Blok 3: Emocje podstawowe

EMOCJE PODSTAWOWE.

We współczesnej psychologii możemy mówić o dwóch stanowiskach w sprawie podziału emocji:

1. Istnienie emocji podstawowych

• Tomkins, Izard, Ekman - Emocje podstawowe to wyraźnie wyodrębnione, dyskretne stany cechujące się stałością i uniwersalnością, posiadające wyraźnie określoną funkcję i wartość adaptacyjną.

• Podobnie podejście reprezentują ewolucjoniści - Tooby i Cosmides – którzy uważają, że emocje podstawowe ukształtowały się w naszej ewolucyjnej przeszłości w trakcie powtarzających sie sytuacji wymagających adaptacji, takich jak ucieczka przed drapieznikami, czy walka z rywalem.

• Dla zwolenników istnienia emocji podstawowych nie istnieją one jak stałe całości, ale jako złożone procesy, zawsze takie same dla każdej emocji.

• Podejście to ma wiele argumentów potwierdzających tę tezy:

• „Językowy”

• Stałość mimicznych wyrazów emocji

• Obserwacje, że pewne emocje pojawiają się zawsze w konkretnych sytuacjach.

• Krytyka:
  Averill (1984) – wg niego termin „podstawowy” może mieć różne znaczenia. Emocje mogą być podstawowe w sensie prototypowości, poziomu ogólności lub reguł organizacji, bądź w sensie biologicznym, społ., czy psychologicznym. Wg A. Pojęcie jest niepotrzebne.
  Ortony i Turner (1990) - nie mamy (pewnie nie będziemy mieć nigdy kryterium pozwalającego określić, co znaczy emocja podstawowa

2. Brak emocji podstawowych

• Twierdzą, że emocje skłądają się z różnych, stałych i niezmiennych skł., które w zależności od konfiguracji tworzą konkretną emocją.

• Argument:

• Kulturowe zróżnicowanie emocji

• K oncepcja Russela (1980)

• Russell postuluje istnienie dwóch podstawowych, nieredukowalnych cech emocji, tworzących wymiar afektywny i wymiar pobudzenia. Wg Rusella poszczególne emocje można umiejscowić w dwuwymiarowej przestrzeni w zależności od wartości afektywnej i pobudzenia, czyli każda emocja ma określone miejsce na takim układzie.

• Model ten porządkuje stany emocjonalne na planie okręgu, a odległość pomiędzy poszczególnymi emocjami na okręgu jest proporcjonalne do ich powiązania. Z kolei odległość emocji od środka okręgu to miara intensywnośni

• Dwie osie wyznaczają dwa wymiary dla emocji: wymiar przyjemność-przykrość i wymiar wysokie-niskie pobudzenie.

• Emocje na przeciwległych krańcach – przeciwstawne

• Argumenty:

• Korelacje

• Pozycje emocje są wynikami procedury skalowania wielowymiarowego, która bezpośrednio umieszcza poszczególne obiekty w dwuwymiarowej przestrzeni.

• Prawie identyczne wyniki w trzech kulturach u badaczy z Grecji, Estonii i Polski

3. Scherer – stanowisko kompromisowe

• Scherer reprezentuje podejście składnikowe do emocji, ale uznaje istnienie tzw. Emocji modalnych (pewne, często powatzrające się, takie same układy skłądników emocji, zespołów procesów)

  

  4. Panksepp – kryterium biologiczne

• Wg Scherera ciągle powtarzająca się emocja prowadzi do wykształcenia i utrwalenia charakterystycznych wzorców oceny, co z kolei skutkuje ukształtowaniem specyficznych zespołów procesów tworzących emocje.
  
  
  
  

• w celu rozróżniania emocji podstawowych i niepodstawowych utworzył kryterium biologiczne, odwołujące się do różnic na poziomie neuronalnych mechanizmów emocji.

• Zgodnie z tym stanowiskiem możemy wyróżnić tyle emocji podstawowych, ile specyficznych czuciowo-ruchowych obwodów zarządzających można w mózgu znaleźć.

• Wg Pankseppa można wyodrębnić siedem takich systemów:

1. Poszukiwania

2. Wściekłości

3. Strachu

4. Żądzy

5. Opieki

6. Paniki

7. zabawy

• Podejście to redukuje zrozbieżności pomiędzy proponowanymi klasyfikacjami emocji, w przeciwieństwie do bardziej psychologicznie zorientowanych stanowisk.

• Panksepp proponuje wyodrębnić trzy rodzaje procesów afektywnych, rozróżnionych na podstawie stopnia złożoności:

• Odruchy afektywne - proste, krótkotrwałe reakcje o charakterze odruchowym, zorganizowane w niskich obszarach pnia mózgu, oparte na prostych obwodach neuronalnych.
  np. obrzydzenie, strach, ból

• Emocje podstawowe – oparte na bardziej złożonych obwodach w wyższych pośredniczących obszarach mózgu, stanowiące obwody zarządzające czuciowo-ruchowe i organizujące skutki behawioralne, czy fizjologiczne – podstawowe systemy emocjonalne w mózgu.
  np. strach, gniew, radość

• Uczucia wyższe zorganizowane na wyższych poziomach przodomózgowia, w których istotną rolę odgrywają złożone procesy poznawcze, tworzące takie stany, jak poczucie winy, współczucie, zawiść.
  Panksepp nie wyklucza, że procesy te są wynikiem kombinacji odruchów afektywnych i emocji podstawowych.

3. Damasio – emocje pierwotne i wtórne.

• Podobne rozumowanie do Pankseppa

• Podstawę do rozróżnienia emocji pierwotnych (emocje podstawowe u Pankseppa) i wtórnych (najwyższy mózgowo poziom uczuć wyższych u Pankseppa) stanowił dla niego poziom proc. nerwowych oraz udział proc. poznawczych.

3. Ekman

• Dla Ekmana jednym z wazniejszych kryteriów rozróżnialności były obserwowalne, charakterystyczne i stałe wzorce ekspresji mimicznej, które można traktować jako sygnały dla otoczenia.

• Podobieństwo do stanowiska Pankseppa: także odwołując się do kryterium biologicznego twierdził, że emocje podstawowe to te, o charakterystycznych wzorcach procesów neuronalnych

• Różnica do Pankseppa: uważa, że wszystkie emocje są podstawe, a odkrycie wzorców fizjologicznych dla emocji nazywanych złożonymi to tylko kwestia czasu.

• Pozostałe kryteria wyróżniania emocji wg Ekmana:

• Automatyczność procesów oceny

• Odrębność pojawiania się w rozwoju

• Obecność u innych naczelnych.

3. Tomkins - stymulacja

• Koncepcja ta również opiera się na kryterium biologicznym, ale inaczej zdefiniowanym. Wskaźnikiem dla niego są czasowe charakterystyki stymulacji wywołującej afekty, której odzwierciedleniem jest gęstość (density) wyładowań neuronów.

• Przykłady:

• Strach przestrach – najsilniejsze wyładowania, które stopniowo narastają

• Gniew, niezadowolenia – silna, ale stała stymulacja, silniejsza w przypadku gniewu

• Radość, śmiech – zmniejszająca się gęstość wyładowań, czyli malejąca stymulacja

Plutchik – adaptacja.

• Kryterium ewolucyjne

• Wg PLUTCHIKA emocje podstawowe to takie, które mogą być obserwowane na różnych poziomach filogenetycznych i które mają adaptacyjne znaczenie dla walki jednostki i gatunku o przetrwanie. Wyróżnił on osiem takich emocji:

1. S trach

2. Złość

3. Smutek

4. Radość

5. Akceptacja

6. Wstręt

7. Antycypacja

8. Zaskoczenie

• emocje podstawowe, znajdujące się obok siebie są najbardziej podobne, natomiast przeciwleżąca – najbardziej przeciwstawne.

• Z kolei emocje złożone powstają na bazie dwóch sąsiadujących ze sobą emocji podstawowych.

3. Izard – teoria zróżnicowanych emocji (DET – differential emotions theory)

• Postulował istnienie emocji podstawowych na podstawie 3 kryteriów ich wyodrębniania:

1. Emocje podstawowe mają specyficzne, wrodzone mechanizmy neuronalne

2. Unikalne i uniwersalne wzory ekspresji mimicznej

3. Unikalne, subiektywne stany uczuciowe

3. Lazarus – podstawowy temat relacyjny (core relational theme)

• Kryterium oparte na procesach poznawczych

• Tym, co stanowi o istocie emocji jest podstawowy temat relacyjny (czynnik definiujący emocję)

• Wg Lazarusa emocje powstają jako efekt dokonywanej przez podmiot oceny poznawczej relacji podmiot-otoczenie. Te relacje, nazywane też transakcjami, podlegają ewaluacji pod kątem interesów jednostki.

EMOCJA	PODSTAWOWY TEMAT RELACYJNY
GNIEW	Zniewaga pomniejszająca „ja” i „moja”
LĘK	Niepewne zagrożenie egzystencjalne
STRACH	Bezpośrednie, konkretne i przytłaczające zagrożenie fizyczne
POCZUCIE WINY	Złamanie moralnego nakazu
WSTYD	Niepowodzenie w realizacji osobistego ideału
SMUTEK	Nieodwracalna utrata.
ZAWIŚĆ	Pragnienie posiadania czegoś, co ma ktoś inny
ZAZDROŚĆ	Niechęć do osoby trzeciej z powodu utraty lub zagrożenia czyjegoś uczucia do nas
WSTRĘT	Przyjęcie lub bliskość niestrawnegoobiektu albo idei
RADOŚĆ	Znaczący postęp w realizacji celu
DUMA	Wzmocnienie poczucia własnej wartości dzięki przypisywanemu sobie osiągnięciu lub uzyskaniu wartościowego obiektu
ULGA	Zmiana na lepsze lub ustąpienie przykrych, niezgodnych z celami okoliczności
NADZIEJA	Obawa, że będzie gorzej i pragnienie, że będzie lepiej.
MIŁOŚĆ	Pragnienie bycia lub uczestniczenia w związku uczuciowym, zazwyczaj, ale niekoniecznie odwzajemnionym
WSPÓŁCZUCIE	Poruszenie z powodu czyjegoś cierpienia i chęć niesienia pomocy

Strach i zaskoczenie jako emocje podstawowe

Strach – pojawia się w związku z oczekiwaniem tego, co ma nastąpić, możemy powiedzieć że ma charakter antycypacyjny.

Jest traktowany jako odpowiedź na bezpośrednie, realne, fizyczne zagrożenie.

Jest emocją wspólną dla człowieka i zwierzęcia wyższego.

Do wzbudzenia strachu wystarczą stosunkowo proste, szybkie i automatyczne procesy poznawcze typu prowizorycznej indentyfikacji bodźców zagrażających.

Zaskoczenie – najkrótsza ze wszystkich emocji, trwa kilka s.

Ekspresja spłoszenia jest dokładym przeciwieństwem ekspresji zaskoczenia.

Percepcji zagrożenia bezpośredniego i nadciągającego przyporządkowane są odrębne obszary mózgu.

Rdzeniem strachu jest możliwość bólu fizycznego albo psychicznego.

Zaburzenia emocjonalne – strach:

-fobia

-PTSD – rezultat wystawienia na ekstremalne niebezpieczeństwo, po którym następuje uporczywe przeżywanie na nowo tego traumatycznego wydarzenia oraz unikanie sytuacji kojarzonych z traumą.

-ataki paniki

-patologiczny niepokój

Strach – górne powieki są uniesione tak wysoko, jak to tylko możliwe, brwi uniesione i ściągnięte ku sobie, a wargi są rozciągnięte w poziomie w stronę uszu, przy jednoczesnym cofnięciu podbródka.

Procesy warunkowania strachu

Podczas warunkowania reakcji strachu początkowo obojętny bodziec, np.

dźwięk, zostaje skojarzony z innym, awersyjnym bodźcem o istotnym

znaczeniu biologicznym, na który zwierzę w sposób naturalny reaguje

strachem. Takim awersyjnym bodźcem może być, na przykład, drażnienie

prądem elektrycznym (bodziec bezwarunkowy). W ten sposób początkowo

obojętny bodziec staje się bodźcem warunkowym - nabiera znaczenia i

sam zaczyna wywoływać reakcję strachu, mimo że nie towarzyszy mu już

bodziec bezwarunkowy. Reakcja strachu powoduje wystąpienie szeregu objawów

wegetatywnych, jednak u gryzoni w praktyce najczęściej mierzy się reakcję

zamierania (widoczną jako całkowity bezruch zwierzęcia), która jest

charakterystyczną reakcją obronną tych zwierząt (umożliwiającą im ukrycie

się przed drapieżnikiem). Pamięć strachu jest trwała, łatwo przywoływana i

trudno ją wyeliminować. Wygaszanie jest metodą eliminacji reakcji strachu

poprzez wielokrotne prezentowanie bodźca warunkowego, któremu nie

towarzyszy bodziec bezwarunkowy. W ten sposób uwarunkowana reakcja strachu

może zostać zmniejszona, a nawet wyeliminowana. Jednak okazuje się, że

strach skutecznie stłumiony w jednym kontekście może odnowić się w wyniku

zmiany kontekstu na inny. Zjawisko to, znane jako odnawianie reakcji

strachu, powoduje, że efekty terapii behawioralnej okazują się często

nietrwałe, a strach skutecznie opanowany w gabinecie terapeuty może

odnowić się np. na ulicy. Wygaszanie reakcji strachu, w przeciwieństwie do

uczenia się strachu, jest zatem silnie zależne od kontekstu. Możliwość

odnowienia strachu wskazuje na istotną cechę wygaszania reakcji strachu.

Jest to aktywny proces uczenia się i polega raczej na tworzeniu nowego lub

modyfikacji istniejącego śladu pamięciowego niż na jego wymazywaniu.

Podczas wykładu chciałabym przedstawić wyniki moich badań dotyczących

dwóch aspektów zagadnienia wygaszania i odnawiania reakcji strachu: (1)

struktur mózgowych i obwodów neuronalnych aktywnych podczas tych procesów

oraz (2) modulacji warunkowej reakcji strachu przez kontekst społeczny.

Adaptacyjne funkcje strachu

Silny sygnał niebezpieczeństwa, dający znak do ucieczki (drapieżnik – bardziej boimy się węża niż noża)

Emocje strachu a wykrywanie kłamstwa

Ekman: Błąd Otella – polega na tym, że zakładamy, iż znamy przyczyny danej emocji, nawet nie zastanawiając się nad możliwościami, że może chodzić o zupełnie inne jej powody. Osoby, które są podejrzane o kłamstwo (ale są niewinne) tak się przejmują, że ukazują reakcje emocjonalną identyczną do reakcji kłamstwa.

Zaskoczenia a odruch orientacyjny

odruch orientacyjny (ang. orienting response), ogólna reakcja zwrócenia uwagi na źródło nowej stymulacji.

Ekman i Friesen sfotografowali też twarze członków plemienia Fore, wyrażające wspomnianych 6 emocji i użyli tych zdjęć do badań w USA. Okazało się, że Amerykanie także trafnie łączą fot. twarzy z odpowiednimi emocjami i że również mają pewne problemy, gdy przychodzi im różnicować strach i zaskoczenie. Wydaje się, że w ewolucyjnej przeszłości człowieka te dwie emocje bardzo często były z sobą połączone. Zaskoczenie znacznie częściej wiązało się z pojawieniem się zagrożenia niż przyjemnej niespodzianki. Dlatego też ekspresje tych dwóch emocji zawierają wiele elementów wspólnych, czy też bardzo podobnych. Konsekwencją tego jest trudność w różnicowaniu twarzy wyrażających strach i zaskoczenie.