Henryk Sienkiewicz, „Potop” - opracowanie

Streszczenie najważniejszych wydarzeń

1. W roku 1654 Bogdan Chmielnicki poddał się Rosji. Stało się to przyczyną polsko-rosyjskiej wojny. W tym samym roku na Białoruś i Litwę wkroczyły dwie ogromne rosyjskie armie. Sienkiewicz, z uwagi na carską cenzurę nie może mówić o wojnie tej wprost, dlatego nazywa ją bądź wojną z Septentrionami bądź wojną z Chowańskim.

2. Przedstawiciel majętnego rodu na Żmudzi, Herakliusz Billewicz, przekazał w testamencie całą swoją majętność wnuczce Aleksandrze, która została oddana pod opiekę szlachcie laudańskiej. Na jej męża wyznaczył Andrzeja Kmicica, jemu też zapisał w spadku wieś Lubicz. Nastaje rok 1655.

3. Kmicic przedstawia się Aleksandrze w Wodoktach i uderza do niej w konkury. Panna odwzajemnia uczucie. 4. Pobyt szlachty w Lubiczu. Oddaje się ona pijatykom i rozpuście, powodując dewastację starego dworku.

5. Towarzystwo Kmicica sprowokowało zatargów karczmie, w wyniku którego wybiła ich okoliczna szlachta.

Kmicic z zemsty podpala domy Butrymów, mieszkańców Wołomontowicz, a ich samych morduje. Przerażona Oleńka ukrywa Kmicica przed ścigającymi go Butrymami. Po zażegnaniu niebezpieczeństwa zrywa zaręczyny i wypędza go.

6. Niezrażony Kmicic porywa Oleńkę, której tymczasem oświadczył się Wołodyjowskiego. Zdołał on zranić Kmicica w pojedynku, jednak widząc jego uczucie do dziewczyny, postanowił pomóc mu odzyskać dobrą reputację i zrehabilitować swe warcholstwo.

7. Nadeszła wiosna roku 1655. Dowodzeni przez Wittenberga Szwedzi najeżdżają Polskę, wykorzystując jej zaangażowanie w walkę z Rosją. W pierwszej kolejności szwedzkie wojska uderzają na Wielkopolskę. Szwedom towarzyszy Hieronim Radziejowski, podkanclerzy koronny skazany na wygnanie za warcholstwo i intrygi przeciwko Janowi Kazimierzowi. W 1652 roku zbiegł do Szwecji, gdzie pałając żądzą zemsty, namówił Szwedów do napaści na Polskę.

8. Pod Ujściem ma miejsce kapitulacja - Krzysztof Opaliński, wojewoda poznański, wraz z Radziejowskim i Wirtzem przekazuje we władanie szwedzkiemu królowi Wielkopolskę.

9. Jan Kazimierz, gdy nie udało mu się zwołać pospolitego ruszenia, sam wyrusza pod Kraków, którego obronę powierzył Stefanowi Czarnieckiemu.

10. W Kiejdanach odbywa się uczta, w której bierze udział Kmicic, który jest stronnikiem Radziwiłła. Zagłoba wraz z braćmi Janem i Stanisławem Skrzetuskimi dotarł na Litwę. Pragną pod wodzą Janusza Radziwiłła, wielkiego hetmana litewskiego, stanąć w obronie kraju.

11. Do kompanii przyłącza się w Upicie Michał Wołodyjowski. Oleńka wraz ze stryjem Tomaszem Billewiczem przebywa w Kiejdanach. Kmicic, który uważa Radziwiłła za obrońcę kraju, przysięga mu wierność.

12. Kmicic, oszukany przez hetmana, przyłączył się do zdrajcy. Hetman aresztował pozostałych oficerów i skazał na śmierć. Wtedy Kmicic prosił o łaskę dla nich i uzyskał zapewnienie hetmana, że zostaną jedynie internowani. Do Birżów eskortowani byli przez Rocha Kowalskiego. Na szczęście dzięki przebiegłości i sprytowi Zagłobie udaje się ich uratować. Okazało się, że wbrew obietnicom hetmana mieli zostać rozstrzelani przez komendanta miasta.

13. Kmicic chciał zabrać Billewiczów do Kiejdan. Oleńkę uratował Wołodyjowski, nakazując przy tym rozstrzelanie Kmicica, uznanego za zdrajcę. W ostatniej chwili Zagłoba uratował mu życie, który dzięki przejętym listom dowiedział się o wstawiennictwie Kmicica za skazanymi oficerami.

14. Bogusław Radziwiłł gości w Pilwiszkach AndrzejaKmicica. Podczas tego pobytu Kmicic zdaje sobie wreszcie sprawę z przewrotności Radziwiłłów. Usiłował porwać Bogusława, lecz raniony cudem uniknął śmierci.

15. Ciężko rannym Kmicicem opiekuje się Soroka. Ukrywa go w leśnej chacie smolarzy, należącej do Kiemliczów. Pan Andrzej przeżywa duchowy przełom, na jego znak przybiera nowe nazwisko - Babinicz.

16. Kmicic wypowiada listownie służbę Januszowi Radziwiłłowi. Wówczas bracia oczerniają go rozgłaszając, że miał zamiar porwania króla i przekazania go Szwedom. Kmicic poinformował w innym liście Wołodyjowskiego na temat zdrady Radziwiłłów.

17. Kmicic wyrusza do Jana Kazimierza na Śląsk. Udało mu się podsłuchać prowadzoną po niemiecku rozmowę dowódcy szwedzkich wojsk Wrzeszczowiczem i barona Lisoli dotyczącą planu zdobycia Częstochowy i zagarnięcia jasnogórskiego skarbca. Dzięki zdobytym informacjom Kmicic ostrzega o ataku przeora klasztoru na Jasnej Górze, księdza Kordeckiego.

18. W dzień 8 listopada szwedzkie wojska przybywają pod klasztorne mury. Szwedami dowodzi wspomniany Wrzeszeczowicz. Stara się on bezskutecznie namówić zakonników na otwarcie bram klasztoru. Mnisi podejmują decyzję o obronie Jasnej Góry. Postanawia im w tym pomóc Babinicz.

19. Dziesięć dni później, 18 listopada, pod klasztor przybywają Szwedzi pod wodzą Millera. Jednak mimo kilkakrotnego szturmu nie zdobywają klasztoru. Babinicz odznacza się wielką dzielnością i męstwem, a także przywódczymi zdolnościami. Zyskuje sobie tym uznanie księdza Kordeckiego.

20. Do obrońców przybywa poseł z ostrzeżeniem o ściągniętych z Krakowa działach burzących. Babinicz przekrada się nocą do obozu wroga i wysadza prochem kolumbrynę. Zostaje jednak złapany. W niewoli torturuje go zdrajca Kuklinowski. Bracia Kiemliczowie pomagają mu uciec.

21. Po ostatnim szturmie przypuszczonym 25 grudnia, wojska szwedzkie zarządzają odwrót. Wówczas przeor klasztoru, myśląc, że Babinicz zginął, ujawnił jego prawdziwe nazwisko.

22. Kmicic spotyka się z królem Janem Kazimierzem i donosi mu o zaistniałych wypadkach. Król, choć nie do końca ufa jego doniesieniom, powraca do kraju. Rozgrywa się bitwa, w której przed szwedzką niewolą ratują króla górale. Ciężko ranny Babinicz, postanawia wyznać swoje prawdziwe nazwisko.

23. Przebywający w Tykocinie Janusz Radziwiłł, zostaje oblężony przez Sapiehę, pod którego wodzą walczą Zagłoba i Wołodyjowski. 31 grudnia Radziwiłł umiera.

24. Chan tatarski przysyła z pomocą Rzeczypospolitej swój oddział, wedle rozkazu króla dowództwo nad Tatarami obejmuje Kmicic.

25. Anusia Borzobohata, dwórka księżnej Wiśniowieckiej, wpada w oko Zamojskiemu, planuje jej uprowadzenie.. Kmicic udaremnia te plany i zawozi dziewczynę do Białej. Stamtąd Anusię odesłano do Grodna. Jednak po drodze wpadła w ręce Bogusława Radziwiłła, który umieścił ją w Taurogach razem z Oleńką.

26. Soroka zostaje podstępnie schwytany przez Sakowicza. Zostaje skazany na śmierć na palu. Kmicic bezskutecznie zabiega o jego uwolnienie. Zbuntowane oddziały Radziwiłła postanawiają wobec tego zaatakować Bogusława.

27. Poczynania szwedzkiej armii najpierw u ujścia Sanu do Wisły, później w Jarosławiu, w bitwie pod Warką i w Warszawie, która została zdobyta. Dopiero po Prostkami Czarniecki odciął Szwedom możliwość dotarcia do obozu Karola Gustawa.

28. Zakochany Bogusław zabiega o względy przetrzymywanej w Taurogach Oleńki. Z kolei, kiedy Radziwiłł wyjechał walczyć z Sapiehą, swoje zakusy wobec Anusi Borzobochatej stara się zrealizować pan Sakowicz.

29. Kmicic prowadzi wojnę podjazdową z wojskami znienawidzonego magnata Radziwiłła. Kmicicowi udaje się pokonać Bogusława w pojedynku. Puszcza go jednak wolno, ze strachu o życie ukochanej Oleńki.

30. Tomasz Billewicz, stryj Oleńki, dowodzący na Żmudzi oddziałem zbrojnym, pomaga w ucieczce obu pannom. Odwozi Anusię i Oleńkę do Wołmontowicz.

31. Sakowicz, poszukujący oddziału Billewicza, przechwytuje list, z którego dowiaduje się o miejscu pobytu panien. Postanawia zaatakować Wołmontowicze. W decydującej chwili na pomoc Kmicic. Nie może jednak powrócić i zostać z ukochaną, gdyż ma rozkaz walczyć z Rakoczym na południu Polski.

32. Zamierzająca wstąpić do zakonu Oleńka, przypadkiem spotyka w Lubiczu ciężko rannego Kmicica. Brał on udział w węgierskiej wojnie z 1657 roku. Oleńka przebacza umierającemu, ale nie chce mieć z nim nic wspólnego.

33. Wołodyjowski przywozi królewski list rehabilitujący Kmicica. Zostaje on odczytany w Upicie, podczas mszy. Oleńka, dowiedziawszy się o tym, prosi ukochanego Kmicica o przebaczenie za jej niesłuszną surowość.

PROBLEMATYKA POWIEŚCI

Powieść ukazywała się w odcinkach w latach

1884 - 1886. Drukowały ją jednocześnie trzy czasopisma: krakowski "Czasie", warszawskie "Słowo" i wielkopolski "Dziennik Poznański". Dzięki temu nową powieść mogli czytać mieszkańcy wszystkich trzech zaborów. W październiku roku 1886 ukazało się książkowe, sześciotomowe, wydanie "Potopu".

Kompozycja powieści

Przedstawione w utworze wydarzenia toczą się w latach 1655 - 1656. Utwór jest dzięki temu scalony kompozycyjnie, a i ma informacyjno-poznawczy charakter. Dzięki takiemu skondensowaniu wydarzeń akcja ma odpowiednie tempo, a wydarzenia są bardziej urealnione. Bardzo ważnym motywem powieści jest podróż. Wszyscy bohaterowie, a zwłaszcza Kmicic, wciąż się przemieszczają. Dzięki temu społeczna panorama powieści jest znacznie poszerzona. Przedstawione wydarzenia historyczne toczą się w kilku miejscach, a bohaterowie biorą w nich czynny udział.

Fabułę spajają powiązane ze sobą i wzajemnie się przeplatające dwa wątki:

polityczno-historyczny, w skład którego wchodzi opis przebiegu potopu szwedzkiego. Na jego tle ukazany jest moralny rozkład moralny polskiego społeczeństwa i jego stopniowe odradzanie się.

wątek romansowy, miłosny, skomplikowany na zasadzie trójkąta: para zakochanych (Kmicic, polski oficer i Oleńka), której na przeszkodzie staje ten trzeci (Bogusław Radziwiłł) - porywa on Oleńkę i przetrzymuje ją. Przeszkodą dla szczęścia zakochanej pary są też porywcze charaktery i polityczne zawirowania.

Powieść rozpoczyna wątek romansowy. Początkowo sprawy idą pomyślnie, jednak stosunki między Oleńką a Kmiciem stopniowo pogarszają się. Porywczy Kmicic bliski jest moralnego upadku. Chwilowo ratuje się od tego służbą u Janusza Radziwiłła. Stanowi to pierwszy zwrotny punkt w jego historii.

Mniej więcej wtedy zarysowuje się historyczno-polityczny wątek. Od tego momentu oba wątki będą się rozwijać równolegle. Moralny upadek Andrzeja Kmicica symbolizuje upadek moralny społeczeństwa Rzeczpospolitej. Wraz z odnową bohatera, poprawia się kondycja całego narodu, aż na końcu powieści zbiegną się ze sobą rehabilitacja Kmicica z moralnym odrodzeniem polskiego narodu.

Szybka akcja powieści trzyma uwagę czytelnika w napięciu, czemu służą wprowadzone do fabuły nagłe zwroty akcji, niespodziewane katastrofy i ich zaskakujące rozwiązania. Taki schemat powieści nawiązuje do wzorców Waltera Scotta, do którego twórczości nawiązywał Sienkiewicz. Są to: ucieczki i porwania, pojedynki i rozmaite fortele oraz zawieszanie danego wątku w punkcie kulminacyjnym. Dynamiczna budowa utworu powiązana została z trzema rozwiązaniami kompozycyjnymi, takimi jak kontrast, stopniowanie, zaskakujące rozwiązania. Bardzo istotny walor powieści stanowi narracja. Dominuje rola wszechwiedzącego narratora, który opisuje świat przedstawiony z punktu widzenia człowieka XIX wieku, ale pojawia się również szereg odmiennych ujęć, dlatego obok dystansu epickiego, można wyróżnić relacje subiektywne i oceniające, elementy szlacheckiej gawędy czy pamiętnika, stylizowane sprawozdania kronikarskie i historyczne, oceniające spojrzenie badacza.

Tło historyczne powieści

Napisanie powieści poprzedziły bardzo dokładne studia Sienkiewicza nad historia potopu szwedzkiego. Pisarz zapoznał się z kronikami, opracowaniami historycznymi, listami i pamiętnikami, a także herbarzami. W powieść wpleciona została autentyczna mowa Zamoyskiego, skierowana do jasnogórskich zakonników, a także oryginalne listy braci Janusza i Bogusława Radziwiłłów. Obrazy awantur i bójek, sceny pojedynków i opisy bitew zaczerpnął autor z "Pamiętników" Jana Chryzostoma Paska. Sienkiewicz wzorował się też na jego języku i stylu, stosując w powieści staropolskie zwroty.

Pisarz wiernie trzymał się tu źródeł historycznych i dlatego "Potop" stanowi jedną z najlepszych powieści historycznych.

Andrzej Kmicic, główny bohater "Potopu", był postacią na poły historyczną. W swych "Pamiętnikach" Pasek wspomina o pułkowniku Samuelu Kmicicu, służącym w 1658 roku w litewskim wojsku pod rozkazami Sapiehy. Wpadł w niewole rosyjską, skąd został uwolniony przez Czarnieckiego. Reszta opisanych w powieści wydarzeń z jego życia, to literacka fikcja.

Społeczeństwo polskie XVII wieku przedstawione w powieści

Magnateria

Do warstwy magnackiej należą w powieści bracia Bogusław i Janusz Radziwiłłowie, a także Hieronim Radziejowski i Krzysztof Opaliński. Ci przedstawiciele tej grupy w swych działaniach kierują się głównie dobrem własnych rodów, lekceważąc sprawy narodowe. Dla własnej korzyści, czy przez osobistą urazę, oddają kraj we wrogie ręce, jak Kiejdany czy Ujście, nie mówiąc o całej Wielkopolsce. Okazują się dumnymi egoistami i samowolnymi warchołami.

Do magnaterii należą także Zamoyski, Lubomirski, czy Sapieha. Reprezentują oni prawdziwie patriotyczne postawy i dobro ojczyzny przedkładają nad własne korzyści. Oczywiście postaci te nie są idealne i mają rozmaite przywary.

Szlachta

Warstwa ta nie stawia najeźdźcy żadnego oporu, pokornie się poddaje i szybko odnajduje się w nowym położeniu. Po ogłoszeniu przez Opalińskiego kapitulacji Wielkopolski, szlachta wiwatuje na cześć szwedzkiego króla. Szlachta bez sprzeciwu płaci Szwedom podatki i podporządkowuje się rozkazom wrogich komendantów. Zdradza ojczyznę, znęcona obietnicami stanowych przywilejów. Stryj Oleńki, Billewicz stwierdza, że "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można." Poza tym szlachta skłonna jest do warcholstwa, wszelkich awantur i bijatyk. Ciążą na niej rozboje, gwałty i morderstwa. Każdego z żołnierzy Kmicica skazywały sądy, ale sądownictwo było tak słabe, że pozostawali bezkarni. Uogólniając warstwę tę charakteryzuje niekarność i buta, lekkomyślność i egoizm, interesowność, polityczna bezmyślność i zaślepienie oraz krótkowzroczność, a także uległość wobec magnaterii oraz częsta obojętność na potrzeby ojczyzny. Oczywiście znajdą się pośród tej warstwy

prawe jednostki, zdolne do wielkich poświęceń w imię ojczyzny, oddane krajowi, jak Skrzetuski, rozpaczający na wiadomość o poddaniu Wielkopolski.

Ludność wiejska i mieszczańska

Lud w powieści Sienkiewicza jest bezimienny, ale zawsze gotowy i chętny do walki. Cechuje go wierność wobec króla, zapał i patriotyzm. Lud bierze na swoje barki brzemię obrony kraju przed Szwedami. Na terenie całego kraju toczy się walka partyzancka i podjazdowa, w którą angażują się mieszkańcy całej Polski, np. Tatrzańscy górale ocalają życie króla, młody chłopak pańszczyźniany, Michałko, prowadzi polską chorągiew do miejsca pobytu Szwedów, bierze też udział w bitwie, w której dowodzi swej odwagi i męstwa. Przyczyną oporu ludności jest też zwiększony ucisk ekonomiczny stosowany przez najeźdźców i dodatkowe obciążenie pracą. Lud woli cierpieć kary i więzienie, czy nawet śmierć, byle nie przysporzyć Szwedom potęgi. Sienkiewicz tylko wzmiankuje kwestie ucisku ludu, przy okazji ślubów Jana Kazimierza, kiedy to król przyrzekł poprawić po wojnie sytuację pospólstwa.

Naród w powieści początkowo ukazany jest negatywnie. Sienkiewicz wskazuje na moralny upadek społeczeństwa, czego dowodem jest zdrada, zaprzedanie się klasy rządzącej wrogom i rezygnację z obrony kraju. Cudzoziemiec Wrzeszczowicz ocenia Polskę i Polaków następująco: "Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...). Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują."

Na szczęście następuje zwrotny punkt w postawie narodu, odradza się on i podźwiga. Taka zmiana zadziwia Szwedów, którzy najpierw nie napotykali żadnego oporu.

Życie obozowo-rycerskiego w powieści

"Potop" w dużej mierze jest powieścią wojenną. Sporo miejsca zajmują w utworze opisy dotyczące rycerskiego, obozowego życia. Ukazane są rycerskie cnoty, pospolite ruszenie, szyk bojowy chorągwi, rozmaite turnieje i pojedynki, plastyczne i szczegółowe opisy bitew i walk.

Natomiast mało jest powiedziane w powieści na temat stosunków społecznych oraz kulturalnego życia Polaków.

Pojawiają się nieliczne sceny obrazujące obyczajowe i domowe życie. Hulaszcze zabawy i uczty w szlacheckich dworkach (np. znakomicie przedstawiona uczta w dworze w Kiejdanach), czy też rozboje i bitki w karczmach.

Najważniejsi bohaterowie

Andrzej Kmicic jest typowym przedstawicielem siedemnastowiecznej szlachty. Pochodził ze zubożałego szlacheckiego rodu. Jego moralny upadek i późniejsza duchowa przemiana symbolizuje losy ojczyzny. Wraz z rehabilitacją Kmicica, triumfuje naród. Szlachcic ten to wesoły, odważny człowiek i porywczym usposobieniu i silnym temperamencie. Równocześnie zdolny do wielkich uczuć i szlachetnych porywów serca. Jednak jego awanturniczość i skłonność do bitek zyskuje mu złą opinię. Życie na pograniczu przyzwyczaiło go do bezkarności i ryzyka. Lubi hulanki i swawole w dobrym towarzystwie. Przez swoje zachowanie w Wołmontowiczach, Upicie i Lubiczu, traci serce Oleńki, dobre imię i zaufanie otoczenia. Popada w kolizję z prawem przez porwanie narzeczonej. Dzięki otrzymaniu listów hetmańskich ma szansę zmienić swoje życie. Najwyższy dowódca powierza mu sprawę formowania oddziałów zbrojnych, co pozwala mu uniknąć odpowiedzialności karnej i zrehabilitować się. Składa przysięgę wierności Radziwiłłowi i oddaje się pod jego rozkazy, gdyż wierzy w jego dobre zamiary. Ten błąd sprawia, że przyjaciele i ukochana dziewczyna uważają go za zdrajcę. Było to przykładem jego naiwności, jednak gdy przejrzał na oczy, zupełnie zmienił nastawienie. Podczas pobytu w Pilwiszkach uświadomił sobie swój błąd i chciał się zemścić na Radziwille. Rozumiejąc zdradę, jaką popełnił, postanawia pod zmienionym nazwiskiem zrehabilitować się. Przyjąwszy nazwisko Babinicz przestrzegł wojska konfederackie o zdradzieckich planach Radziwiłła. Udało mu się też ocalić starostę Łuszczewskiego. Pomaga księdzu Kordeckiemu w obronie jasnogórskiego klasztoru, następnie ratuje w Tatrach króla. W walce ze Szwedami dowodzi oddziałem Tatarów. Ratuje Wołmontowicze, a później walczy z Rakoczym. Przeszedł całkowitą przemianę w szlachetnego, wiernego ojczyźnie i królowi rycerza. Dobro ojczyzny przedkładał nad własne szczęście i życie.

Oleńka Billewiczówna pochodziła ze szlacheckiego rodu. Dumna, stateczna i poważna panna, potrafiąca odpowiednio się zachować nawet w złych chwilach. Oleńka uosabia kobietę idealną, będącą wzorem patriotki, tak samo wiernej ojczyźnie, jak cnocie.