ARCHITEKTURA ROMAŃSKA
Styl romańskiej architektury powstawał bardzo długo na obszarze niemal całej Europy zachodniej i w połowie XI w. miał już ukształtowane główne cechy formalne, niezależnie od lokalnych odmienności szczegółowych: wyraźny podział ciężkich, geometrycznych brył, potężne ściany z małymi otworami, półokrągły łuk, mocne filary, sklepienie pachwinowe, dominujące wieże i dekoracja arkadowa.
Do unifikacji stylu i ukształtowania planu romańskiej świątyni przyczynił się ruch monastyczny zapoczątkowany w Europie kontynentalnej przez założony w 529 r. w Italii zakon benedyktynów. Pierwsze opactwo benedyktyńskie powstało na Monte Cassino, a na przełomie IX i X wieku wprowadzono reformy reguły zakonnej w zbudowanym w 910 r. klasztorze w Cluny, gdzie powstały trzy kolejne kościoły realizujące przestrzenny ideał architektury romańskiej.
W 820 r. powstał (nigdy nie zrealizowany) plan klasztoru benedyktyńskiego w Sankt Gallen, zawierający program całkowicie samowystarczalnego założenia organizującego wokół kościoła wszystkie niezbędne budynki gospodarcze. Można powiedzieć, że styl architektury romańskiej jest wynikiem połączenia trzech składników: urbanistycznej koncepcji klasztoru Sant Gallen, planu kościoła w Cluny i bryły kościoła św. Michała w Hildesheim.
Najbardziej rozpoznawalne elementy stylu:
- ściany z przypory: grube romańskie ściany wykonywano budując dwie warstwy zewnętrzne i wypełniające je gruzem zmieszanym z zaprawą; przypory romańskie miały przekrój kwadratowy i nie stanowiły jeszcze elementu stylotwórczego (jak w gotyku), a w wielu przypadkach były maskowane,
- łuki i otwory: niewielkie w stosunku do powierzchni ścian otwory zamykał najczęściej łuk półkolisty; tylko przy wąskich otworach stosowano zwykłe nadproże belkowe; zdarzające się przypadku stosowania ostrołuku traktuje się jako nawiązanie do architektury islamu i spełniały one funkcję zdobniczą - dopiero w późnym romanizmie (katedra w Durham 1093-1133) ostrołuk wynika z konstrukcji budynku; otwory przebijano często tylko w części arkad.
- filary: romański filar to podpora łuku o prostokątnym przekroju i poziomym profilowaniu imitującym bazę i głowicę kolumny; filary podtrzymujące łuki skrzyżowania nawy głównej i transeptu miały zwykle przekrój kwadratowy. W kościołach romańskich często stosowano naprzemiennie filary i kolumny - nazywa się to alternacją podpór.
- kolumny i głowice: kolumny występujące w kilku odmianach, to ważny element stylu spełniający funkcję konstrukcyjną i dekoracyjną. Kolumny romańskie w Italii wykonywano często (na wzór antyczny) z jednego kawałka kamienia; głowica romańskiej kolumny to unikalne zjawisko w całej historii architektury, jej rzeźbiarskie opracowanie zawierało wątki narracyjne i symboliczne.
- sklepienia: dla romanizmu typowe jest sklepienie kolebkowe, którego ciężar sklepienia przenoszą dwie ściany. Połączenie dwóch poprzecznie zorientowanych sklepień kolebkowych daje albo sklepienie klasztorne, którego ciężar przenoszą cztery ściany, albo sklepienie krzyżowe (pachwinowe), podpierane tylko w czterech narożnych punktach kwadratowego planu. We wszystkich przypadkach "pracują" wszystkie elementy sklepienia. Jeśli w liniach przecięcia się kolebek wykonane zostaną żebra (łęki), powstanie sklepienie krzyżowo-żebrowe, w którym obciążanie przenoszą żebra, z fragmenty kolebek mogą być wypełnione lżejszym materiałem. Sklepienie krzyżujące dwie kolebki półkoliste (jego wysokość równa jest promieniowi łuku) daje znaczne siły rozporowe. Lepszy rozkład obciążeń daje sklepienie, którego wysokość jest większa niż połowa szerokości, czyli sklepienie ostrołukowe, w którym żebra nie przechodzą płynnie jedno w drugie, ale przecinają się w punkcie zwanym zwornikiem.
- dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska: kościoły romańskie dekorowane były zarówno przez architektoniczne opracowanie otworów i podziałów ścian jak i wspaniałą (chociaż zupełnie niedocenianą) oprawą rzeźbiarską portali, kolumn i głowic, wplatającą często do wątków narracyjnych elementy ówczesnej mitologii i obyczajowości.
- witraże: rozkwit witrażownictwa nastąpił w epoce gotyku, ale witraże romańskie miały niepowtarzalny urok właśnie ze względu na swą surowość i nieporadność.
Architektura chrześcijańska, zaczynając od modyfikacji antycznej bazyliki długo szukała własnych środków wyrazu i na początku XI wieku stworzyła wreszcie coś zupełnie nowego - pierwszy samodzielny styl całkowicie odrębny zarówno od stylów starożytnej Grecji jak i ich rzymskich modyfikacji.
Jednak w tym samym czasie, gdy powstawały najwspanialsze romańskie katedry, rodził się styl jeszcze bardziej niezwykły - gotyk. Stworzył on zupełne przeciwieństwo architektury romańskiej i oderwał świątynię od ziemi.
Gislebertus to francuski rzeźbiarz romański tworzący w pierwszej połowie XII w., autor portalu w katedrze Saint-Lazare w Autun, a prawdopodobnie również portalu w narteksie katedry w Vezelay. Zidentyfikowany na podstawie podpisu umieszczonego w tympanonie portalu w Autun. Istnieje teoria, że Gislebertus był albo fundatorem rzeźb, albo kierownikiem grupy rzeźbiarzy, sam nie będąc czynnym artystą.
Styl Gislebertusa wyróżnia się bogactwem wyobraźni i silną ekspresją.