Polifonia Palestriny / szkoła rzymska
Określenie szkoła rzymska odnosi się do grupy kompozytorów działających w XVI w. w kapeli papieskiej w Rzymie. Głównym przedstawicielem owej grupy jest PALESTRINA. Charakterystyczne
cechy twórczości tego kręgu to:
- przewaga muzyki sakralnej, przede wszystkim mszy i motetów;
- połączenie franko-flamandzkiej polifonii z wł. pełnią brzmienia i melodyką;
- styl a cappella; w kapeli sykstyńskiej również obsada a cappella;
- spokojnie płynąca rytmika;
- preferowane użycie chorału gregoriańskiego jako c.f.
Szkoła rzymska urzeczywistniała w muzyce kościelnej kontrreformacyjne założenia, sformułowane przez sobór trydencki (Trydent 1545-1563). Sobór dopuścił do liturgii muzykę wielogłosową {figuralną) mimo wniosków o jej wykluczenie, ale postawił następujące wymagania:
- zrozumiałość tekstu; osiągana poprzez stosowanie homofonicznej deklamacji w miejscach z dużą ilością tekstu, podczas gdy styl polifoniczny zachowano w odcinkach z krótkim tekstem (np. Sanctus lub Amen);
- wyrazowa powściągliwość; postulat ten przeciwstawiał się afektowanemu, madrygałowemu sposobowi komponowania;
- wykluczenie świeckich c.f. oraz parodii w mszach; tego punktu przestrzegano tylko na początku (liczne missae parodiae u PALESTRINY, ORLANDA DI LASSO i in.).
Podczas obrad soboru poświęconych muzyce figuralnej pewną rolę odegrał JACOBUS DE KERLE z jego Preces speciales ( 1561 ) i PALESTRINA ze swą Missa Papae MarcelH ( 1562-1563).
Styl palestrinowski, wspierany przez kontrreformację, stał się istotą i wzorem wielogłosowej muzyki kościelnej. Aby przeciwstawić się postępującej autonomizacji dzieł sztuki muzycznej w Kościele, podjęto reformę chorału gregoriańskiego i zwiększono jego udział w liturgii. W reformie tej współuczestniczyli PALESTRINA, ANERIO, SORIANO i in. (skracanie melizmatów itp.).
Nowa Editio Medicea ukazała się w 1614. Pozostawała w użyciu do czasów Editio Vaticana z 1907.
Szkołę rzymską przed PALESTRINA tworzą:
C. FESTA (zm. 1545 w Rzymie),
\C. N O N PAPA(ok. 1510-1555/1556, Antwerpia),
G. ANIMUCCIA (ok. 1500-1571, Rzym),
C. DE MORALES ( 1500-1553, Madryt),
B. ESCOBEDO (ok. 1515-1563, Leon);
\współcześnie z PALESTRINA:
V. RUFFO ( 1530-1580, Rzym),
C. PORTA ( 1530-ok. 1601, Padwa),
G. ASOLA (1524-1609, Rzym).
G. INGEGNERI (1547-1592, Cremona),
J. DE KERLE (1531-1591);
po PALESTRINIE:
G. M. NANINO (zm. 1607 w Rzymie),
A. STABILE (zm. 1595 w Rzymie).
F. A N E R I O (zm. 1614),
F. SORIANO (zm. 1621).
F. GUERRERO (1528-1599. Sewilla),
I L. DE VICTORIA (ok. 1548-1611, Madryt).
GIOVANNI PIERLUIGI DA PALESTRINA (ok. 1525-1594).
- z Palestriny,
1544 organista w Palestrinie,
1551 śpiewak kapeli bazyliki św. Piotra w Rzymie
1561 kapelmistrz na Lateranie.
1567 kapelmistrz kardynała D'ESTE,
1571 drugi kapelmistrz bazyliki św. Piotra;
Napisał ponad 90 mszy (liczne parodie), ponad 500 motetów, a także lamentacje, hymny, magnificaty, ponad
100 madrygałów rei. i świeckich.
Twórczość Palestriny uznawano za szczytowe osiągnięcie polifonii wokalnej, a jego styl, który łączy sztukę kontrapunktyczna z melodyczną i rytmiczną łagodnością - za wzór doskonałości a cappella (stile antico, ecclesiastico, grave, osservato).
Wyznacznikami stylu Palestriny są:
- samodzielność głosów w fakturze polifonicznej, w wyważonej alternacji z partiami homofonicznymi;
- śpiewna melodyka, z przewagą kroków sekundowych, po skoku zmienia się kierunek ruchu w następstwach sekundowych (zob. przykł. nutowy, sopran, takty 6-7);
- spokojny ruch, przy czym różne rytmy w poszczególnych głosach dopełniają się do postaci równomiernego przebiegu (rytmika komplementarna, np. ćwierćnuty w takcie 8);
- zrównoważona harmonika, z preferencją konsonansów i pełnymi trójdźwiękami, których dźwięk podstawowy znajduje się na ogół w basie (przykł. nutowy, najniższa linia);
- liczne „trójdźwięki poboczne" na stopniach II, III, VI (utrzymane w charakterze tonacji kościelnych), lecz zarazem kadencje funkcyjne w miejscach tektonicznie ważnych (np. takty 8. 10);
- przewaga faktury pięcio- i sześciogłosowej: pełnia brzmienia z grupowaniem głosów umożliwiającym alternację;
- często chorał gregoriański jako c.f. (w tenorze);
- w kompozycjach bez c.f. chorał gregoriański dostarcza materiału tematycznego: w każdym kolejnym odcinku soggetto („temat"), uzyskawszy odpowiednią postać rytmiczną przykł. nutowy), wędruje imitacyjnie przez głosy kompozycji. Kontrapunkty wykorzystują (przekształcony) materiał soggetti;
- racjonalna przejrzystość i porządek kompozycji są kamuflowane, np. kolejność wejść 5 głosów grupuje się symetrycznie wokół tenoru I, jednak odległości wejść są niejednakowe (rys.). Kompozycja staje się żywsza i fantazyjna.
Styl palestrinowski został przekazany w traktatach kontrapunktycznych (BERARDI, Arcani musicali, 1690; FUX, Gradus ad Parnassum, 1725, zob. s. 92). W XIX w. nastąpił renesans muzyki PALESTRINY, zainspirowany przez prawnika z Heidelbergu THIBAUTA (Über Reinheit der Tonkunst, 1825), czego konsekwencją stało się powołanie w Ratyzbonie przez WITTA w 1868 ruchu cecyliańskiego. służącego „naprawie muzyki kościelnej".