Diagnoza i usprawnianie funkcjonowania wzrokowego w pierwszym roku życia dziecka

Jolanta Białoskórska

Wstęp
Noworodek widzi, korzysta ze swojego wzroku podczas krótkich okresów czuwania. Widzenie, tak jak wszystkie procesy poznawcze, rozwija się. Początkowo dziecko potrafi zauważyć bodziec, potem zatrzymać na nim wzrok, a jeszcze później sięgnąć po przedmiot ręką i manipulować nim pod kontrolą wzroku.

Wymienione funkcje wzrokowe powinny rozwinąć się u dziecka do końca pierwszego roku życia.

Później, gdy dziecko zacznie przeżywać intensywny rozwój ruchowy i skoncentruje się na chodzeniu, bardzo trudno będzie nam włączyć do znanych mu sposobów poznawania świata (słuch, węch, dotyk, smak) poznawanie świata za pomocą osłabionego wzroku.

Niemowlęta, u których występuje poważne osłabienie widzenia, opóźnienie w rozwoju widzenia lub opóźnienie w ogólnym rozwoju psychoruchowym, mogą nie zdawać sobie sprawy ze swoich możliwości wzrokowych. Bodźce wzrokowe dostarczane przez otoczenie są dla takiego dziecka najczęściej niewystarczające. Dopiero zwiększenie kontrastów, zmniejszenie odległości. dodanie dodatkowego oświetlenia, wprowadzenie odblasków lampy fluorescencyjnej, podświetlanych obiektów, świateł, może zachęcić malucha do patrzenia. Początkowo jego reakcje wzrokowe mogą być trudne do odczytania.

Ważną rolę w procesie diagnozy odgrywa obserwacja zachowań dziecka. Odwrócenie głowy, uśmiech, przyspieszony oddech, szersze otwieranie oczu, uspokojenie, pobudzenie, unoszenie brwi mogą świadczyć o reakcji na bodziec wzrokowy.

Twarz mamy
Jednym z pierwszych sygnałów świadczących o problemach z widzeniem będzie brak reakcji na twarz mamy znajdującej się w odległości około 20 cm od dziecka. Noworodek z osłabioną ostrością widzenia, osłabioną wrażliwością na kontrast będzie miał kłopoty z zauważeniem jasnej twarzy mamy.

Trochę łatwiej jest zauważyć jasną twarz otoczoną ciemnymi włosami, oświetloną dodatkowym światłem np. latarki. Często w nawiązaniu kontaktu wzrokowego z dzieckiem pomaga ostry, wyrazisty makijaż, zawiązanie na głowie chusty w kontrastowe wzory, np. biało-czarne pasy, szachownicę, kropki.

Proszę nie obawiać się, że specjalnie umalowana i przystrojona mama nie zostanie rozpoznana. Dziecko zna głos, dotyk, zapach matki. Teraz, przy zastosowaniu komfortowych warunków do patrzenia, będzie mogło ją zobaczyć, obserwować, naśladować mimikę, zachwycić się nią.

Jeżeli nie uzyskamy reakcji ze strony dziecka, spróbujmy przesunąć twarz w inny obszar pola widzenia. Zmieniajmy pozycję swoją i dziecka, pokazujmy mu możliwości patrzenia pod różnym kątem. Być może istnieje ograniczenie pola widzenia. noworodek widzi tylko fragmenty całości, widzi bokami, górą, dołem lub ma zawężone pole widzenia do obszaru centralnego. Próbujmy znaleźć najodpowiedniejszy sposób patrzenia, taki, który pozwoli mu zobaczyć przesuwającą się twarz i podążyć za nią wzrokiem.

Schemat ciała
Kolejnym sygnałem świadczącym o problemach w funkcjonowaniu wzrokowym będzie brak zainteresowania własnymi rączkami i nóżkami. Dzieci z osłabionym widzeniem mają problemy z uświadomieniem sobie schematu ciała. Jeżeli dodatkowo istnieją u dziecka problemy neurologiczne, różnego rodzaju porażenia, brak czucia jakiejś części ciała, to bez naszej pomocy najprawdopodobniej nie poradzi sobie ono z trudnościami w percepcji własnego ciała.

Załóżmy dziecku na dłonie i stopy kolorowe, kontrastowe bransoletki. Podnośmy jego ręce i nóżki tak, aby niemowlę mogło je zobaczyć. Pomocne jest włączenie do tej zabawy bodźca dźwiękowego np.małego dzwonka przyczepionego do bransoletki.

Działamy wtedy łącząc ze sobą kilka zmysłów: czujesz dotyk, słyszysz dźwięk, widzisz dłonie, stopy, czujesz, jak nimi poruszasz. Bez tego etapu trudno będzie dziecku uświadomić sobie rolę własnego ciała, własnych rąk, sięgać nimi po zabawki, a w przyszłości manipulować obiektami pod kontrolą wzroku. Niemowlę musi nabrać nawyku patrzenia na to, co robią jego ręce.
Zabawki
Stosując kontrasty (jasne tło - ciemna zabawka, ciemne tło -jasna zabawka) i dodatkowe oświetlenie pomagamy dziecku zobaczyć przedmiot. Prezentujemy go w różnych obszarach pola widzenia, w różnej odległości od oka, pokazujemy dwa podobne obiekty i staramy się sprowokować przerzucanie spojrzenia z jednego na drugi, następnie zbliżamy oba do środkowej części pola widzenia (linia nosa).

Obserwujemy przy tym ruchy gałek ocznych. Pomagamy dziecku uchwycić przedmiot, wziąć go w obie dłonie w linii środkowej ciała, przełożyć go z ręki do ręki. Sprawdzamy w czasie tych zabaw, czy dziecko śledzi wzrokiem wykonywaną czynność.

Bardzo ważne jest, aby słabowidzące niemowlę zrozumiało i przyswoiło sobie następujący schemat: zobaczyłem coś, wyciągnąłem po to rękę, widzę rękę, sięgam ręką po obiekt, widzę, jak to robię, trzymam - patrzę, manipuluję - patrzę.

Czynności pielęgnacyjne
Kontrola wzrokowa jest konieczna podczas zabawy i podczas czynności pielęgnacyjnych oraz w trakcie jedzenia. To, co dzieje się z dzieckiem, niech dzieje się z udziałem jego wzroku. Podczas ubierania i rozbierania możemy mu pokazywać śpioszki i kaftaniki we wzory stymulujące wzrok (jasno-ciemne pasy, kratki, zygzaki).

W czasie kąpieli możemy powrzucać do wody kolorowe zabawki i pozwolić, aby dziecko je wyławiało.

W przypadku dzieci leżących w wannie, można zawiesić na sznurkach od bielizny lub przykleić na suficie folie odblaskowe. Myjka, którą myjemy malucha, może być nie tylko bodźcem dotykowym. Jeżeli jej kolor będzie kontrastował z kolorem ciała, być może uda się ją zobaczyć.

Podczas jedzenia pokazujemy dziecku, co je i z czego je. Butelkę, kubeczek możemy włożyć w pokrowiec w biało-czarne paski. Białą kaszkę spróbujmy podawać z czarnej miseczki, czekoladowy budyń z białej. Zainteresujmy niemowlaka błyszczącą łyżeczką.

Rehabilitacja ruchowa
Wielu z naszych podopiecznych uczestniczy w rehabilitacji ruchowej. Są to najczęściej ćwiczenia przeprowadzane codziennie i stanowiące w żęciu dziecka stały program. Podczas ćwiczeń dobrze jest wprowadzić komfortowe warunki patrzenia, aby maluch mógł zobaczyć, co dzieje się z jego ciałem, matą, piłką, wałkiem, na których leży. W czasie tych zajęć dobrze sprawdzają się kolorowe maty uszyte z jasnych i ciemnych kawałków materiału o różnorodnej fakturze, pokrowce na piłki i wałki wykonane z podobnych materiałów. Najprościej jest położyć jasny wałek, piłkę na ciemnym kawałku materiału lub odwrotnie, ciemny wałek, piłkę na jasnym materiale.

Mała i duża przestrzeń
Niemowlęta z osłabionym wzrokiem mają zazwyczaj ograniczony zasięg widzenia, czyli widzą jedynie na pewną niewielką odległość. Wszystko, co znajduje się poza zasięgiem wzroku jest wielką niewiadomą. Taka niewiadoma może budzić niepewność, lęk.

Najbliższą przestrzeń dziecko może poznawać dotykiem. Będzie to np. łóżeczko. Maluch nauczy się, że wyciągnięta w bok ręka trafi na szczebelki, w górę - na sznurek z zabawkami. Jeżeli zastosujemy punktowe światła w różnych miejscach łóżeczka, folie odblaskowe, zabawki w kontrastowych kolorach, to do dotykowej orientacji w małej przestrzeni dodamy orientację za pomocą wzroku.

Początkowo obiekty te powinny mieć swoje stałe miejsce. Z czasem, gdy zobaczymy, że dziecko jest znudzone, spróbujmy utrudnić mu zadanie, pozmieniajmy zabawki zostawiając jedynie po jednym punkcie orientacyjnym.

Najłatwiej jest ograniczyć przestrzeń w łóżeczku lub w wózku. Można też skonstruować tak zwany "mały domek". Jest to pudło rozmiarami odpowiadające rozmiarom dziecka. Najważniejsze jest, aby maluch mógł dotknąć wszystkich ścian pudła wyciągniętą ręką lub nogą. W domku zawieszamy kolorowe zabawki, naklejamy folie odblaskowe, kolorowe materiały o różnorodnej fakturze. Ponieważ w pudełku panuje półmrok, wskazane jest podanie dodatkowego oświetlenia z lampki lub latarki. Pozwoli to na lepsze wykorzystanie możliwości wzrokowych dziecka.

Przestrzeń "małego domku" można poznać dokładnie, można go przenosić w różne miejsca. Dzięki temu niemowlę nawet w obcym pomieszczeniu będzie czuło się spokojnie i bezpiecznie. Gdy dziecko nie będzie czuło lęku przed otaczającym je (na razie tym najbliższym) światem, poczuje przyjemność w poznawaniu go, o wiele chętniej zacznie poruszać się w dużej przestrzeni.

Pamiętajmy, że raczkujące, chodzące dziecko słabowidzące nie widzi dużej przestrzeni tak jak my. Nie widzi tego, co znajduje się na przeciwległej ścianie pokoju, nie widzi sufitu, nie widzi z wózka osób i samochodów mijanych podczas spacerów.

Często musi podejść bardzo blisko. aby zauważyć koniec dywanu, stół, drzwi. W poznawaniu dużej przestrzeni możemy mu pomóc wprowadzając kontrasty. Naklejenie jasnej taśmy na brzegu stołu, położenie ciemnego dywanu na jasnej podłodze, pomalowanie na czarno framugi drzwi, wprowadzenie dodatkowego oświetlenia w rogach pokoju. Wszystkie te zabiegi mogą ułatwić orientację w dużej przestrzeni.

Gdy dodamy do nich komentarz słowny, istnieje duża szansa, że dziecko zacznie zauważać obiekty znajdujące się dalej niż na wyciągnięcie ręki.

Podsumowanie
Możliwości usprawniania widzenia jest wiele. Zabiegi usprawniające różne poziomy funkcjonowania wzrokowego należy przeprowadzać w różnych sytuacjach życia codziennego i podczas zabawy. Ich dobór powinien być uzależniony od indywidualnych możliwości dziecka.

Zadaniem rodziców i terapeutów jest pokazanie dziecku, że może i umie patrzeć. Przekonanie to umożliwi mu wykorzystanie w rozwoju psychoruchowym nawet bardzo osłabionego wzroku i będzie wstępem do prowadzenia dalszych ćwiczeń z zakresu usprawniania widzenia.

Poczucie światła
W pierwszej części artykułu przedstawiłam kilka propozycji stymulacji wzroku przeznaczonvch dla dzieci słabowidzących, mających niską ostrość widzenia. Istnieje jednak liczna grupa dzieci, których ostrość widzenia ogranicza się do patrzenia na światło.

Jak pracować wzrokowo z tymi dziećmi? Jak stymulować ich widzenie? Jak bardzo ćwiczenia wzroku prowadzone przy użyciu światła mogą im pomóc w poznawaniu świata?

Z tygodnia na tydzień mogą się zmienić możliwości wzrokowe dziecka. W pierwszych tygodniach życia maluch widział jedynie światło, a po miesiącu okazuje się, że zaczyna reagować na zabawki w biało-czarne paski. Nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jak będzie przebiegał rozwój widzenia u naszego podopiecznego. Jedno jest pewme, przejście przez wiele etapów rozwoju umysłowego, ruchowego i emocjonalnego związane jest z rozwojem widzenia.

Żal byłoby, gdyby przez któryś z nich (pomimo istniejących możliwości) dziecko przeszło bez udziału wzroku, chociaż na tym najniższym poziomie (w skali możliwości wzrokowych),jakim jest światło.

Ćwiczenia wzroku rozpoczynamy od rozbudzenia intuicyjnego poczucia jasności i ciemności.

Dobrym ćwiczeniem jest zabawa w jasno-ciemno, czyli gaszenie i zapalanie światła w pomieszczeniu, w którym przebywa niemowlę. Możemy to robić trzymając dziecko na rękach, na kolanach. w pozycji, w której będzie czuło się bezpiecznie. Podczas ćwiczeń ostrożnie trzeba postępować z dziećmi chorymi na epilepsję, gdyż mrugające światła mogą nasilić ataki.

Kolejny krok to prezentowanie świateł punktowych (latarki) w różnych obszarach pola widzenia.

Zapalamy i gasimy latarkę w odległości około 20 cm od oczu dziecka, zmieniamy kolory świateł (żółte, czerwone, zielone, pomarańczowe, niebieskie). Jeżeli są problemy z zauważeniem bodźca świetlnego, spróbujmy poruszać latarką. Ruszający się bodziec wzrokowy jest łatwiejszy do zauważenia.

Czasem bywa tak, że pomimo wielu prób nie obserwujemy reakcji wzrokowych dziecka. W takiej sytuacji należy wspomóc wzrok innymi zmysłami. Możemy w zaciemnionym pokoju włączyć ulubioną pozytywkę i zapalić latarkę. Pozytywka przestaje grać, gaśnie światło. Podrzucamy dziecko na kolanach, mruga światło. Przestajemy podrzucać, zapada ciemność. Jeśli maluch nie kieruje oczu w stronę światła, skierujmy jego twarz w odpowiednią stronę potrząsając grzechotką lub piszczącą zabawką.

Samo światło jest bodźcem dosyć monotonnym. Toteż lepiej jest, jeżeli dziecko widzi światła w różnych kolorach. Możemy również powtórzyć wyżej opisane zabawy stosując odblaski świateł powstające dzięki zastosowaniu folii aluminiowej lub folii pryzmatycznej. Pamiętajmy, że oświetlamy folię tak, aby odblask z niej padał na twarz dziecka. Interesujące będzie dodanie do zabawy ze światłem bodźca dotykowego i dźwiękowego. Oświetlamy folię, szeleścimy nią, maluch może uderzać w nią ręką lub nogą. Ciemno, nie szeleścimy, dziecko nie dotyka folii.

Inny pomysł na zachęcenie niemowlęcia do patrzenia to podświetlanie latarką w ciemnym pomieszczeniu gumowych, piszczących zabawek, piłek z cienkiego plastiku itp.

Bardzo wiele z tych zabawek, jeżeli są w jaskrawych kolorach, świeci w tak zwanym "czarnym świetle", czyli w lampie fluorescencyjnej. W sklepie z lampami i materiałami fluorescencyjnymi możemy kupić folie, żyłki, kryształki, które posłużą do wykonania zabawek stymulujących rozwój widzenia.

Zabawy w "czarnym świetle" (czas ich trwania nie powinien przekraczać 10 min. na dobę) są szczególnie wskazane, gdy dziecko zaczyna sięgać po zabawki. Możemy wtedy zachęcić je do patrzenia na własne ręce przystrojone w rękawiczki wykonane z materiału świecącego w świetle lampy.

Opisane sposoby pobudzania aktywności wzrokowej dziecka oparto na zasadzie: jest ciemno - nic nie widzę, w ciemności coś się pojawia - coś widzę. Jest to sztuczna sytuacja dla normalnego funkcjonowania wzrokowego. W codziennym życiu najczęściej mamy do czynienia z sytuacją typu: otoczenie jest jasne, pojawiają się w nim ciemniejsze obiekty. Na takiej zasadzie działa podświetlany stolik, kolejna pomoc zachęcająca do patrzenia. Stolik ten ma podświetlany blat oświetlający twarz dziecka. Układane na nim przedmioty można zobaczyć, gdyż nie świecą. Dziecko może po nie sięgać, dotykać blatu rękami, stukać w niego, widzieć własne ręce, stopy itd.

Jeżeli maluch zauważy najsilniejszy bodziec wzrokowy, jakim jest światło, jest nadzieja, że z czasem zacznie wodzić oczami za przesuwającym się odblaskiem, lokalizować go w różnych miejscach, patrzeć na świecące przedmioty, sięgać po nie ręką, poruszać się w ich kierunku. Najważniejsze w terapii jest to, aby dziecko miało poczucie bodźca wzrokowego, żeby zrozumiało, że może patrzeć.