Anita Zalesińska

Czy korzystanie z mediów społecznościowych to przejaw narcyzmu?

Sam termin „narcyzm” pochodzi od imienia bohatera jednego z greckich mitów, opisywanego między innymi przez Owidiusza w trzeciej księdze Przemian. Narcyz był pięknym młodzieńcem, synem boga rzeki Kefisos i nimfy Leiriope. Kochała się w nim bez wzajemności nimfa Echo (Kubiak, 2003). Bohater wolał jednak łowy i nie interesowała go żadna miłość. Pewnego razu spojrzał w taflę strumienia i zobaczywszy swoje własne odbicie zakochał się w nim bez pamięci, sądząc, że to twarz wodnego ducha. Niezdolny do oderwania się od wizerunku w lustrze wody, a także niezdolny do wywołania jakiejkolwiek reakcji ze strony tego odbicia, które znikało za każdym razem kiedy próbował dosięgnąć i objąć obiekt swojej miłości, marniał coraz bardziej i zapominał o wszystkim, co go otaczało. W końcu umarł z próżnej tęsknoty, wpatrzony w siebie samego. Na jego grobie wyrósł kwiat o białych płatkach i złotym środku, nazwany wówczas narcyzem (Parandowski, 1992).

Freud uważał, że narcyzm u dziecka jest czymś normalnym i naturalnym. Libido (energia życiowa) jest wówczas umieszczone w rozwijającym się ego. „Stan ten nazywamy pierwotnym narcyzmem. Utrzymuje się on dopóty, dopóki ego nie zacznie wyobrażeń obiektu obsadzać energią libido, libido narcystyczne zmieniać w libido przedmiotowe” (Freud, 1976, str. 152). Później dziecko przechodzi okres, w którym uświadamia sobie brak własnej omnipotencji oraz fakt zależności od innych ludzi. Jeżeli obiekt kateksji libidinalnej (np. matka) nie zareaguje pozytywnie i nie odwzajemni jej, wówczas cała energia wróci do ego i zgromadzi się tam jako libido narcystyczne. Wykształci się tzw "narcyzm wtórny", który jest podwaliną dla zaburzenia osobowości. „Libido, która stała się narcystyczna, nie może potem znaleźć drogi powrotnej do obiektów i to zahamowanie jej ruchliwości staje się chorobotwórcze. Zdaje się, że to nagromadzenie narcystycznej libido ponad pewną miarę nie bywa dobrze znoszone” (Freud, 1982, s. 409).

Żyjąc w XXI wieku, kiedy to Internet nie jest już miejscem, gdzie można czuć się anonimowym, a większość stron www i sieci społecznościowych (SNS - Social Networking Sites) gromadzi nasze dane, zadajemy sobie pytanie dlaczego mimo tej wiedzy nadal logujemy się do tych witryn. Czy to potrzeba akceptacji i przynależności skłania nas do tego, czy może kryje się za tym coś więcej? Lecimy do wirtualnej rzeczywistości jak ćma do światła i nie zastanawiamy się dokąd nas to zaprowadzi. Rodzą się pytania: "czy dzięki mediom społecznościowym czuję się lepiej?" "A jeśli tak, to dlaczego?".

Obecnie obserwuje się duże parcie młodych ludzi na odnoszenie sukcesów, czy to w życiu prywatnym czy zawodowym. Przy tym każda z tych osób musi też mieć swoje 5 minut sławy. Ludzie kreują swój wizerunek w Internecie, aby zrekompensować sobie braki w poszczególnych obszarach życia prywatnego. Powszechnie ludziom wydaje się też, iż w dzisiejszym świecie każdy może zaistnieć i stać się popularny właściwie przez przypadek, nie posiadając właściwie żadnego talentu, czy wyjątkowych umiejętności. Wydawać by się mogło, że wystarczy samo "istnienie" w mediach społecznościowych i ktoś stanie się celebrytą. Dlatego ludzie masowo wrzucają setki swoich "najpiękniejszych" zdjęć do Internetu, z każdej chwili swojego życia i pokazują innym za wszelką cenę na jak "wysokim poziomie żyją", czego to oni nie zrobili, gdzie nie byli, w co się nie ubrali. Ta pogoń za "lajkami" na portalach typu Facebook czy Instagram, przeradza się w zaciekłą rywalizację, konkurs na najpiękniejsze i najwięcej razy "polajkowane" zdjęcie. A to wszystko sprawia, że ludzie chcą wyglądać jeszcze lepiej, popadają w coraz to większe kompleksy, coraz bardziej pragną, aby mieć jeszcze więcej ludzi obserwujących, przez co dodają coraz "piękniejsze" zdjęcia i tak w kółko. Czy to już forma niezdrowej miłości do samego siebie?

Wiele badań wskazuje na pewne cechy osobowości, które wykazują związek z motywacją do korzystania z sieci społecznościowych. Najczęściej pojawiającymi się wymiarami osobowości analizowanymi w odniesieniu do portali społecznościowych są samoocena i narcyzm, który nie raz pojawiał się we wcześniejszych opisach badań, koncentrujących się na motywach korzystania z mediów społecznościowych, a nie jak to ma miejsce w tym przypadku – na cesze „narcyzmu” jako zmiennej wpływającej na zachowania związane z użytkowaniem portali społecznościowych. Termin narcyzm jest silnie utożsamiany z wysoką samooceną. Mamy wrażenie, że ludzie pewni siebie są również osobami w siebie zapatrzonymi. Logujemy się do Sieci, widzimy tyle zdjęć, tyle postów instagramowych lub facebookowych celebrytów i myślimy: "taka osoba musi mieć bardzo wysokie poczucie własnej wartości". Jednak badania pokazują inaczej. Mehdizadeh wykazała związek pomiędzy niższym poziomem samooceny a większą aktywnością przejawianą na portalach społecznościowych. Związek ten często wykazywany jest w różnych badaniach: sieci społecznościowe oferują środowisko wysoce kontrolowane, jeśli chodzi o autoprezentację i możliwość zarządzania własnym wizerunkiem, zatem osobom o niskiej samoocenie daje to możliwość ukazania społecznie pożądanego obrazu własnej osoby i podwyższenia poziomu samooceny. Dodatkowo w badaniu tym wykazano, że osoby, które charakteryzują się wyższym natężeniem narcyzmu częściej logują się na swoim koncie na portalu społecznościowym oraz spędzają w sieci więcej czasu. Zależność ta najczęściej bywa tłumaczona faktem, że sieci społecznościowe mogą stanowić idealną przestrzeń dla uzyskiwania atencji od innych osób oraz zwiększania liczby swoich followersów¹.

Do interesujących wniosków doszli również na podstawie istniejącej literatury Nadkarni i Hoffman. Badacze ci proponują model wyjaśniający motywy korzystania z  sieci społecznościowych opierający się na dwóch potrzebach: potrzebie przynależności (utrzymywanie kontaktów z innymi oraz uzyskiwanie akceptacji społecznej) oraz potrzebie autoprezentacji (traktowanej jako proces ciągłego zarządzania wywieranym wrażeniem). Autoprezentacja okazała się być również istotnym motywem korzystania z  sieci społecznościowych w badaniu Gülnar i wsp. Użytkownicy SNS mają okazję zaprezentowania siebie poprzez ukazywanie własnych zdjęć, filmów, wyjątkowych zainteresowań, czy stylu życia, a zatem – do wykreowania korzystnego wizerunku własnej osoby. Jednym z dodatkowych motywów korzystania z sieci społecznościowych, jakie wykazali w tym badaniu Gülnar i wsp. był też narcyzm.

Magdalena Szpunar autorka książki pt.: Kultura cyfrowego narcyzmu przytacza przykłady wielu ujęć narcyzmu powstałych na gruncie psychologii. Wbrew pozorom narcyzm nie jest przejawem głębokiej pewności siebie – wręcz odwrotnie, stanowi wyraz lęku i próby ucieczki przed nim. Lęk wydaje się immanentnie wpisany w ludzką egzystencję, nie ma też dziedzin życia, które nie mogłyby się stać jego źródłem. Współcześnie uczucie to skutecznie podsycają media napędzane przekazami o agresji, zagrożeniach i braku stabilności. Dynamicznie zmieniający się świat i drastycznie zmieniające sie warunki życia budzą właśnie niepokój o "jutro". Reakcją na lęki – dotyczące nie tylko zewnętrznego świata, ale także własnej wartości – może być budowanie wizji samego siebie na podstawie otrzymywanych pochlebstw czy stanu posiadania. W istocie żadna z tych reakcji nie likwiduje jednak głównego źródła lęku, a jedynie go zagłusza. W drugim rozdziale owej książki rozważania zostają przesunięte w stronę kultury narcyzmu. Pojęcie to zostało ukute przez Christophera Lascha jako opis kulturowej rzeczywistości Zachodu w drugiej połowie XX wieku – świata, w którym „ja” znajduje się w centrum, prestiż zaś stanowi podstawową walutę. Rozwój internetu pozwolił na prawdziwą eksplozję narcyzmu – zamknięci w zaciszu swojego domu, ukryci przed światem, możemy pozwolić sobie na kreowanie swojego wizerunku i manipulowanie odbiorem naszej osoby przez innych. Narcyz w internecie nie tylko kompulsywnie zaskakuje swoją osobą, ale i szuka opinii innych na swój temat – zjawisko to zyskało miano narcissurfingu² (Aboujaoude 2012, s. 66). Samozachwyt najczęściej jest budowany na fundamencie przeciętności. W internecie publikować może każdy, niezależnie od tego czy posiada jakiś talent, ciekawe hobby, itd., czy też nie. Liczy się tylko to, jak kto potrafi się wypromować w czasach zaciętej rywalizacji na rynku narcystycznym. Zarządzanie swoim wizerunkiem w sieci (choć nie tylko tam) zyskało już oczywiście swoją nazwę. Personal branding oznacza ni mniej, ni więcej, tylko podchodzenie do danej osoby jak do marki (Lair, Sullivan i Cheney 2005, s. 307-343). Chodzi w tym o autopromocję, niżeli o ekspresję siebie. I tak, im bardziej jest się rozpoznawalnym, tym jakość marki osoby jest wyższa. Miernikiem popularności w sieci jest nic innego jak liczba polubień, czy komentarzy. Autorka w swojej książce zwraca również uwagę na objawy narcyzmu na portalach społecznościowych. Jednym z nich jest zalewająca Internet fala selfie³. Łatwość wykonania zdjęcia oraz niemal nieograniczony dostęp do aparatów, spowodowała, że ludzie wykazują potrzebę uwieczniania każdej, co ciekawszej – albo i nie – chwili swojego życia i dzielenia się tym, właściwie od razu, na jakimś portalu społecznościowym.

Jak zauważyła Susan Sontag, fotografowanie nie tylko zaświadcza o przeżyciu czegoś, ale także w pewien sposób sprawia, że rezygnujemy z przeżyć, gdyż człowiek ogranicza je do poszukiwania ładnych widoków i korzystnych ujęć, przekształcając je w obrazy i pamiątki. Zogniskowanie na dobrym kadrze, wypiera i deprecjonuje przeżywanie, odraczając je do czasu obejrzenia, nie tyle przez siebie, co przez innych. Sontag pisze o tym jak depersonalizujący charakter ma fotografowanie: „Oferuje, za pomocą jednej, łatwo przechodzącej w nałóg czynności, zarówno uczestnictwo jak i alienację z życia własnego i innych – pozwalając nam uczestniczyć, ale zarazem potwierdzić wyobcowanie” (Sontag 1986, s. 150). Czasami ludzi tak bardzo absorbuje robienie zdjęć, że dopiero przy ich oglądaniu, mają poczucie obecności i naoczności uwiecznionych zdarzeń.

Badania ukazują rosnący poziom narcyzmu w ciągu ostatnich dekad, a millenaryści, zwani również Generacją Ja, są określani jako najbardziej egoistyczne pokolenie w historii. Wykonywane i udostępniane przez popularne platformy społecznościowe selfie stają się jednym z głównych wskaźników narcyzmu. Jak łatwo predyktować, udostępnianie, tagowanie i komentowanie zdjęć jest skorelowane z narcyzmem (Alloway, Runac, Qureshi i Kemp 2014) .

Literatura na temat narcyzmu jest tak obszerna, a portale społecznościowe tak popularne, że wiele zachowań ludzkich w tym kontekście można poddawać analizie i badaniom. W mojej pracy chciałam tylko pokrótce nakreślić problem internetowego narcyzmu. Zastanawiające jest, kiedy następuje ten moment przełomowy między zwyczajną chęcią podzielenia się ze znajomymi zdjęciami np. z wakacji, a kompulsywnym udostępnianiem postów, zdjęć, "lajkowaniem", komentowaniem, zabieganiem o fejm⁴. A może taki moment już nie istnieje. Obecne pokolenie jest przecież wychowywane w otoczeniu tych wszystkich nowinek technologicznych, które de facto nowinkami dla nich nie są. Być może za jakiś czas, to, co teraz omawiamy jako narcyzm internetowy zostanie przez społeczeństwo zasymilowane i stanie się normą. Aczkolwiek na razie obserwujemy to, co się dzieje w internecie i zastanawiamy się "Czy stanie się popularnym rzeczywiście jest takie proste?". Wydawać by się mogło, że wystarczy kilka odpowiednich zdjęć i hasztagów⁵ i już jest się celebrytą. Popularność w sieci ma za zadnie zrekompensować nam jej brak w realnym życiu. Podnieść samoocenę, zaspokoić narcystyczne potrzeby. Chcemy się czuć akceptowani, piękni, być może nawet podziwiani, więc jeśli możemy się wykreować w internecie i to wszystko zyskać, to jak z tego nie skorzystać?

Bibliografia:

Aboujaoude E. 2012. Wirtualna osobowość naszych czasów. Mroczna strona e-osobowości. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Alloway T., R. Runac, M. Qureshi i G. Kemp. 2014. Is Facebook Linked to Selfishness? Investigating the Relationships among Social Media Use, Empathy, and Narcissism. „Social Networking”, 3.

Baudrillard J., 2006, W cieniu milczącej większości, albo kres sfery społecznej, Warszawa.

Freud, Z. (1976). Poza zasadą przyjemności. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Freud, Z. (1982). Wstęp do psychoanalizy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Gülnar B, Balci S, Çakir V (2010) Motivations of Facebook, YouTube and Similar Web Sites Users. Bilig.

Kubiak, Z. (2003). Mitologia Greków i Rzymian. Warszawa: Świat Książki.

Lair D. J., D. Sullivan i G. Cheney. Marzec 2005. Marketization and the Recasting of the Professional Self. The Rhetoric and Ethics of Personal Branding. „Management Communication Quarterly”, 18.

Mehdizadeh S (2010) Self-presentation 2.0.: narcissism and self-esteem on Facebook. Cyberpsychology, Behavior, and Social Networking.

Nadkarni A, Hofmann SG (2011) Why do people use Facebook? Personality and Individual Differences.

Parandowski, J. (1992). Mitologia. Londyn: Wydawnictwo Puls.

Sontag S. 1986. O fotografii. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.

Szpunar M., 2016 Kultura cyfrowego narcyzmu, Kraków, Wydawnictwa AGH

1^ Followersi - osoby obserwujące (śledzące) inne osoby na portalach społecznościowych.

2^ Termin ten znalazł się w wielu rankingach "słów roku" ze względu na swoją popularność.

3^ Selfie to rodzaj autoportretowej fotografii, wykonywanej na wyprostowanej ręce lub specjalnym kijku do telefonu.. W roku 2013 redakcja Oxford Dictionaries uznała termin selfie za słowo roku.

4^ Termin fejm pochodzi od słowa "fame" i oznacza sławę, popularność.

5^ Hasztag z ang. "hashtag" to słowo bez spacji poprzedzone znakiem #, pozwalają grupować wiadomości w tematy