11) Teorie komparystyczne krytyki francuskiej i angloamerykańskiej (przedstawiciele, dzieła, koncepcje).
- Komparatystyka – badanie literatury wykraczające poza granice jednego kraju i badanie związków między literaturą a innymi dziedzinami wiedzy, takimi jak sztuka (malarstwo, rzeźba, architektura, muzyka), filozofia, historia i nauki społeczne (polityka, ekonomia, socjologia), nauka, religia itp. W zależności od poglądów komparatystyka uznawana jest za naukę pomocniczą lub niezależną. Jej początki sięgają początku XIX w. W 1816 r. we Francji ukazała się antologia przeznaczona dla wykładowców literatury zatytułowana Cours de littérature comparée Noela i La Place’a. W Polsce termin pojawił się już w 1821 r. za sprawą Ludwika Ossolińskiego.
Celem porównywania jest oczywiście poznanie:
- ugruntowanie dotychczasowego poznania
- wykrywanie w literaturze zjawisk ogólnych
- synteza wiedzy o literaturze w kontekście międzynarodowym
Narzędzia / metody: komparatystyka nie posługuje się jedynie porównaniem, konieczność posługiwania się narzędziami historycznoliterackimi i krytyki literackiej. Komparatysta powinien być erudytą (obeznanym z socjologią, historią i polityką) – Etiemble.
Cechy komparatystyki:
- ma do czynienia z wieloma literaturami, wzajemnie wpływającymi na siebie i powiązanych ze sobą
- pojmuje literaturę narodową jako produkt interakcji
- kształtuje także nowy przedmiot poznania – literaturę powszechną
Kierunki badań:
- badanie źródeł, wpływów i zależności w literaturze (podejście pozytywistyczne)
- badania obejmujące pewne całości kulturowo literackie (dzieła wyrastające ze wspólnego podłoża kulturowego, mające wspólne źródło), w tym badanie związków genetycznych zachodzących pomiędzy poszczególnymi utworami lub grupami utworów; analiza zależności typologicznych
- badanie relacji pomiędzy różnymi sztukami (J. Tazbir: komparatystyka nie jest monopolem badaczy dziejów literatury); zabiegom komparatystycznym mogą być poddawane wszystkie teksty literackie i kultury (w ujęciu interdyscyplinarnym), niezależnie od tego na jakim gruncie kulturowym, gdzie i kiedy powstały
dwie koncepcje w dzisiejszej komparatystyce: 1. nacisk na ujęcie historyczne, tzn. na poszukiwanie płaszczyzny porównawczej dla faktów i zjawisk częściowo paralelnych, zaistniałych w tym samym momencie dziejowym; 2. postulat ujęcia ponadczasowego; ważna ich esencjalna jedność, istnienie elementów, które pozwalają je w sposób zasadny zestawić i porównać.
René Etiemble w artykule Porównanie to jeszcze nie dowód (zarówno ten artykuł, jak i René Welleka wygłoszony był na jakiejś komparatystów w Chapel Hill (USA) w 1958 roku; „Pamiętnik Literacki” 1968, z. 3, s. 311-332) mówi o dwóch szkołach: szkole francuskiej i szkole amerykańskiej.
|
|
szkoła francuska |
szkoła amerykańska |
|
przedstawiciele |
René Etiemble, H. Remak |
René Wellek, Erich Auerbach, Friedrich |
|
czas oddziaływania |
dominacja do II wojny światowej |
odpowiedź na „szkołę francuską” rozwój po 1945 r. |
|
stanowisko |
podejście empirystyczne i pozytywistyczne (historyzm) |
krytycyzm (krytyka literacka) – lit. por. to nie badanie związków faktycznych, ale ukazywanie wartości dzieł; stanowisko antypozytywistyczne: antyhistoryzm, antyfaktualizm; |
|
założenia |
- dzieł nie powinno się traktować jako czystych (fr. puré), „bez domieszek” i szczelnych, hermetycznych (fr. hermétique) - formy, wątki, motywy wędrują w czasie (koncepcja zaczerpnięta z Weltliteratur Goethego, pyt. 56). to wędrowanie wpływa ożywczo na kreację, więc dzieła nie powinny być rozważane, interpretowane w oderwaniu od tego - źródła i wpływy pomiędzy w różnych dziełach, które należy odkrywać i badać |
- koncepcja dzieła sztuki Welleka: warstwowa struktura znaków i znaczeń, całkowicie różna od procesów mentalnych autora w okresie tworzenia, a więc i od wpływów, które mogły kształtować jego myśl - inspiracja dla szkoły amerykańskiej: ponadnarodowe wizje Goethego i Posnetta (Comparative literature 1886)
|
|
preferowane metody i badania |
- metoda historyczna (autor: Lanson): rzetelne poszukiwanie historyczne kluczem do analizy dzieła - badania struktury - bardziej intensywne badania w dziedzinie stylistyki, wersyfikacji i prozodii porównawczej - porównawcze badanie obrazów poetyckich - porównawcze studia przekładu (pełny model eksplikacji porównawczej: kilka przekładów tego samego dzieła) |
- NIE badaniu źródeł i wpływów (przeciw historyzmowi) do ślepej uliczki doprowadził Van Tieghem, poprzednicy i następcy, którzy pojmowali wiedzę o literaturze w kategoriach XIX-wiecznego pozytywistycznego faktualizmu - stanowisko antypozytywistyczne, w rzeczywistości Wellek sam posługiwał się pozytywistyczno-scjentystycznym rozumieniem komparatystyki: wymagał od niej ścisłej metody i określoności przedmiotu (ideał obiektywizmu nauki)
|
|
postulaty |
łącząc dwie metody, które mają się za wrogie, a które w rzeczywistości powinny się uzupełniać – badanie historyczne i refleksję krytyczną lub estetyczną – literatura dojdzie do poetyki porównawczej |
- koncepcja badań literackich jako ujednoliconej dyscypliny, nieskrępowanej językowymi ograniczeniami - nazwa: nauka o literaturze - odgraniczenie od historii idei, pojęć, uczuć religijnych, politycznych - zaniechanie podziału na lit. powszechną i porównawczą (zaproponowanego przez van Thiegema) - przekraczanie granic narodowych w badaniu literatur |
|
literatura a inne dziedziny |
pomija te badania |
zajmuje się nimi |
12) Teorie tzw. Komparastyki kulturowej w różnych ujęciach badawczych.
komparatystyka literacka
kulturowa
interdyscyplinarna – porównawcze badanie różnych sztuk, międzyartystyczna
dyskursów
Komparatystka kulturowa w przeciwieństwie do literackiej nie zajmuje się jedynie literaturą. W zakres jej badań wchodzą relacje pomiędzy różnymi sztukami: literaturą, malarstwem, filmem, także zagadnienia z dziedziny antropologii kultury, historii, socjologii… Komparatystyka kulturowa odbywa się na pograniczu kilku dziedzin, sama jest dziedziną interdyscyplinarną. Bada również zależności kultur pomiędzy sobą. Jest pojęciem szerszym niż komparatystyka literacka.
Wg M. Dąbrowskiego komparatystyka kulturowa bada stereotypy narodowe, zajmuje się mniejszościami narodowymi, religijnymi itp. w odniesieniu do większości, dialogami wewnątrz takich społeczności. KK ma odzwierciedlenie w sztukach, np. w literaturze: H. Kral, B. Wojdowski, J. Stryjkowski.
Zakresy k.literckiej i kulturowej stykają się: komparatystyka literacka staje się odmianą kulturowej, ponieważ symbole, wartości i wzory przepływają między kulturami.
szerszy zakres, komparatystyka literacka jest częścią komparatystyki kulturowej
wiedza o wzajemnych oddziaływaniach, pokrewieństwie i typologicznych odpowiedniościach zjawisk literackich i pozaliterackich (malarstwo, muzyka, film, teatr itd.), a także innych niż literatura rodzajach piśmiennictwa i tekstów mówionych
bada relacje literatury z innymi sztukami oraz z innymi niż literatura rodzajami dyskursów
poszukuje wspólnych kategorii (komunikacyjnych, gatunkowych, stylowych, prądowych, strukturalnych, typologicznych) odsłaniających pokrewieństwo pozornie nieporównywalnych ze sobą zjawisk i dziedzin kultury
bada stereotypy narodowe.
7) Intertekstualność w paradygmacie sztuki wielotworzywowej.
Intertekstualność zakłada, że poszczególne teksty mogą wchodzić ze sobą w relacje czy też istnieją w relacji z innymi tekstami. Autorką pojęcia jest Julia Kristeva. Według niej każdy tekst jest "mozaiką" składającą się z innych tekstów; jego intertekstualność polega na tym, iż czerpie ze wszystkich tekstów przed nim napisanych, jak również i tych, które zostaną napisane w przyszłości. Analiza tekstu literackiego nie może zatem polegać na rozpatrywaniu go w oderwaniu od innych tekstów (założenie za Bachtinem polifonicznej budowy każdej wypowiedzi); jedynie poprzez odniesienie danego tekstu do tekstów wcześniej powstałych pozwoli umieścić jego znaczenie w szerszym kontekście społecznym i zrozumieć, w jaki sposób powstała struktura tego tekstu. Intertekstualność nie jest jedynie własnością literatury, lecz każdego typu wypowiedzi, tekstu (Nycz).
Założenie, że tekstu nie można rozpatrywać w oderwaniu od innych, jako odrębnej struktury, daje pracę komparatystom, którzy mogą te zależności między tekstami, wpływy znajdywać i ukazywać.
Intertekstualność jest wykładnikiem związków literackich. Do nich należą takie typy związków literackich (kategoria empiryczna) jak:
- kontakty pisarzy różnych narodowości (np. Adam Mickiewicz i Aleksander Puszkin)
- przekłady
- przeniknięcie tematyki literatury danego kraju do literatury innego
- zapożyczenia kulturowe
pole ewokacji tekstu (pole tekstów w nich uobecnionych) i pole referencji (pole tekstów nieuczestniczących w nim bezpośrednio)
Znaczenie dla komparatystyki:
- Jest punktem wyjścia dla komparatystyki (badania nie na zasadzie wpływologii);
-Jest podpowiedzią, że tekst można badać synchronicznie i diachronicznie, zwraca uwagę na powtarzanie się motywów;
- Intertekstualność pozwala stosować nam (i znajdywać w tekście) pewne chwyty i „klisze”. Nie pozwala odpowiadać na pytanie o obiektywną prawdę przedstawienia, umożliwia jednak rozpoznanie językowych procedur, które służą wytworzeniu takiego efektu u odbiorcy. Założenie, że tekstu nie można rozpatrywać w oderwaniu od innych, jako odrębnej struktury, umożliwia badania komparatystom, którzy te zależności między tekstami znajdywać i ukazywać. (Intertekstualność zakłada, że tekst jest fikcyjnym obiektem, mimesis – nawet fantastyczne wyobrażenia bazują na wyobraźni.)
- Możemy klasyfikować tekst według gatunków, porównywać różne realizacje tego samego gatunku. (Gatunki są to realizacje danego zespołu reguł tekstowych. Możemy tak pisać, jak i rozpoznawać konkretne gatunki dzięki odniesieniu do zespołu intertekstów o pokrewnych właściwościach, zorganizowanego w formie arche tekstu, czyli prototypu realizacji idealnej.);
- Intertekstualność jest szansą na rozpatrzenie związków między tekstem literackim a jego społecznym i historycznym kontekstem.
- Kasperski: „Intertekstualność jest dla komparatystyki tym, czym step dla kozaka.”
3) Istota i znaczenie teorii G.E.Lessinga
Rozróżnienie na sztuki przestrzenne i czasowe wprowadził Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781), niemiecki dramatopisarz, filozof, krytyk literacki, w rozprawie Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji (1766). W pracy tej porównuje słynną rzeźbę znajdującą się w Watykanie z fragmentem Eneidy. Porównanie to stało się podstawą do ukazania różnic między poezją a obrazem.
Lessing sprzeciwiał się, by pisać poezję kierując się tymi zasadami, co malarz przy malowaniu obrazu, atakował to, co w każdej z tych sztuk nieswoiste: malowaniu słowem w literaturze (opis) – przeciwstawiał się traktowaniu Horacjańskiego zalecenia ut pictura poesis jako przepisu na literaturę – oraz literatury w malarstwie (anegdota). Według Lessinga bowiem poezja i malarstwo mają inny charakter. Poezja dzieje się / zawiera się / rozciąga się w czasie, malarstwo w przestrzeni. Podział na sztuki czasowe i przestrzenne wynikał ze znaków jakimi się one posługują:
„Malarstwo, jak i poezja posługują się różnymi znakami: znakami malarstwa są figury i kolory w przestrzeni, znakami poezji – artykułowane dźwięki w czasie”. (Lessing)
- Admiratorem Lessinga był Przyboś, który opowiadał się za autonomią poetyckiej wypowiedzi i specyfiką lirycznego „widzenia”.
|
obraz |
słowo |
|
Nielinearność odbioru, txt wizualny, dany w całości od razu |
linearność |
|
Znaki naturalne |
Znaki sztuczne, arbitralne |
|
Odbierane przez wzrok |
Przez słuch |
|
Materia: płótno i farby |
Brak materii |
|
Nie może tłumaczyć rzeczywistości |
w nim wszystko tłumaczone, jest narzędziem interpretacji |
|
Wymiar przestrzenny (chociaż czasowość też dostrzegana) |
Wymiar przestrzenny i czasowy |
Jednym z większych przeciwników porównywania tych sztuk był Lessing. Swoje poglądy wyłożył w pracy z 1766 roku, pt.” Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji” . Według niego sztuki plastyczne i literatura są nieprzekładalne, gdyż:
1. Poezja jest dynamiczna, jest uporządkowanym następstwem słów. Słowa następują po sobie. Natomiast w malarstwie i rzeźbie przedmioty występują obok siebie.
2. Malarstwo i rzeźba są stateczne, wyłączone z dynamicznego ciągu zdarzeń. Mogą ująć wydarzenie tylko w migawce.
3. Zalecał w poezji kreślić zdarzenia, a w malarstwie przedmioty.
4. Gdyby malarstwo chciało pokazać historię powinno robić to przez „aspekt cielesny”, jeśli zaś poezja chciałaby przedstawić przedmiot, powinien on być w ciągłym ruchu.
Lessing mówił o malarstwie i rzeźbie klasycznej, zaś poezję, rozumiał jako poezję epicką. Żeby jednak pokazać nieporównywalność tych sztuk, musiał je zestawić, porównać.
Jego praca pochodzi z XVIII wieku i jest już przebrzmiała. Jego pogląd długo się utrzymywał, zwłaszcza w szkole francuskiej. Szkoła amerykańska zaś, od początku była „za” porównywaniem malarstwa i literatury.
ut pictura poesis
- ut pictura poesis – Horacy – poemat to jak obraz;
- s. 8 – poezja – podobnie jak inne sztuki – wywołuje środkami języka naturalnego przedstawienia oglądowe;
- Symoides – malarstwo jest milczącą poezją, a poezja mówiącym malarstwem;
- Dion z Prusy – utwór poetycki rozwija się w czasie, gdy obraz trwa;
- Średniowiecze – większa trudność w odbiorze tekstu niż w postrzeganiu obrazu, ale i większa jest wartość tego, co napisane (święty Augustyn);
- Odrodzenie – zbliżenie malarstwa do poezji (Scaliger, Sarbiewski);
- Leonardo da Vinci – poezja nie potrafi naśladować niektórych rzeczy widzialnych, bo nie ma dla niej słów, nie potrafi odtworzyć harmonijnego piękna (jeśli malarstwo to niema poezja, to poezja jest ślepym malarstwem);
- XVIII wiek – różnice między poezją a malarstwem – poezja posługuje się znakami sztucznymi, a obraz – naturalnymi, współistniejącymi. Diderot chciał poezji „emblematycznej”, posługującej się hieroglifami – wyrażeniami, które znaczą i malują. Przeważa pogląd, że poezja nie ma ograniczeń tematycznych (malarstwo – ma, bo ukazuje tylko postrzegane wzrokowo przedmioty); poezja może informować o związkach logicznych i przyczynowych – malarstwo nie. Dubos – poezja wywołuje większe zainteresowanie losami bohaterów;
- Lessing – zaciera różnice między obrazem poetyckim a malarskim. W poezji nie można zjednoczyć części obrazu. Poezja charakteryzuje się oglądowym przedstawianiem czynności, ale powinna postępować selektywnie – ograniczać się do podawania cech istotnych. Lessing uważał, że poezja może upodabniać swe znaki do naturalnych, posługując się np. składnią, rytmem, tropami, ale to tylko zbliża znaki sztuczne do naturalnych gatunki posługujące się tymi środkami to niższe gatunki poezji. Najwyższym gatunkiem jest dramat, zmieniający znaki arbitralne w naturalne,
- Johann Gottfried Herder – malarstwo wytwarza iluzję dla wzroku barwami i formami, poezja – iluzje dla wyobraźni znaczeniem słów;
- Edmund Burke – słowa nie wzbudzają wyobrażeń, poezja wzrusza przez współodczuwanie, więc nie jest naprawdę sztuką naśladowczą;
- Romantyzm – małe zainteresowanie; poezja to najwyższa pośród sztuk. Hegel – poezja łączy malarstwo i muzykę;
- II połowa XIX wieku – literatura łączy uogólnienie z bogatą wyobrażalnością świata przedstawionego;
- Witkiewicz – porusza kwestię obrazowości literatury – poeta podaje nazwy barw, co wywołuje widzenie barw;
- Koniec XIX wieku – symboliści zbliżają poezję do muzyki;
- Theodor A. Meyer i Humert Roetteken – język jest abstrakcyjny więc nie może wywołać wyobrażeń, albo wywołuje mgliste i nieokreślone. Choć utwory poetyckie wywołują u odbiorcy wrażenie plastyczności;
- Ingarden – wyodrębnił wyglądy uschematyzowane (niezbędne, by było widać obiektywne własności rzeczy, też procesy psychiczne i cechy charakteru);
- Mukarovsky – zrozumieć metaforę to przyjąć jej ładunek obrazów.
Spór nie został rozstrzygnięty.
- oglądowość – nie tylko jako rozumienie płaszczyzny znaczeniowej, ale i jako wywołująca przedstawienia postrzeżeniowe – akustyczne / optyczne (jako twory asemantyczne – np. język zaumny i jako metafory brzmieniowe – symbolizm dźwiękowy;
- czasem kształt graficzny jest ważny, np. w kaligraficznej poezji chińskiej;
- technopaignia / carmina figurata – wygląd utworu przypomina wygląd przedmiotu opisywanego – teraz to wizualna poezja konkretna;
- Peirce wyróżnia obrazy i diagramy. Obrazy – jeśli stwierdzamy podobieństwo między prostymi jakościami signifiants a przedmiotem oznaczonym. Diagramy – jeśli zachodzi tylko odpowiednie podobieństwo relacji;
- kopia / replika – by odróżnić podobieństwo od jakościowej identyczności;
- metaznaki (znaki innych znaków) – mają często charakter ikoniczny – od kopii (przytoczenie własnej wcześniejszej wypowiedzi) przez obrazy (kiedy np. spiker czyta przemówienie polityka) po diagramy (wydrukowany tekst przemówienia na przykład);
- istnieją znaki oceniające i interpretujące przedmiot, znaki zautonomizowane;
- znaki można oceniać ze względu na ich sprawność znaczeniową, albo cechy immanentne;
- obok znaków referencyjnych istnieją znaki, które jawnie kreują przedmioty, albo je błędnie pozorują (te pierwsze to znaki fingujące);
- obok obrazów, diagramów i symboli trzeba wyróżnić analogony (nie są tylko konwencjonalne i nie są tylko symbolami). Analogon – w signifiants występują cechy / relacje podobne do tych, które znamionują przedmiot oznaczany, ale nie są one sensoryczne (te cechy), a ujmowane pojęciowo / nazwane w sposób przenośny;
- Mayenowa – ikoniczność to typ wyrażeń cudzysłowowych, które są hieroglificznym odbiciem samych siebie;
- Lalewicz – ikoniczność jest na obszarze mimetyzmu formalnego (s. 40 tam, gdzie pewne fragmenty utworu literackiego lub utwór jako całość posiadają podobieństwo rodzajowe do jakiegoś typu wypowiedzi istniejącego w pozaliterackiej praktyce komunikacji językowej);
- te wszystkie określenia mają zastosowanie do literatury fikcjonalnej, nie do literatury faktu.
Ut pictura poesis - poemat jest jak obraz, jeden będzie bardziej wciągał, gdy się w niego zaangażujemy, drugi – gdy się zdystansujemy. W jeden trzeba spojrzeć racjonalnie, a w drugi nie, jedne dzieła lubią krytykę, a inne nie.
Postawa wobec poezji zgadza się z innymi poglądami Horacego, np. czystość gatunkowa (idea decorum). Prawdopodobieństwo, imitacja życia. Horacy do pewnego stopnia był przeciwko tyranii. Pewne zachowania musiały być utrwalone. Postać literacka musiała zachowywać się tak, jak przedstawiciele pewnych klas. Jest to na gruncie konserwatyzmu społecznego.