dziećmi, zbyt starego jak na ojca, a za młodego na dziadka, i zaczął podejrzewać o jakieś złe zamiary względem maluchów.

Patrzyłem, jak odjeżdża z rykiem silnika, mija pomnik ofiar wojny i zatłoczone w porze lunchu puby. Kiedy zniknął, czułem się tak, jakbym o mały włos nie spotkał samego siebie.

*

To uczucie nieuchronnego randez-vous gdzieś w Shepperton narastało we mnie podczas sześciu miesięcy po śmierci Dicka Sutherlanda. Budziłem się każdego ranka, gotowy do codziennych zajęć, dopingowany ciepłym, wiosennym słońcem i dziwnym podnieceniem, które czułem w środku. Spodziewałem się, że śmierć Dicka mnie przybije, a przygnębienie to pogłębi nie dokończony film dokumentalny, tymczasem odczuwałem ulgę. Powietrze przed krematorium było tak przejrzyste i ostre, że zgorszyłem Cleo Churchill wypatrując nad kominami jakichkolwiek śladów spalonego ciała.

Świecka uroczystość, z odtworzonym z taśmy recitalem organowym i śmieszącym mnie ceremoniałem, przypominała rytuały jakiejś nowej religii znajdującej się ciągle w początkowej fazie rozwoju, a wrażenie to jeszcze potęgowała obecność licznych producentów telewizyjnych. Wiecznie myśląc o dwunastoczęściowych serialach, może postrzegali Dicka jako prekursora ery telewizji globalnej. Braliśmy udział w pogrzebie kogoś, kto z niezwykłą przezornością jeszcze za życia zapewnił sobie stałe miejsce w archiwach BBC.

Postarałem się, by zdążyć opłakać Dicka jeszcze za jego życia wiedząc, że wkrótce na ekrany powrócą powtórki starych programów. Choć nie podobał mi się ostatni film dokumentalny, w którym wspólnie braliśmy udział, byłem wdzięczny Dickowi, że wybrał na swego partnera właśnie mnie. Demistyfikując własną śmierć, wyzwolił mnie z wszelkich lęków przed moim kresem. Po raz pierwszy od narodzin dzieci czułem, że całkowicie rozliczyłem się z przeszłości i mam wolną rękę, by stworzyć nowy świat z tego, co teraźniejsze i przyszłe.

Czas, pchający nas w objęcia przeznaczenia, które sam dla wszystkich wybierał, zaczął

tracić swoją władzę. Dzień będzie trwał tak długo, jak mnie się będzie podobało. Mogłem rzucić pisanie i przez godzinę obserwować pająka budującego pajęczynę. Podczas spacerów nad rzekę stawałem pod wiązami i czekałem, aż czas się uspokoi, nasłuchując jego równego oddechu, gdy zatrzymywał się nad lasem. Zacząłem dostrzegać piękno liścia, dobroć drzew, mądrość światła. Mój mały dom, znajome uliczki i ogrody spowijała taka sama poświata, jaką widziałem podczas swego eksperymentu z LSD i tych nie kończących się letnich miesięcy, kiedy przyszli na świat Henry, Alice i Lucy.

*

U wejścia do wesołego miasteczka matki plotkowały szukając w torebkach drobnych, a dzieci niecierpliwie przestępowały z nogi na nogę przed kasą biletową. Podbiegły z piskiem do karuzeli, zostawiając z tyłu samotnego syna pakistańskiego gazeciarza. Przyglądał mi się nieśmiało miedzianymi oczami, kiedy kupowałem dla nas bilety, a potem skoczył, by dołączyć do reszty.

Karuzela się kręciła, dzieciaki piszczały słysząc pieśń starej syreny, patrząc na unoszące się i opadające konie i jednorożce. Małe rączki szarpały końskie grzywy, w powietrzu fruwały mysie ogonki, okrzyki przerażenia ustępowały miejsca pełnym powagi spojrzeniom.

Obserwując je żeglujące w powietrzu, zbliżyłem się do wirującego firmamentu.

Migały światła w takt piskliwej muzyki, która wydobywała z wiatru wspomnienia, marzenia mego własnego dzieciństwa, kiedy sam dosiadałem tych zniszczonych jednorożców.

Dwuletni chłopczyk z namaszczeniem siedział za sterami miniaturowego samolotu, zbyt przerażony, by płakać, z oczami utkwionymi w pogwizdującą syrenę.

Kiedy obserwowałem ową zaczarowaną scenę, karuzela zdawała się nieruchomieć, zachowując na wieczność tę jedną chwilę. Po raz pierwszy udało mi się spojrzeć poza małych jeźdźców, przez srebrny las spiralnych zębatek i wirujących zwierciadeł nad syreną. Wszyscy, których znałem, jechali na jednorożcach: Miriam i Dick Sutherland, nastoletnia Sally Mumford, chłopięcy David Hunter. Zrobiłem krok do przodu, czekając na wolne miejsce…

– Jim! Uważaj! Co ty robisz?

Drewniany słup uderzył mnie w rękę. Karuzela wirowała w zgiełku i blasku świateł, ochrypły krąg łuszczącej się farby i odpadającej pozłoty. Zachwiałem się, podtrzymali mnie dwaj mężczyźni pilnujący swoich synów. Po chwili otoczyły mnie silne kobiece ramiona.

– Jim, prawie zemdlałeś! – Cleo Churchill dotknęła moich policzków, patrząc mi w twarz zaniepokojonym wzrokiem. – Pomyślałam, że cię tu znajdę. Sprawiałeś wrażenie, jakbyś próbował dosiąść jednorożca…

*

Światło słoneczne zalało ogród pod oknami mego gabinetu, pozdrawiając jeżyny i czarny bez, tłoczące się na skraju trawnika.

– Przynajmniej za kierownicą nie jesteś tak lekkomyślny… – Cleo przyniosła z kuchni dwie szklaneczki dżinu z lodem. – Jim, powiedz mi, czy miałeś zamiar pojeździć na karuzeli razem z dziećmi?

– Niezupełnie… – Zmusiłem się do uśmiechu, masując stłuczoną rękę. Różowy rumieniec angostury zalał dżin niczym krwawa pręga, oglądana przez skrzydło motyla.

Właściciel karuzeli i jego muskularni synowie kazali mi się wynosić, podejrzewając, że noszę się z jakimiś złymi zamiarami. – Zapomniałem, że jest w ruchu – złudzenie, wywołane słońcem przekształciło karuzelę w rodzaj stroboskopu…

– Cóż, wierzę ci… postaraj się nie zatrzymywać pędzących samochodów. Nie chciałabym tłumaczyć Lucy i Alice, co się stało.

Wiatrak na kominku obracał się i właśnie refleksy światła słonecznego na jej blond włosach wywołały ów dziwny efekt. Nad gołymi ramionami Cleo wisiała identyczna aureola, jak nad każdym liściem w ogrodzie. Było mi przykro, że stałem się przyczyną jej zmartwienia – od miesięcy powtarzała mi, iż żyję w Shepperton niczym rozbitek na wyspie bezludnej.

Wypadek w wesołym miasteczku musiał w jej oczach wyglądać jak kolejna próba wyrwania się stąd.

Już od dawna byliśmy przyjaciółmi, ale nigdy nie zostaliśmy kochankami – raz, kiedy pod wpływem alkoholu ogarnął mnie refleksyjny nastrój, określiłem to jako przeoczenie, na co odpowiedziała uniesieniem brwi, przebiegłym uśmiechem i milczeniem. Wzajemnemu zbliżeniu stała na przeszkodzie wspólna przyjaźń z Dickiem. Dzieliło nas inne spojrzenie na tego wyjątkowego, lecz zagadkowego człowieka, a także pewna powściągliwość Cleo wobec mojej osoby. Teraz, kiedy Dick odszedł, mieliśmy tylko siebie; podobnego wstrząsającego odkrycia dokonuję podczas pogrzebów wielu ludzi.

Chciałem ją objąć, ale odczuwałem trudności z ogarnięciem wszystkiego, co mnie otaczało, nie tylko w świecie pożądania, ale również w królestwie zwykłych przedmiotów.

Delikatne ręce i nieśmiałe usta Cleo, liście na podjeździe, tęcze na szybie mego samochodu – wszystko stało się wyidealizowaną wersją siebie. Gospodynie domowe, robiące zakupy przy High Street w Shepperton, statyści, opuszczający studio filmowe i dzieci na karuzeli wraz ze śmiercią Dicka ulegli metamorfozie. Oddalili się od swych zwyczajnych ja, zdawali się krążyć poza światem ograniczonym czasem i przestrzenią, wypędzeni z raju codzienności.

*

Stałem obok biurka, gdzie Cleo położyła dwie grube, brązowe koperty. Zawierały pamiątki po Dicku, które przekazała nam jego siostra. Podczas gdy Cleo przyglądała mi się zza szklaneczki z dżinem, ja wyciągnąłem kalifornijską tablicę rejestracyjną, wyblakłą fotografię Dicka w kabinie jego cessny oraz zdjęcia, do których pozował razem z astronautami i badaczami kosmosu na Przylądku Kennedy’ego w latach sześćdziesiątych.

Były tam też podstawki pod szklanki z motelu Tropicana w Hollywood, żetony z kasyna w Las Vegas i identyfikatory z zapomnianych konferencji psychologów.

Ułożyłem je w porządku chronologicznym na tyle, na ile umiałem. Zdjęcia i pamiątki były kadrami z filmu jego życia, którego był zarówno gwiazdą, jak reżyserem. Nie skrywana próżność młodego Richarda Sutherlanda jeszcze spotęgowała moje przywiązanie do niego.

Cieszyłem się, że umarł cicho i nie cierpiąc, pogrążony w śpiączce wątrobowej.

Cleo otarła oczy i wzięła mnie pod rękę.

– To jak relikwie. Kości świętego. Zamierzasz zatrzymać wszystko?

– Myślę, że nie ma takiej potrzeby. Niech każde z nas wybierze sobie jedną rzecz na pamiątkę.

Patrzyłem na skąpane w słońcu niebo w Shepperton i wspominałem, jak Dick mówił o naszym pojmowaniu czasu. Jeśli poczucie czasu jest archaiczną strukturą umysłową, odziedziczoną po prymitywnych przodkach, może Dick uczynił pierwszy krok ku jej destrukcji?

Cleo pochyliła się nad biurkiem, jej jasną głowę oblało światło słoneczne. Była taka, jak dzieci na karuzeli – stała nieruchomo, a ciągle przesuwała się obok mnie. Nigdy właściwie jej nie dotknąłem, świadom dystansu, który ustanowiła między nami, ale teraz położyłem dłonie na jej ramionach, obejmując ją w świetle.

*

Przyglądała się, jak rozbierałem ją w sypialni; położyła mi na czole rękę, jakby sprawdzała temperaturę.

– Nie chcemy, żebyś eksplodował. Cieszę się, że przyszliśmy na górę, te podstawki pod piwo są trochę deprymujące. Jak tamten okropny film, który obaj nakręciliście.

– Biedaczysko, próbował dokonać cudu. Widziałem go przy montażu, przesuwał

kawałki siebie tu i tam, jak gdyby próbował ułożyć układankę. Dosłownie komponował

własne życie.

– Czy zamierzasz skomponować moje?

Pocałowałem jej silne nadgarstki, które próbowała mi wyrwać.

– Ależ oczywiście. Wszystkie kłótnie i polemiki zostaną wycięte. Zostawimy tylko ujęcia lewego profilu…

– Ale ja wolę ten prawy, jest bardziej inteligentny…

– …uwypuklimy schlebiające spojrzenia, momenty uległości…

– Boże, zawsze jestem uległa… – Pomogła mi z suwakiem. – Czy to część prac redakcyjnych?

– Naturalnie. – Rozpiąłem suwak do samego końca i pozwoliłem, by sukienka zsunęła się z jej ramion na podłogę. – Wyobraź sobie, że w rzeczywistości cię ubieram, ale oglądasz to na filmie puszczonym od końca.

– A więc to wszystko sztuczka operatora? Gdybym powiedziała to matce…

Zmieniła ustawienie skrzydeł lustra na toaletce, a potem otworzyła drzwi do garderoby, aby duże zwierciadło zwielokrotniło nasze odbicia. Zadowolona, spojrzała na mnie nieśmiało, by się przekonać, czy mi się podoba.

– Czuję się jak w domu – zauważyłem. – Zupełnie, jak na „Damie z Szanghaju”.

– Co ja zrobiłam? Ona została zastrzelona!

*

Staliśmy nadzy, otoczeni odbiciami naszych postaci w lustrach – kochankowie, którzy odnaleźli się podczas orgii w szklanym domu. Wokół nas stały nagie pary, pogrążone w sobie, do połowy schowane za drzwiami. Byliśmy obserwowani przez obiektywy dziesiątków kamer, jednocześnie zwielokrotnieni i rozłożeni na części. Trzymałem w dłoniach piersi Cleo, dotykałem błękitnych żyłek, które biegły wokół dużych brodawek, pieściłem różowe pręgi pozostawione przez druty gorsetu. Pocałowałem małą bliznę pod pachą, pamiątkę z dzieciństwa, o której nie wiedziałem, wodziłem ustami po srebrnych rozstępach, przypominających nasiona czasu rozsypane na jej brzuchu przez samą Ceres obsiewającą swe pole. Objęła dłońmi mój członek, masując go delikatnie, palcami naciągając skórę. Falliczne korytarze wokół nas oddaliły się – erotyczny labirynt w Pałacu rzeczy niemożliwych. Kiedy pocałowałem brodawki Cleo, batalion kochanków pochylił głowy. Siedziałem na łóżku, a ona klęczała na dywanie między moimi nogami, opierając mi łokcie na udach. Wsunęła sobie koniec członka do ust, dotknęła językiem ujścia cewki moczowej, a potem zaczęła ssać nabrzmiały mięsień, od czasu do czasu gryząc go delikatnie.

Przyciągnąłem ją do siebie, całując uda i biodra. Pchnęła mnie na poduszkę mocnymi dłońmi i uklęknęła nade mną, jej długie włosy opadały na moją pierś. Leżałem na wznak, szczęśliwy, że dzielę Cleo z lustrami, ale wyciągnęła nogę i kopnęła drzwi od garderoby.

Szklany dom zniknął, zawaliła się harmonia światła.

– Tylko ty i ja, Jim… Myślę, że teraz nam to wystarczy…

Odgarnęła włosy z czoła i położyła się obok mnie na poduszce, kolana trzymała w powietrzu, a ja pieściłem jej srom. Nabrzmiałe od krwi wargi otaczały łechtaczkę niczym kogucie grzebienie. Palcami rozchyliłem splątane fałdy czerwonej skóry i zwilżyłem wnętrze pochwy. Głaskałem gorące okolice odbytu, uciskając miękką wyściółkę wybrzuszoną przez małe hemoroidy. Leżąc obok Cleo pieściłem ją coraz gwałtowniej. Kiedy nagły wytrysk zmoczył prześcieradło, wydała głośne westchnienie i ugryzła mnie w ramię. Zawstydzona własną reakcją, przez kilka chwil leżała bez ruchu, potem przyciągnęła moje biodra i objęła nogami.

Obserwowani przez jedno lustro, kochaliśmy się całe popołudnie. Leżąc głęboko w niej, byłem pewien, że ten miłosny akt przeciągnie się długo poza letnie godziny. Czas odmówił przyznania słuszności Dickowi Sutherlandowi, Janusowi zamkniętemu w upartym szacunku dla siebie samego. Cleo miała rację, że usunęła srebrne ekrany. Z każdym spojrzeniem w lustro umiera mikroskopijna cząstka nas samych. Nasze odbicia stanowią prawdziwe granice naszego życia. Tyrania obiektywów naznaczyła ludzi swymi pieczęciami, nieskończoną liczbą zarejestrowanych ujęć, nie dopuszczających świata z zewnątrz. Objąłem mocno Cleo pragnąc, by moja skóra przesiąknęła zapachem jej ciała. Pewnego dnia znajdziemy klucz do lustra i razem przejdziemy na jego drugą stronę.

*

Pod koniec września Cleo zadzwoniła do mnie z biura, by mi oznajmić, że telewizja pokaże film dokumentalny o śmierci Dicka.

– Myślałam, że go zniszczyli – powiedziała wyraźnie zdenerwowana. – Masz zamiar go obejrzeć?

– Nie. – Wiedziałem, że nigdy nie pochwalała pomysłu tego filmu, podejrzewając, że Dick zaprosił mnie do wzięcia w nim udziału, by w ten sposób na zawsze mnie ze sobą związać. – Zapamiętamy Dicka takim, jaki był za życia.

– Dobrze. Poczułam się znacznie lepiej. Wynajmijmy łódź na weekend i popłyńmy do Henley. Od miesięcy nie opuszczałeś Shepperton.

Była to prawda. Cleo z radością wyjeżdżała z Londynu na weekendy, gotowała w mojej prymitywnej kuchni i piła podwójny dżin w ogródkach nadrzecznych pubów. Siedzenie z nią nad brzegiem wody i obserwowanie, jak drobi kanapki i rzuca kawałki chleba agresywnym łabędziom, dawało mi większe zadowolenie niż cokolwiek, co robiłem przez ostatnie dwadzieścia lat. Sally urodziła drugie dziecko, zdrową córeczkę, i zasypywała nas zaproszeniami. Niespodziewane małżeństwo Peggy Gardner z architektem, który mógłby być jej synem (Cleo zauważyła, że różnica wieku między nimi wynosiła czternaście lat – dokładnie tyle lat miała Peggy, kiedy opuściłem barak dziecięcy w Lunghua) i osierocony chłopczyk z Malakki, którego adoptował David wraz ze swą żoną Belgijką, przekonały mnie, że przeszłość na zawsze spoczęła w pokoju.

Zanim odebraliśmy wynajęty jachcik, Cleo zwróciła się do obsługi przystani, by usunięto z kajuty miniaturowy telewizor. Opici dżinem z nadrzecznych pubów i tak byśmy twardo spali późnym wieczorem, kiedy planowano emisję owego filmu. Gdy przepływaliśmy przez śluzę w Shepperton, przy sterze stała Cleo, a ja obejmowałem ją w pasie.

– Cleo, dlaczego nigdy przedtem tego nie robiliśmy?

– Właśnie, dlaczego? Bo byłeś więźniem Shepperton.

– Zatrzymamy się w Cookham i zobaczymy, czy coś tam się zmieniło.

– Tylko nie w Cookham, na pewno wszystko pozostało tam po staremu.

– Dlaczego nie? – Nie ukrywałem swego zdumienia wiedząc, że podziwiała wizjonerskie obrazy Spencera. – Zawsze lubiłaś Cookham.

– Zbyt wiele tam aniołów tańczących pośród drzew. Bądź szczery, naprawdę chcesz usłyszeć Chrystusa wygłaszającego kazanie na regatach?

– Zjemy lunch w Runnymede. Możemy obejrzeć pomnik Kennedy’ego.

– Czy zgadzam się na tę propozycję? Muszę się zastanowić…

Te strefy-talizmany niepokoiły Cleo. Nie ufała ich wpływowi na mnie i miała swoje powody. Moją decyzję nieoglądania filmu dokumentalnego Dicka przyjęła jako pierwszy przejaw mego ozdrowienia, powrotu do rzeczywistości. Spojrzałem za siebie na Shepperton, na wielkie wiązy w parku obok pomnika ofiar wojny, na wytwórnię filmową i hotele nadrzeczne, oddalające się ode mnie jak Bund w Szanghaju.

– Jim! – Poczułem, że Cleo chwyciła mnie za ramię. – Odpręż się, kiedy wrócimy, będzie tu nadal tak, jak teraz.

– Wiem. Przygotuję coś do picia.

– Nie musimy nic pić. Zawsze zachowujesz się tak, jakby Shepperton istniało jedynie dzięki twojej sile woli.

Śmiejąc się objąłem ją tak gwałtownie, że jacht mało nie wpadł na brzeg.

– Cleo, śnię to miejsce…

– Całkiem przyjemny sen. Do tego jeszcze Alice, i Henry, i Lucy. Jednak od czasu do czasu obudź się.

– Dobrze…

*

Dwie godziny później zacumowaliśmy łódź w Runnymede i ruszyliśmy łąkami w stronę wzgórz wznoszących się za lasem. Brytyjski premier w sentymentalnym geście przekazał akr ziemi amerykańskiemu narodowi i teraz pomnik Johna F. Kennedy’ego, wyrzeźbiony w bryle piaskowca, górował nad miejscem narodzin Wielkiej Karty Swobód.

Podczas wojny w Wietnamie pomnik był nieustannie obiektem ataków wandalizmu, raz nawet został uszkodzony w wyniku wybuchu bomby.

Trzymając się pod ręce wspięliśmy się ścieżką prowadzącą do rzeźby. Szczelina, powstała w piaskowcu, została świeżo zacementowana. Na twarzy Kennedy’ego widniały niewyraźnie ślady starych graffiti, zamalowanych sloganami i swastykami z fosforyzującej farby w aerozolu. Wszędzie poniewierały się puszki i śmieci – resztki jedzenia, zawinięte w srebrną folię, wepchnięto pod kamienie postumentu. Sto pięćdziesiąt metrów dalej jakiś mężczyzna w średnim wieku, z grzywą siwych włosów, odbywał w krzakach magnolii stosunek z dwudziestoletnią dziewczyną. Opuścił spodnie i leżał między jej nogami, poruszając się gwałtownie, jakby poganiany obecnością tych zdewastowanych kamieni.

Cleo spojrzała na ziemię i zmarszczyła czoło na widok śmieci.

– Czy nikt tu nigdy nie sprząta? Można by pomyśleć, że zupełnie zapomniano o Kennedym.

– Podejrzewam, że tak się właśnie stało. Pod pewnym względem to nawet dobrze.

Pomyślałem o roli, jaką Kennedy i jego śmierć odegrali w moim życiu; o tym, jak jego telewizyjny wizerunek ukształtował wyobraźnię lat sześćdziesiątych. Kadry z filmu Zaprudera zdawały się bardziej poruszające niż „Ukrzyżowanie” Grunewalda. Teraz ostały się tylko graffiti, niczym ptasie odchody na posągach wiktoriańskich generałów i mężów stanu na placach Londynu.

Zeszliśmy do bramy i skierowaliśmy się przez łąkę na parking obok molo. Ludzie opierali się o samochody obserwując, jak cała rodzina wyciąga z rzeki motorówkę. Ojciec z nastoletnią córką manewrowali na kamiennej rampie dwukołową przyczepą. Kiedy platforma zanurzyła się w płytkiej wodzie, ojciec odcumował motorówkę i nakierował ją na metalową lawetkę. Żona mężczyzny czekała za kierownicą samochodu, kiedy będzie mogła zacząć wyciągać przyczepę z wody. Z tyłu siedziała jedząc loda młodsza córka pogrążona w lekturze komiksu.

Prąd porwał łódź, próbując znieść ją na środek rzeki. Mężczyzna mocował się z metalową platformą, a żona uruchomiła silnik i obserwowała męża w lusterku wstecznym.

Kiedy dał jej znak, wrzuciła niski bieg i zaczęła posuwać się w górę pochylni. Powietrze wypełniały ryk motoru i kłęby spalin. Lina naprężyła się i przyczepa drgnęła. Z wody wyłoniły się jej koła. Ale prąd zniósł motorówkę i mężczyzna krzyknął coś do żony. Kobieta zgasiła silnik. Dziewczynka siedząca z tyłu nie zwracała uwagi, co się dzieje, czytała komiks.

Od czasu do czasu przypominała sobie jedynie, aby polizać loda.

Młodzieniec w spodenkach kąpielowych zszedł po rampie i pomógł mężczyźnie umieścić łódź na lawetce. Kobieta cofnęła się kilka metrów, by zmniejszyć naprężenie liny.

Kiedy razem z Cleo wsiadaliśmy na nasz jacht, mężczyźni przymocowywali motorówkę do przyczepy. Kobieta znów uruchomiła silnik, przed wrzuceniem biegu zwolniła hamulec ręczny i zaczęła manipulować przy tablicy rozdzielczej. Samochód zaczął się zsuwać po pochyłości. Ludzie krzyknęli ostrzegawczo, dozorca parkingu wybiegł ze swej budki i zaczął

pouczać nieszczęsną kobietę siedzącą za kierownicą.

– Co się dzieje? – spytała Cleo, kiedy nie odczepiłem cumy. – Czyżby zamierzali wjechać do rzeki?

– Wszystko na to wskazuje…

Tylne koła samochodu zniknęły w wodzie. Kobieta, słysząc uwagi dozorcy i okrzyki gapiów, kompletnie straciła głowę. Dziewczynka na tylnym siedzeniu krzyknęła i uniosła nogi. W samochodzie pojawiła się woda. Matka otworzyła drzwiczki, by ustąpić miejsca za kierownicą zniecierpliwionemu mężowi. Kiedy weszła do płytkiej wody, młodzieniec w spodenkach kąpielowych krzyknął ostrzegawczo.

Motorówka, porwana przez bystry prąd, zaczęła ciągnąć za sobą do rzeki przyczepę i samochód. Ludzie zostawiali zaparkowane pojazdy, zapominając, że w ręku trzymają kubki z herbatą. Dwaj mężczyźni wskoczyli do wody i chwycili samochód, by nie porwał go nurt.

– Cleo, zaczekaj tutaj!

Kiedy znalazłem się w wodzie, ujrzałem bladą twarz dziecka krzyczącego na tylnym siedzeniu. Woda sięgała dziewczynce już po pachy. Matka weszła do rzeki, próbując dotrzeć do auta, spódnica bawełnianej sukienki zasłoniła jej twarz. Mąż chwycił kobietę pod ramiona i wyciągnął ją na brzeg. Choć widać było, że jest zmęczony, zanurkował, by odczepić linę holowniczą.

Chwyciłem lewy słupek drzwi, starając się dotrzeć do dziewczynki trzymającej loda nad głową. Woda zakrywała jej już ramiona, mała krzyczała coś do matki. Wkoło niej unosiły się chusteczki i pojemniki aerozolowe, mapy drogowe i niedopałki papierosów wypłukane przez rzekę ze schowka i popielniczki.

Zanim udało mi się złapać dziecko, samochód ciągnięty przez motorówkę zaczął

przechylać się na bok. Gdy fala zakryła dach, rozległ się głośny okrzyk, na powierzchni wody ukazała się biała spirala lodów. Straciłem grunt pod nogami i po chwili zorientowałem się, że płynę obok ojca dziewczynki próbującego dotrzeć do motorówki. Zwolnił metalowe zaciski na platformie i łódź odpłynęła na środek rzeki, uderzając w kadłub przepływającego jachtu, którego załoga patrzyła na nas z pokładu, z kieliszkami wina w rękach.

Znów poczułem grunt pod nogami i razem z ojcem dziecka wepchnęliśmy samochód na kamienną rampę. Mężczyzna otworzył drzwiczki, z wnętrza pojazdu chlusnęła woda, ale okazało się, że tylne siedzenie jest puste. Zanurzył się w rzece, rozgarniając fale rękami, i zaczął szukać córki, ale dozorca parkingu znalazł dziewczynkę leżącą pod fotelem obok kierownicy.

Kiedy położyli dziecko na wilgotnej trawie, Cleo przyłączyła się do mnie.

– Dobry Boże, umiesz udzielać pierwszej pomocy?

– Nie, ale sądzę… – Zimna woda spływała mi po torsie i nogach.

Dozorca uniósł małą; ciało zwisało bezwładnie, dziecko miało oczy nieprzytomne, sine ręce opadły na ziemię. Matka łkając gładziła córkę po głowie. Dozorca zaczął rytmicznie poruszać ramionami dziewczynki. Szybko się zmęczył; przysunął twarz do jej bladych policzków, by sprawdzić, czy oddycha, a potem znów zaczął poruszać ramionami dziecka, jakby ćwiczył z lalką.

Cleo, oszołomiona tragedią, płakała zasłoniwszy twarz rękami. Przytuliłem jej głowę do piersi. Starając się nie patrzeć na dziecko, skierowałem wzrok na szosę do Windsoru w nadziei, że zobaczę nadjeżdżającą karetkę pogotowia. Przemknął autokar z turystami z Bliskiego Wschodu, ale zbyt późno przyszło mi do głowy, że wśród pasażerów mógł być przynajmniej jeden lekarz.

Sto pięćdziesiąt metrów od nas szedł ścieżką wysoki mężczyzna w sportowych butach.

Zmierzał w naszą stronę. Dźwigał wypchany plecak, gołymi kolanami rozgarniał wysoką trawę. Między gęstą brodą i włosami, opadającymi na czoło, widać było szczupłą twarz i zaczerwienione oczy, jakby znaczną część swych wakacji spędzał na czytaniu książek w słabo oświetlonym namiocie. Z kieszeni koszuli w kratę wystawał mu tani przewodnik po Eton i Windsorze. Zdawał się bardziej pochłonięty szukaniem w Runnymede miejsc związanych z historią, niż tragedią, która się wydarzyła na brzegu rzeki.

Kiedy znalazł się bliżej, dostrzegł dziewczynkę. Zanim ktokolwiek zdołał coś powiedzieć, zsunął plecak z ramion, zwrócił się do małżeństwa w średnim wieku, by popilnowało jego rzeczy, i przecisnął się przez grupkę gapiów. Nie zwracając uwagi na szlochającą matkę, uklęknął na trawie i ujął bezwładne ręce dziecka, zastępując wyczerpanego dozorcę.

Poruszał nad dziewczynką swymi kościstymi palcami niczym kuglarz. Uniósł ją za ramiona, tak że jej główka opadła do tyłu, kciukiem rozwarł zaciśnięte szczęki i jednym ruchem palca usunął z gardła jakieś resztki, które tam utkwiły. Jedną ręką przytrzymał żebra dziecka, a drugą nacisnął na przeponę. Z ust dziewczynki chlusnęła woda. Przygładził brodę, pochylił się i objął ustami buzię i nos dziecka. Zaczął wykonywać wolne, ale głębokie oddechy, robiąc przerwy, by uciskać mostek dziewczynki. Około trzydziestu osób obserwowało go w milczeniu.

– Oddycha… o, mój Boże. – Cleo rozerwała mi paznokciami materiał koszuli.

Dziewczynka zaczęła kaszleć. Zakrztusiła się i wypluła wodę zalegającą w płucach i tchawicy. Brodaty mężczyzna spokojnie obserwował ją przekrwionymi oczami, a potem posadził na ziemi. Dziewczynka łapczywie chwytała powietrze, jej wzrok spoczął na grupce ludzi stojących wokół. Oparła się o matkę, kaszląc i pocierając nosek, łapiąc powietrze szeroko otwartą buzią.

Dwa samochody podjechały na sam skraj kamiennej rampy, ich kierowcy zastanawiali się, jaka jest najkrótsza droga do szpitala w Windsorze. Matka zaniosła dziewczynkę do najbliższego auta. Z jej bawełnianej sukienki kapała woda. Cleo uśmiechnęła się do mnie; łzy rozmazały jej tusz na rzęsach. Wszyscy ruszyli za dziewczynką, tylko ja patrzyłem na brodatego mężczyznę, który ją uratował. Upewnił się, że dziewczynka oddycha miarowo, a potem prześlizgnął się między ludźmi i wziął swój plecak, podziękowawszy małżeństwu, które postawiło go na stoliku do gry w karty. Zanim z parkingu wyruszył sznur samochodów, mężczyzna podjął swą wędrówkę wzdłuż brzegu rzeki.

*

Minęliśmy go godzinę później, maszerującego w kierunku Windsoru. Chciałem mu podziękować, bo nikt o tym nie pomyślał, ale było mi trudno znaleźć właściwe słowa.

Skierowałem jacht bliżej do brzegu i zmniejszyłem prędkość, abyśmy się z nim zrównali.

Szedł w swych ciężkich buciorach, sprawdzając coś na mapie. Na jego kraciastej koszuli dostrzegłem zaschniętą plamę po lodach, zwróconych przez dziewczynkę pod wpływem uciskania żołądka. Domyślałem się, że jest dyrektorem szkoły lub urzędnikiem państwowym, ale wiedziałem, że równie dobrze może być płatnikiem na statku albo pacjentem szpitala psychiatrycznego na przepustce. Ciężki plecak wrzynał mu się w szczupłe ramiona, ale zdawał się nie przejmować jego wagą. Do zapięcia przymocował parę suszących się skarpetek, których wcześniej nie zauważyłem. Pomyślałem, że uprał je w rzece wkrótce po wyratowaniu dziewczynki.

Cleo pomachała mu, mężczyzna uśmiechnął się do niej przyjaźnie, a potem przyspieszył kroku i oddalił się. Widocznie w czasie wakacji zadowalał się własnym towarzystwem. Nieprzewidziany świat Cleo, gołe kolana, plama po lodach i suszące się skarpetki przesunęły się obok jachtu i drzemiących łabędzi. Pomyślałem, że mógłbym zapytać, kim jest, ale uświadomiłem sobie, że właściwie już wiem.

17

OKUP ZA MARZENIA

Goście w kostiumach maskaradowych przybywali na to szczególnego rodzaju przyjęcie ze wszystkich stron. Setki pojazdów stało wzdłuż spokojnej drogi w Buckinghamshire. Kiedy wypatrywałem wolnego miejsca, wyprzedziła mnie furgonetka, w której jechały dwie Marie Antoniny z hersztem piratów i trzema rzymskimi senatorami. Ich uróżowane policzki i pomalowane usta sprawiały, że wyglądali niczym ofiary dżumy w drodze do szpitala zakaźnego.

Mój sen o Szanghaju zmaterializował się – jak wszystkie sny – w najmniej oczekiwanym miejscu, pomiędzy okazałymi domami wzniesionymi wokół pola golfowego w Sunningdale, oddalonym od Shepperton o nieco ponad kwadrans jazdy samochodem. Przez trzydzieści lat mieszkałem w cieniu budynków wytwórni filmowej, ale nigdy nie widziałem wnętrza hali zdjęciowej i nie byłem przygotowany na to, co się dzieje podczas realizacji superprodukcji. Ze stronic mej powieści wychynął dżinn i tchnął życie w przeszłość z ekstrawagancją, która daleko przewyższała to, co można było ujrzeć w dawnym Szanghaju.

Miasto wspomnień, którego ulice odtworzyłem na kartach książki, ograniczony możliwościami druku, zmaterializowało się jako zlepek rzeczywistości i superrzeczywistości.

Pamięć została zastąpiona najnowszą techniką rekonstrukcji historycznej, gdzie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość można mieszać, by dogodzić wszelkim kaprysom producenta.

Wyruszyłem z Shepperton o siódmej rano, spodziewając się zastać w domu w Sunningdale niewielką ekipę filmowców. Budynek, wynajęty przez wytwórnię filmową, miał

odegrać rolę domu mego dzieciństwa przy Amherst Avenue. Wiele scen nakręcono już w Szanghaju, albowiem banki i hotele wzdłuż Bundu nic się nie zmieniły od czasu przejęcia władzy w mieście przez komunistów w 1949 roku. Ale domy przy Amherst Avenue były w ruinie, przekształcono je w kamienice czynszowe, zamieszkane przez liczne chińskie rodziny, i prowizoryczne biura. Pod numerem 31 znajdowała się New China Electronic Import and Export Agency. Podjazd był zarośnięty, przegniłe framugi okien podparto rusztowaniem z bambusa, basen przykryto dachem i w ten sposób uzyskano magazyn.

Na szczęście replika Amherst Avenue istniała na drugim końcu świata, kilka kilometrów od wytwórni w Shepperton. Te eleganckie domy z pruskiego muru wzniesione w latach trzydziestych obok pola golfowego służyły jako wzór dla budynków, które brytyjscy emigranci, jak moi rodzice, kazali postawić na przedmieściach Szanghaju – domy, w których za fasadami w stylu elżbietańskim kryły się amerykańskie łazienki, kuchnie i klimatyzacja.

Było coś dziwnego w tym, że budynek z bliskiego sąsiedztwa mógł tak dobrze pełnić rolę domu mego dzieciństwa, jakby miasteczka w dolinie Tamizy stanowiły część Wielkiego Szanghaju. Jadąc za furgonetką z poprzebieranymi statystami spoglądałem na znajome okna z kamiennymi słupkami i dopiero wtedy uświadomiłem sobie, jak bystrym obserwatorem był

scenograf. Stworzył w sposób niezwykle przekonywający egzotyczne miasto, posługując się środkami, które znajdowały się bliżej, niż śmiałbym przypuścić w najśmielszych marzeniach.

Tam, gdzie spodziewałem się zastać niewielką ekipę, ujrzałem gąszcz pojazdów, które zawładnęły tym spokojnym zakątkiem Sunningdale. W pierwszej chwili widok przypominał

ewakuację Londynu – na polach rozstawiono dziesiątki przyczep samochodowych, olbrzymie markizy rozciągały się nad kilometrami chodników z desek, piętrowe autobusy, barobusy i przenośne toalety stały w równych szeregach, generatory dudniły w zimnym powietrzu poranka, przesyłając prąd labiryntem kabli do odległego o trzysta metrów miejsca, gdzie kręcono zdjęcia plenerowe. Ruchem kierowała prywatna policja, specjalne autobusy przerzucały wykonawców i członków ekipy z przyczep i furgonetek, zamienionych w charakteryzatornie, na plan zdjęciowy.

Zorientowałem się, że wytwórnia filmowa wynajęła nie jeden budynek, ale cztery, a każdy miał zastąpić fragment domu mego dzieciństwa – w jednym znaleziono odpowiedni basen, w drugim – pokoje recepcyjne i trawnik, gdzie zamierzano odtworzyć przyjęcie-maskaradę, które odbyło się w przeddzień ataku na Pearl Harbor, a w trzecim i czwartym – kuchnię, pokój stołowy i moją sypialnię. Kiedy później łaziłem po terenie i zaglądałem do okien domów w pobliżu pola golfowego, zastanawiałem się, jakie inne fragmenty mego dzieciństwa kryją się między stolikami brydżowymi i w pokojach bilardowych.

Zaparkowałem wóz na skraju zarekwirowanego kortu tenisowego i obserwowałem ekipę robotników, rozładowujących rekwizyty z lat trzydziestych – chińskie parawany, lampy w stylu art deco, dywaniki z tygrysiej skóry i białe aparaty telefoniczne. Uświadomiłem sobie, że wszyscy ci ludzie, począwszy od fryzjera, który ostrzygł mnie według mody tamtych lat, poprzez cieśli, specjalistów od oświetlenia, a kończąc na kostiumologach, pracowali, by stworzyć bardziej przekonywającą rzeczywistość od tej, którą znałem jako dziecko.

Zegar mego życia zakreślił pełne koło i to na wiele sposobów. Reżyser zaproponował

mi, bym wziął udział w balu przebierańców. Byłem mu za to bardzo wdzięczny i przyjąłem tę ofertę, ale teraz denerwowałem się jak pasażer samolotu rejsowego, który zgodził się na skok ze spadochronem. Niewinny spisek trwał już w najlepsze. Wielu moich sąsiadów od lat występowało w charakterze statystów; teraz mieli grać uwięzionych w obozie w Lunghua.

Nie dalej jak wczoraj po południu, wychodząc ze sklepu winnego przy High Street w Shepperton, spotkałem matkę dziewczynki, która chodziła do tej samej szkoły, co Lucy i Alice.

– Jim, właśnie się dowiedziałam, że będziemy razem w obozie! Tim Bolton i Staceyowie też tam będą…

Nie tylko matka, ale również jej córka, teraz dwudziestopięcioletnia kobieta, miały grać role kobiet internowanych w Lunghua. Niemal uwierzyłem, że śnię, a mój umysł

zaangażował sąsiadów z Shepperton do wzięcia udziału w owych sennych marzeniach.

Wracając do domu zacząłem się zastanawiać, czemu w ogóle zdecydowałem się zamieszkać w Shepperton. Trzydzieści lat temu wybraliśmy z Miriam to miasteczko na chybił trafił, ale może już wtedy wiedziałem, że pewnego dnia napiszę powieść o Szanghaju, która zostanie sfilmowana właśnie w tej wytwórni – z sąsiadami w roli statystów i przy wykorzystaniu pobliskich domów stanowiących niegdyś inspirację dla rezydencji przy Amherst Avenue.

Naszym życiem rządzi przeznaczenie; nie ma w nim miejsca na przypadki i zbiegi okoliczności.

– Jim, a więc jednak jesteś! – Jedna z amerykańskich producentek pomachała mi; co chwila zasłaniali ją elektrycy i specjaliści od oświetlenia, wchodzący do domu, a po chwili z niego wychodzący. Złapała mnie za rękę, jakby się bała, że stchórzę i ucieknę. – Nie byliśmy pewni, czy się pojawisz.

– Jak mógłbym nie skorzystać z takiej okazji? Choć muszę ci powiedzieć, Kathy, że czuję się trochę dziwnie…

– Spodziewam się. Bardzo dobrze, że nie pojechałeś z nami do Szanghaju. Jak ci się podoba dom?

– Jest niesamowity. – Białe gołębie, wypuszczone poprzedniego dnia podczas nakręcania sceny przyjęcia dla dzieci, wciąż chodziły po trawniku. Strażnik przepłoszył je – łopocząc skrzydłami pofrunęły na dach. – Powinienem był go kupić trzydzieści lat temu.

– Wtedy nie miałbyś o czym pisać. A dziś nie byłoby nas tutaj… Przystąpimy do kręcenia sceny przyjęcia za jakąś godzinkę. Musisz się przebrać. Krawiec czeka na ciebie na górze.

– Potrzebny mi kostium…

Stojąc z tą kobietą, w pewnej chwili zdałem sobie sprawę, że trzyosobowa ekipa nagrywa naszą rozmowę dla potrzeb filmu dokumentalnego o superprodukcji, filmu o filmie, który rozgrywał się w holu zwierciadeł. To poczucie iluzji uwięzionej w iluzji jeszcze się pogłębiło, kiedy wszedłem do dużej sypialni na pierwszym piętrze. Tutaj przebierali się w swoje kostiumy ważniejsi aktorzy, wesoła gromadka, którą znałem z wielu filmów i sztuk telewizyjnych. Twarze ich wyglądały trochę inaczej, ale kiedy nałożyli makijaż, stali się bardziej realni. W przeciwieństwie do nich czułem się jak oszust w moim przebraniu Johna Bulla – czerwonym fraku, cylindrze i kamizelce w barwach angielskiej flagi.

Później, w salonie wychodzącym na ogród, stałem razem z innymi uczestnikami przyjęcia w dokładnej replice domu przy Amherst Avenue. Na stoliku obok leżały egzemplarze „Time’a” i „Life’a” z grudnia 1941 roku, z tygodnia poprzedzającego japoński atak na Pearl Harbor; niemal spodziewałem się, że za chwilę zadzwoni biały telefon i ktoś poradzi nam życzliwie, byśmy najbliższym parowcem udali się do Singapuru.

Stojąc ze szklaneczką whisky w ręku poczułem się jak jeden z owych intruzów, którzy czasami wślizgiwali się na przyjęcia moich rodziców – agenci Osi, udający pośredników handlu nieruchomościami, zawodowi brydżyści, zajmujący się ubocznie sprzedażą morfiny, byłe hostessy z nocnych klubów, polujące na kasetkę z biżuterią mojej matki – chłopiec i Numer 2 odprowadzali ich wszystkich stanowczo do drzwi. Czekałem, kiedy pojawią się moi rodzice i poproszą, bym wyszedł, nie rozpoznawszy mnie w owym karykaturalnym przebraniu.

– Cześć… – Ujrzałem przed sobą ujmującego dwunastolatka o szczupłej twarzy i poważnym spojrzeniu, ubranego w tureckie pantofle oraz kamizelkę i spodnie z mieniącego się materiału. Przedstawił mi się pewnym siebie tonem: – Jestem panem…

Kiedy wyciągał rękę na powitanie, zauważyłem, że trudno mu uwierzyć, by taki korpulentny jegomość kiedykolwiek mógł być do niego podobny.

– …a my jesteśmy pana rodzicami!

Atrakcyjna para trochę po trzydziestce – on w stroju pirata, ona przebrana za dojarkę – pozdrowiła mnie wesoło. Podczas naszej rozmowy salon zalało światło mocnych reflektorów.

Za chwilę sen miał się wyśnić. Kamerzyści byli gotowi do pracy. Goście mieli wymienić uwagi na temat nadciągającej wojny, a potem pożegnać się i przejść przez korytarz na podjazd, gdzie druga kamera czekała, aby zarejestrować, jak odjeżdżają.

Zbliżył się do mnie reżyser.

– No jak tam, Jim? – Skinął głową, by mi dodać otuchy. – Odpręż się trochę, oprzyj rękę na biodrze. Wyglądasz na faceta, który wie, jak się trzyma szklaneczkę z whisky.

– Mam trochę praktyki, ale to wszystko.

– A co powiesz na partię mówioną? Możesz coś zaimprowizować.

Patrzyłem na niego, zbyt onieśmielony, by wypowiedzieć nawet swoje nazwisko.

Poklepał mnie po ramieniu i wrócił do monitora. Zapanowała cisza. Uruchomiono kamery.

Poczułem się jak w transie, próbując wyobrazić sobie listę dialogową, którą zgubiłem w moim wcześniejszym życiu, a na jej przypomnienie poświęciłem wszystkie te lata.

Przeszliśmy do holu, za nami posuwał się operator kamery. Na podjeździe paliły się światła, odbijając się od wypolerowanych dachów samochodów, do których mieliśmy wsiąść.

Na wysypanej żwirem drodze stały sportowy buick z lat trzydziestych, packard z wysokim dachem, jakiego mieli moi rodzice, czarny chrysler ze stopniami i białymi oponami oraz kabriolet-limuzyna – lincoln zephyr z 1940 roku. Obok wozów tkwili chińscy szoferzy w uniformach obowiązujących w przedwojennym Szanghaju. Ściskając czapki pod pachą, otwierali tylne drzwiczki gościom opuszczającym przyjęcie.

Grając w tej scenie próbowałem skupić wzrok na kamerze i gapiach za bramą. Zająłem tylne siedzenie w packardzie, w ostatniej chwili przypominając sobie, by zdjąć cylinder.

Aktor grający mojego szofera zatrzasnął drzwiczki i zajął miejsce za kierownicą. Kiedy samochody zaczęły odjeżdżać, poczułem, jak przenoszę się w czasie i przestrzeni ze spokojnej drogi w Buckinghamshire do Szanghaju sprzed pół wieku, do świateł Bundu i domów towarowych przy Nanking Road, przez koncesję francuską na pętlę tramwajową przy końcu Avenue Joffre, do otoczonych zasiekami punktów kontrolnych przed wjazdem na zachodnie przedmieścia i do domu z wysokimi szczytami, gdzie mały, angielski chłopiec bawił się swymi niemieckimi żołnierzykami, zdumiony widokiem białych gołębi, które skryły się na dachu jego domu.

*

Przed lądowaniem stewardzi uprzątnęli kubeczki po ostatnich drinkach, uwijając się zgrabnie z górą śmieci po dwunastogodzinnym locie z Londynu. Siedząc razem z Cleo w pierwszym rzędzie i mając wysoko nad sobą kabinę pilotów 747, spojrzałem jej przez ramię na północno-wschodnie przedmieścia Los Angeles. Zalany słońcem krajobraz przecinały potężne autostrady szczelnie wypełnione pojazdami. Wszystko przesłaniała żółta mgiełka, jakby piasek pustyni zaczął parować.

– Baseny… – Cleo pokazała na dół. – Tysiące basenów. Ci ludzie przeżyją, nawet gdy nastąpi susza. Jak się czujesz?

– Świetnie. Przejdzie mi. Jakbym zażył za dużo amfetaminy.

– Bo to prawda. Nie martw się, dojdziesz do siebie mniej więcej za trzy dni, kiedy to wszystko się skończy.

– Mam nadzieję. Strasznie daleko wybraliśmy się do tego kina.

– Ale na jaki film! – Mówiąc szczerze, żadne z nas go nie widziało. – Szkoda, że byłeś w przebraniu, nikt cię nie pozna.

– Trudno to nazwać główną rolą.

– Bzdury, jest niewielka, ale znacząca.

– Cleo, mogli mnie w ogóle wyciąć.

– Ależ co ty mówisz? Jakby śmieli? – obruszyła się, oburzona na samą myśl. – Jedynie ty naprawdę tam byłeś.

– Nie jestem tego taki pewien. Sądzę, że aktorzy odnosili wrażenie, iż zupełnie tam nie pasuję, iż właśnie ja, jako jedyny, nie jestem prawdziwy. Większość z nich była w Szanghaju.

– Mogłeś jechać razem z nimi.

– Wiem, ale zabrakło mi odwagi. Nie byłem jeszcze gotów ponownie się z tym zmierzyć; spędziłem całe życie próbując uporać się z przeszłością. Myślę, że to właściwy sposób powrotu do Szanghaju – poprzez film. W pewnym sensie zaczęli go kręcić pięćdziesiąt lat temu…

Światowa premiera miała się odbyć za trzy dni w kinie w Westwood. Przypięty pasami czekałem, aż samolot wykręci nad morzem i prześlizgnie się nad spokojnymi falami. Mimo długiego lotu z Londynu i tego, co powiedziała Cleo, czułem się wyjątkowo dobrze.

Spojrzałem w dół na opustoszałe plaże, na pojedyncze palmy rosnące na skraju Pacyfiku, który widziałem po raz ostatni w 1946 roku. Nigdy nie byłem w Los Angeles, ale wydawało się słuszne, że moje dzieciństwo osiągnie swój kres w tym pustynnym mieście, którego nieograniczona wyobraźnia odmitologizowała przeszłość i kreowała przyszłość.

Godzinę później jechaliśmy autostradą z San Diego samochodem należącym do wytwórni filmowej, obserwując krajobraz Los Angeles – chociaż żadne z nas przedtem go nie widziało, z miejsca wydało nam się znajome. Tysiące filmów i seriali telewizyjnych stworzyło w naszych umysłach wierną replikę miasta – prawdziwszą niż absurdalny strażnik z zamku Tower i królowa, których podobizny propaguje Brytyjska Izba Turystyki jako symbole Anglii. Krzykliwe bungalowy i witryny sklepów ciągnęły się kilometrami pod plątaniną linii naziemnych, jakby całe miasto było zakurzoną dekoracją filmową czekającą na odnowienie do kolejnego przeboju ekranowego. Kochałem każdy jego zakątek i natychmiast poczułem się jak w domu.

Kiedy zjechaliśmy z autostrady i znaleźliśmy się na Santa Monica Boulevard, ujrzałem pierwszą anomalię, zgrzytliwy wtręt z innej rzeczywistości. Przy drodze stała tablica ogłoszeń wielkości kortu tenisowego reklamująca film, na którego premierę przyjechaliśmy. Pod nazwiskiem producenta i reżysera wypisane było również moje. Na moment sen się obudził i przywołał śniącego.

Identyczne reklamy widniały nad dachami Los Angeles, a nawet nad Bulwarem Zachodzącego Słońca, gdzie inny pisarz, Joe Gillis, został wplątany w hollywoodzki sen.

Kiedy w hotelu włączyłem telewizor, ujrzałem reklamy filmu wypełniające ekran nisko lecącymi mustangami, prawdziwymi relacjami z płonącego Szanghaju, japońskimi żołnierzami maszerującymi wzdłuż Bundu i moim chłopięcym ja wśród ogarniętych paniką kulisów i urzędników. Razem z Cleo obserwowaliśmy z naszego tarasu tablicę reklamową przy Wilshire Boulevard. Przeszłość wymknęła się z mojej głowy i wdrapała na dach niczym jakiś z góry skazany na zagładę potwór w filmie grozy z lat czterdziestych.

Na szczęście Cleo dostrzegła w tym wszystkim ironię.

– W jaki sposób Sindbad skłonił dżinna do powrotu do butelki? Spróbuj sobie przypomnieć.

– Jeden Bóg wie. Przypuszczam, że podstępem.

– Spędziłeś lata pisząc o geniuszu mediów i oto teraz uwolnił się i postawił cię na swej dłoni.

– Jutro wynajmę samochód. Poszukamy prawdziwego Los Angeles.

– Kochanie, obudź się. To jest prawdziwe Los Angeles.

Następnego ranka wyruszyliśmy na rekonesans po tym tajemniczym mieście.

Ujrzeliśmy całe dzielnice spowite światłem słonecznym, przypominające jak żywo fragment seriali telewizyjnych, tak dziwnie znajome, jak odwiedzane po latach ulice własnego dzieciństwa. Los Angeles było najstarszym miastem dwudziestego wieku, Troją zbiorowej wyobraźni. Sceneria naszych najgłębszych snów ułożyła się warstwami w jego przeszłości pomiędzy stacjami benzynowymi i wzdłuż autostrad.

*

W przeddzień premiery, kiedy Cleo pojechała w odwiedziny do przyjaciół

mieszkających w Santa Barbara, zadzwoniła recepcjonistka informując, że przyszła się ze mną zobaczyć pani Weinstock. Przypuszczając, że to jakaś miejscowa dziennikarka, poprosiłem dziewczynę, by skierowała gościa do naszego apartamentu. Chwilę później otworzyłem drzwi i ujrzałem przystojną Amerykankę po sześćdziesiątce, ubraną w futro z perskich owiec i jedwabny kapelusz. Kiedy jej nie poznałem, obrzuciła mnie władczym spojrzeniem.

– Jamesie, jesteś zbyt zajęty, by mnie sobie przypomnieć? – Zrobiła krok do przodu, spowita w drogie tkaniny, rozsiewając mocną woń perfum. Chwyciła mnie za ramiona i przycisnęła moją twarz do gładkich policzków. – Olga! Olga Uljanowa z Szanghaju!

– Olga…? – Zostałem przyszpilony do ekranu telewizyjnego przez swoją guwernantkę, która zmaterializowała się z hollywoodzkiego nieba jak tablice ogłoszeń i telewizyjne reklamówki. – Olga… Wprost nie mogę uwierzyć.

– Najwyższa pora, byś zaczął wierzyć.

Rozejrzała się po apartamencie; zauważyła każdą książkę leżącą na stoliku, ubrania Cleo wiszące w sypialni, otwarte walizki i zdjęcia. Kiedy mnie znów pochwyciła, uważając, że ta kilkusekundowa inspekcja wystarczy, próbowałem sobie przypomnieć drażliwą młodą kobietę, którą po raz ostatni widziałem w nocnym klubie Del Monte. Mimo upływu lat prawie się nie zmieniła; usta miała takie jak dawniej, rozgorączkowanym wzrokiem sporządziła remanent mojej garderoby z pewnością siebie osoby, która odnalazła swoje miejsce w świecie realnym. Ale jej twarz przypominała dziwną maskę – jakby ktoś przyczepił poniżej czoła policzki, nos i brodę dziecka, jednak spod czarnych rzęs spoglądały badawcze oczy, a w ustach błyskały ostre zęby starej kobiety.

– Nie zmieniłeś się, Jamesie. Ani trochę. Nadal jeździsz na swoim rowerku. – Uśmiechnęła się, zsuwając futro na krzesło. – Już sobie mnie przypomniałeś?

– Olga, tak… Co za spotkanie. Czy zorganizowała je wytwórnia filmowa?

– Wytwórnia? Nie wszystko jest filmem, Jamesie. Razem z córką zatrzymałyśmy się u przyjaciół w Van Nuys, więc pomyślałam sobie, że warto zobaczyć, co tam u mojego chłopca.

– Cieszę się. A więc wyrwałaś się z Szanghaju?

– Oczywiście. Po opuszczeniu miasta przez Amerykanów. Uwierz mi, Jamesie, nie jestem stworzona do komunizmu. Już od lat mieszkam w San Francisco…

– Wyszłaś za mąż?

– Za Edwarda R. Weinstocka, chirurga nosa i gardła, bardzo wpływowego człowieka.

– Skinęła głową, obrzucając badawczym spojrzeniem moje zdjęcie z Cleo. – Ale o mały włos sam nie zostałeś lekarzem? Czytałam wywiad z tobą, nie mogłam zrozumieć…

– Rzuciłem medycynę po dwóch latach; chciałem zostać pisarzem.

– Pisarzem? – Z powątpiewaniem pokręciła głową, jakby tylko ten komfortowy apartament hotelowy w Beverly Hills powstrzymywał ją od ostrej krytyki tak nierozważnego kroku.

Miała na sobie drogą suknię z połyskującego materiału, którą z powodzeniem mogłaby włożyć na otwarcie kasyna w Las Vegas, ale kiedy tak się kręciła w wysokich szpilkach, zorientowałem się, że wypatruję rozdarcia pod pachą, które wszystko by tłumaczyło.

Pamiętałem, jaki wpływ wywarł na mój dorastający umysł widok jej obnażonych piersi.

Mimo kunsztownej fryzury i drogiej biżuterii, dostrzegłem w Oldze pewne niechlujstwo, jakby jej ciało było narzędziem, którego można używać tak, jak dyktują okoliczności.

Wyobraziłem ją sobie w powojennym Szanghaju – przesiąkniętą wódką pułapkę na czołgi, czekającą na jakiegoś młodego, amerykańskiego żołnierza.

– A ten twój film, Jamesie, czy jest dobry?

– Z całą pewnością. Mówią, że niezrównany. Jeszcze go nie widziałem.

– Nie? – Najwyraźniej był to poważny błąd, który powinienem naprawić przed podpisaniem kontraktu z wytwórnią, a jeszcze lepiej przed napisaniem pierwszej linijki książki. Olga potrząsnęła głową, jakbym wciąż był małym, dziwnym chłopcem, który zjeździł

na rowerku cały Szanghaj w poszukiwaniu wojny. – Tak czy inaczej bardzo ci to pomoże w karierze. Zawsze wymyślałeś jakieś historyjki. Twoja biedna matka nigdy nie wiedziała, co nastąpi za chwilę…

– To moja jedyna książka o Szanghaju. Z pewnych względów napisanie jej zajęło mi trochę czasu.

– Ludzie nie uświadamiają sobie, że zdarzyło się tam zbyt wiele, by można to zapomnieć… Ile mogłabym im powiedzieć o Szanghaju. Razem powinniśmy napisać książkę, Jamesie. Byłby to prawdziwy bestseller. Moje pomysły i twoje…

– Wystarczą moje, Olgo. Mogę napisać ciąg dalszy o moim życiu w Anglii.

– W Anglii? – Olga, z miną pełną wątpliwości, pociągnęła łyk szkockiej. – Czy to aż takie interesujące? Czytałam o twojej żonie; to musiało być dla ciebie przykre.

– Minęło już tyle czasu. Olgo, zapraszam cię na lunch. Będziesz mi mogła opowiedzieć o sobie.

– To długa historia. Po śmierci matki… – Po namyśle dodała: – Umarł mój drugi mąż, angielski dentysta z Hongkongu.

Kiedy szliśmy do restauracji na dachu, trzymała mnie pod ramię demonstrując szczere współczucie, niemal całkowicie zdjęta litością nad sobą. Ale dostrzegłszy atencję okazywaną nam przez kelnerów, wkrótce stała się ożywiona jak nastolatka popisująca się gładkimi policzkami i zgrabnym noskiem. Młoda Olga, którą pamiętałem, którą próbowałem podglądać, kiedy rozbierała się w łazience, zdawała się kiwać na mnie ręką poprzez te wszystkie lata. Opowiedziała niemal jednym tchem o czasach spędzonych w Hongkongu i Manili, kiedy wspinała się po szczeblach drabiny towarzyskiej, podczas gdy jej mężowie padali pod nią jak konie pod kawalerzystami pod Austerlitz.

Kiedy wróciliśmy do apartamentu, oświadczyła:

– Jamesie, twoja książka wywołała duże zainteresowanie w San Francisco. Przeniosło się tam sporo mieszkańców Szanghaju. Może wygłosiłbyś dla nas odczyt? Mógłbyś powiedzieć, że byłam przyjaciółką rodziny. Może w służbie dyplomatycznej…

– Olgo, chciałbym, ale nawet pisanie o Szanghaju sprawiało mi wielką trudność.

– Oczywiście. Wiem, co czułeś. Zawsze byliśmy ze sobą blisko, Jamesie. Nigdy nie powiedziałeś matce o tamtych drobiazgach, które zabierałam – o srebrnych i jadeitowych figurkach… Zawsze chciałam ci za to podziękować.

– Olgo, o niczym nie wiedziałem.

– Może zapomniałeś. Mieliście wszystko, a moi rodzice codziennie głodowali. Ojciec, siedząc w tym małym pokoiku, stracił wszelką nadzieję. Dobrze, że umarł przed wybuchem wojny. Matka mi wybaczyła – kobiety rozumieją się nawzajem – ale ojciec? Nigdy…

Olga trzymała mnie pod rękę, zapach jej włosów, oddechu i ciała zawładnął mymi zmysłami. Stała obok mnie spoglądając na rezydencje Beverly Hills, jakby dostrzegła nie istniejące fasady Amherst Avenue. Przypomniałem sobie, jak czterdzieści lat temu czułem jej twarde biodro na swoim, gdy staliśmy w zasłanej odłamkami szkła sali balowej klubu nocnego Del Monte. Podczas ponurych dni w szkole w Anglii często myślałem o Oldze.

Kochalibyśmy się na jednym ze stołów do ruletki, gdybym nie byl nią tak onieśmielony, a przede wszystkim gdybym załatwił jej wstęp do biura ojca.

Objąłem tę egzotyczną chimerę, która okupiła swoje sny operacją plastyczną. Jej ciało było starsze od mojego, ale twarz przypominała buzię rosyjskiej nastolatki, która kiedyś była moją pierwszą opiekunką.

Uśmiechnęła się do siebie, może rozbawiona wspomnieniem jakiegoś dziecięcego wybryku w ogrodzie przy Amherst Avenue.

– A twoja przyjaciółka, Jamesie? – Rozluźniła mi krawat i rozpięła koszulę.

Przesunęła dłonią po mojej piersi, jakby chciała się upewnić, że brodawki są wciąż na swoim miejscu. – Kiedy wróci?

– Dopiero jutro. Pojechała spotkać się ze znajomymi wydawcami z Santa Barbara.

Olgo, to nie ma z nią nic wspólnego.

– Wydawcami? W takim razie wszystko w porządku… – Uniosła twarz, mały ekran, na którym wyświetlono obraz młodej kobiety.

Ciekaw byłem, czemu zadała sobie tyle trudu, by mnie odwiedzić – może powodowana dumą i by mi przypomnieć, że nadal może panować nad moim życiem. Z

pewnością nie poczuwała się do długu honorowego, choć przed wojną okradała moich rodziców. Ale wiedziała, że oboje byliśmy na swój sposób ofiarami zachodnich rządów w Szanghaju, które w jej oczach uosabiali moi rodzice. Zostaliśmy kiedyś zranieni i zdemoralizowani przez Szanghaj na tyle, na ile mogą zostać zdemoralizowane dzieci.

Kochając się w tym kalifornijskim hotelu udowodnimy sobie nawzajem, że rany się zabliźniły.

– Dobrze… wiesz, Jamesie, nigdy nie czekałam długo na mężczyznę. To może być dla mnie zły omen…

Ujęła mnie mocno za nadgarstki, jak pół wieku temu, kiedy prowadziła mnie do łazienki. Stojąc obok łóżka zamknęła lustrzane drzwi szafy, żeby żadne odbicie pleców nie dotarło do mych oczu. Zaczęła mnie rozbierać, jakby szykowała na przyjęcie, jej palce ani na chwilę nie przestawały dotykać mej skóry.

Rozmyślnie ociągając się, stała naprzeciwko mnie, udając niezadowoloną guwernantkę, niepewna, czy może sobie pozwolić na ten trywialny przywilej. Pocałowałem ją gwałtownie, ciesząc się, że sobie poradziła i została szczęśliwą żoną swego wpływowego chirurga.

Film naszego życia zaczął się przewijać w odwrotnym kierunku, niszcząc sam siebie w poszukiwaniu zagubionych chwil, które stanowiły klucz do naszych dawnych ja.

*

Ostatniego dnia pobytu w Los Angeles, w tydzień po premierze, postanowiliśmy z Cleo wybrać się nad ocean. Czekając na samochód, staliśmy w drzwiach hotelu i patrzyliśmy na czarne wieżowce Miasta Aniołów kilkaset metrów przed nami. To skupisko ślepych wież wynurzało się z płaskiego miasta niczym chropowaty, obsydianowy Manhattan.

Cleo, spoglądając na ostre jak brzytwa gzymsy, wzdrygnęła się.

– Czy to wszystko będzie tak wyglądało, kiedy tu wrócimy? Dobry Boże… jakie niebo otacza te iglice?

– Nie takie, w którym chciałbym się obudzić. Ale spójrzmy prawdzie w oczy, Cleo; modernizm to gotyk ery informatyki. Marzenia wystarczająco ostre, by krwawić, i żadnych wątpliwości co do niskiej pozycji człowieka w świecie rzeczy. Chodźmy na plażę…

Venice, dla kontrastu, sypała się, ale podnosiła człowieka na duchu. Wzdłuż jej promenad zachowały się nietknięte fragmenty lat sześćdziesiątych. Szerokie, piaszczyste plaże pełne były młodzieży szalejącej na wrotkach, kulturystów, wykonawców nowoczesnych tańców i żebraków, udających chorych psychicznie po powrocie z Wietnamu. Skromne stoiska zawieszone były koszulkami propagującymi siłę kwiatów oraz magiczną biżuterią.

Obok szałasów wzniesionych przez grupki hipisów płonęły ogniska. Ocean wydawał się niezwykle odległy, o jego obecności przypominało jedynie migotanie fal na horyzoncie, jakby Pacyfik postanowił się wycofać w ciągu dnia. Niemal wierzyłem, że idziemy dnem przedpotopowego morza, zasłanym starymi niedopałkami papierosów, długopisami i puszkami piwa – wszystkim, co pozostało po jakimś plemieniu z zamierzchłych czasów.

Objąłem Cleo w pasie, szczęśliwy, że jestem z nią, ciesząc się, że razem polecimy do Nowego Jorku. Premiera okazała się olbrzymim sukcesem, zorganizowano ją z hollywoodzkim rozmachem i profesjonalizmem. Przypominała wielką, radosną fantasmagorię – setki limuzyn, obracające się reflektory i zamknięte ulice wyłożone czerwonymi chodnikami i pilnowane przez strażników. Widownię zapełnili aktorzy filmowi, jakby na ten jeden wieczór wymknęli się z realnego świata; kroczyli wolno przez salę w sobolach i z torebkami prażonej kukurydzy.

Okazało się, że moja mała rólka została wycięta z filmu, ku mej ogromnej uldze, choć zostałem jako niewyraźna plama pochwycona przez kamerę, która śledziła moje młodsze ja bawiące się modelem samolotu. Uważałem to za sprawiedliwe, bo każdy z nas zostawia w czasie i przestrzeni jedynie niewyraźną plamę. Poza tym, film odegrał w moim życiu istotną rolę – oglądanie perfekcyjnego odtworzenia Szanghaju stanowiło ostatni akt zupełnego oczyszczenia, które trwało całe dziesięciolecia. Wszystkie środki, jakimi dysponuje współczesna kinematografia, zjednoczyły się, by dokonać owego terapeutycznego dzieła.

Zagadka się rozwiązała; zwierciadło, jak obiecałem, stłukło się od środka. W moim umyśle obraz wymyślony zlał się z oryginałem, otaczając go opiekuńczymi skrzydłami. Patrząc na wielkie hotele przy Bundzie, nie zmienione przez te pięćdziesiąt lat, niemal uwierzyłem, że wspomnienia o Szanghaju zawsze były filmem, bez końca odtwarzanym w moim umyśle w ciągu powojennych lat spędzonych w Anglii.

*

– Wodują jakiś statek.

Cleo wskazała tłum ludzi stojących nad samym morzem. Ciągnik na gąsienicach sunął

przez piaszczystą plażę, holując przyczepę z dziwaczną łodzią. Nad kabiną przypominającą chatę krytą strzechą wyrastał pojedynczy maszt. Kiedy podeszliśmy bliżej, zobaczyliśmy, że kadłub został zbudowany z papirusu związanego na dziobie i rufie niczym rączki wiklinowego kosza na zakupy.

Na maszcie powiewał kwadratowy żagiel z czerwonym emblematem, który wydawał

mi się dziwnie znajomy.

Cleo zatrzymała się i zmrużyła oczy.

– To papirusowa łódź Heyerdahla, „Ra”. Wydaliśmy o niej książkę.

– Myślałem, że zatonęła na Atlantyku.

– Widocznie próbują przepłynąć na niej Pacyfik. Jim, powinieneś zgłosić się na ochotnika. Tak kiedyś podróżowano do Chin.

– Nie uważam, żeby przypominała oryginał czegokolwiek…

Członkowie załogi klęczeli w płytkiej wodzie, sprawdzając dno łodzi. Minęliśmy dzieci i psy bawiące się w morzu w pobliżu ciągnika. Na stalowym kadłubie umocowano konstrukcję ze sztucznego papirusu, zmontowaną z plastikowych odlewów i włókna szklanego.

– To replika repliki. – Cleo roześmiała się, że dała się nabrać. – Widocznie wykorzystują ją w filmie.

– Ale wygląda jak prawdziwa łódź. Jeśli kręcą reklamówkę telewizyjną, potrzebują czegoś solidniejszego niż oryginał Heyerdahla. Chyba zamierzają gdzieś wypłynąć.

– Jim, masz szansę wsiąść na pokład.

Podbiegł do nas czarny labrador i zaczął lizać nam ręce; wyraźnie miał ochotę otrząsnąć się z wody na nasze ubrania. Poklepałem go po łbie, podziwiając fachowość amerykańskiej załogi. Mężczyzna w spodenkach kąpielowych i słomkowym kapeluszu filmował kamerą wideo wodowanie łodzi. Ten stateczek przynajmniej nie zatonie, próbny rejs pośród jachtów Mariny Del Rey może ujawnić więcej prawdy o zachowaniu załogi i łodzi niż nieudana wyprawa oryginału przez Atlantyk.

Pomyślałem o Oldze kroczącej spokojnie przez hol Beverly Hilton, kiedy już się pożegnaliśmy. Gdy dotknęła mnie policzkiem, po raz ostatni pocałowałem twarz guwernantki z czasów swego dzieciństwa. Ta młodzieńcza i pozbawiona wieku maska stanowiła jej prawdziwe ja, z którego ograbił ją czas; gdy była podlotkiem, nigdy nie pozwolono jej cieszyć się niewinną i nie pomarszczoną buzią.

Wojna opóźniła moje dzieciństwo, odkryłem je ponownie wiele lat później razem z Henrym, Alice i Lucy. Skończyły się czasy desperackich forteli, kraks samochodowych i środków halucynogennych oraz dewiacji seksualnych analizowanych niczym zasób ekstremalnych metafor. Miriam i wszystkie ofiary wojny odzyskały spokój. Szczęście, które odnalazłem, czekało na mnie w zasięgu ręki, w moich dzieciach i kobietach, które kochałem, w przyjaciołach, którzy na własny sposób przeżyli tamte szalone lata.

Fale uderzały nas w kostki. Mocny wiatr powiał od brzegu i papirusowa łódź uciekła swej załodze. Sunęła pewnie po falach jedynie z kamerzystą na pokładzie, grzebiącym coś przy maszynie i odchylającym głowę przed kołyszącym się bomem. Załoga wskoczyła do głębszej wody, ciągnąc cumy, ale nie udało jej się zatrzymać niesfornej łodzi. Mogła być repliką repliki, ale była pławna i całkowicie zdolna, by wypłynąć w morze, pokonać Pacyfik, mając za całą załogę tylko owego kamerzystę – i ukończyć swój tryumfalny rejs na plażach Wusung.

– Jutro Nowy Jork. A potem do domu i dzieci. – Cleo trzymała mnie mocno pod ramię, kiedy wracaliśmy do samochodu, mijając hipisów i wonne ogniska, których żar rozchodził się w orzeźwiającym powietrzu. – Powiedz mi, czy kiedy pokażą film w Londynie, przywrócą twoją malutką rólkę?

– Mam nadzieję, że nie. – Obserwowałem papirusową łódź kołyszącą się na falach Pacyfiku, z dziobem zwróconym w stronę brzegu Chin. – Cleo, pomyśl, do czego mogłoby to doprowadzić…