Umberto Eco Interpretacja i historia

1. Eco przywołuje swoją książkę Dzieło otwarte i odcina się od błędnego jego zdaniem pojmowania interpretacji nieograniczonej jako pełnej dowolności. W tym sensie można wskazać interpretację, która jest zła, niepoprawna, wykraczająca poza dozwoloną ramę.

2. Eco wyznacza ramę dla pierwszej części – jest nią znaczenie tekstu i debata wokół tego tematu. Modus (umiar, mieszczenie się w pewnych granicach, granica) – w świecie łacińskim oddzielało od siebie dwie postawy interpretacyjne: odszyfrowywanie tekstu jako świata, odszyfrowywanie świata jako tekstu. Eco pokazuje jak ważnym terminem była dla Rzymian granica, jak porządkowała ona świat Imperium i oddzielała od obcych. Porządek granic, szczególnie czasowych odbijał się w języku i w całej kosmogonii rzymskiej – to co się stało nie może być odwrócone. Eco dostrzega jednak tez drugą stronę cywilizacji grecko-rzymskiej – Apeiron, nieskończoność wymykającą się granicom. Jej uosobieniem był Hermes.

3. Eco pokazuje jak ład i tolerancja Imperium ok. II w. wpłynęły na kształtowanie się początków myślenia hermeneutycznego. Istnieje wiele ksiąg, tekstów które są prawdziwe. Ich prawda nie ujawnia się jednak w powierzchowności tekstu ale w jego głębi. Poszukiwanie znaczenia w tym okresie oznacza zwrot ku językom orientalnym, zachwyt nimi i poszukiwanie tajemnicy. Do racjonalnego świata rzymskiego zaczęło przenikać przekonanie o sympatyczności kosmosu, wzajemnych relacjach.

4. Konsekwencją takiego myślenia było poczucie, że każdy element kosmosu objaśnia jakiś inny element (relacja części i całości). Można zataczać coraz szersze kręgi interpretacyjne by dochodzić istoty pewnej rzeczy. Tak więc sens nie jest dany, cały czas umyka w nowe porównania. Każda rzecz kryje w sobie tajemnicę.

5. Z tego myślenia wyrasta korzeń hermetyzmu, wiedzy objawionej w postaci absolutnego błysku, nieprzekładalnego na słowa. Ten nurt myślenia przetrwał jak pokazuje Eco średniowieczną scholastykę i rozumowe dowody na istnienie Boga. Odrodził się we Florencji u Mriandoli i Ficjana, przenikając do nowożytnej kultury. Echa hermetyki można usłyszeć u ojców nowożytnej nauki: Newtona, Kopernika, Bacona. Model hermetyczny podpowiadał że w świecie mogą istnieć inne powiązania niż te wykazane przez racjonalizm grecki. Powstanie nauki z myśli hermetycznej jest paradoksalne. Przeniesienie twierdzenia o nieuchwytności sensu da się łatwo dostrzec w wielu postmodernistycznych teoriach literatury.

6. Jako trzeci filar myślenia o znaczeniu Eco podaje gnozę, która w pierwszych wiekach chrześcijaństwa była filozofią odrzucenia czasu i historii jako dwóch „pomyłek” w dziele stworzenia. Gnostyk widzi siebie ukaranego ciałem i czasem, ogarnia go uczucie nieprzystawania. Jedynym wyzwoleniem jest duchowe życie człowieka które stawia go ponad innymi. Echa myślenia gnostyckiego odnaleźć można w romantyzmie i marksizmie. Myślenie hermetyczne i gnostyckie rodzą syndrom tajemnicy, który w wypaczonej wersji może pojawić się np. w polityce, rodząc w ludziach przekonanie o posiadaniu jakiejś szczególnej tajemnicy przez przedstawiciela władzy.

7. Eco przechodzi do wyjaśnienia gdzie jego zdaniem przebiegają linie wspólne pomiędzy myślą hermetyczna a współczesnymi teoriami interpretacji:

   1. Interpretator może odnaleźć we wszechświecie nieskończoną ilość wzajemnych odniesień.

   2. Język nie jest w stanie uchwycić znaczenia tekstu

   3. Język blokuje nasze poznanie transcendencji tekstu

   4. Każdy kto potrafi narzucić intencję czytelnika może odkryć sens tekstu

Eco z ironią mówi o ciągłym poszukiwaniu znaczenia w tekście, każde odkrycie sensu w kontekście przywołanych punktów sprawia, że staje się ono nie wystarczające.

8. Eco pokazuje w krzywym zwierciadle co to znaczy kontekst i epoka dla interpretacji tekstu. Wychodząc od anegdoty o Indianinie pokazuje jak mogłaby kształtować się interpretacja listu z opowieści w innej epoce, u osoby z innym wykształceniem itd.

Konstrukcja tekstu.

- Eco zaczyna swoje rozważanie o interpretacji od odpowiedzenia na pytanie co to jest znaczenie. Taki zabieg odsyła go do czasów starożytnych, to stamtąd wywodzą się ideowe podstawy refleksji nad rozumem, rozumieniem i znaczeniem.

- Pokazuje trzy drogi według których kształtowały się nurty myślenia Europejskiego: racjonalizm, hermetykę i gnozę.

- Ilustrując przykładami i odwołaniami do wielu tekstów idzie chronologiczną droga przez epoki aby dość do nowoczesności, wykazuje ciągłość i aktualność starożytnych idei.

- trafnie dobra przykłady i rozwinięta w wielu kierunkach myśl znajduje punkt wspólny na końcu rozdziału w krótkiej historii o Indianie, na bazie której Eco pokazuje co to znaczy, że znaczenie jest ograniczone. Przy ogromnym polu na jakim pracuje interpretacja nie może ona wykroczyć poza pewne ramy kontekstu, uwarunkowań intelektualnych, epoki. Wszystkie te cechy odwołują się po trochu do zdroworozsądkowego podejścia do tekstu, trudnego do opisania. Eco nie przedstawia jakiś procedur dochodzenia do znaczenia.

- zaprezentowana przez Eco wizja interpretacji ma elementy wspólne z Hermeneutycznym sposobem myślenia, stosunek części do całości, odnajdywanie znaczeń mikrokosmosu w odniesieniu do makrokosmosu.

Nadinterpretowanie tekstów

1. Ustalenie związku pomiędzy rzeczami może przebiegać według różnych kryteriów. Jeżeli da się ustalić związek kryterium jest nieistotne.

2. Podobieństwo i jego wypaczone rozumienie może prowadzić do nadinterpretacji i jest jej najczęstszą przyczyną. Ludzie myślą w kategoriach podobieństwa, jednak zazwyczaj nie mają problemów z oddzieleniem podobieństwa trafnego od przypadkowego. Wyszukiwanie związków pomiędzy rzeczami (zdrowa interpretacja) musi mieć „rozsądną” podstawę i być oszczędna w sensie poznawczym. Interpretacja niepoprawna jest „paranoicznym” doszukiwaniem się sensu w związkach pozornie istniejących. Paranoiczna podejrzliwość skłania ku twierdzeniu, że każdy związek jest znaczący a najbardziej widoczne związki są najważniejsze.

3. Eco pokazuje na przykładzie storczyka zinterpretowanego przez hermetyków jako kwiat płodności poprzez wymieszanie porządków analogii morfologicznej i funkcjonalnej. Hermetyczna interpretacja właśnie paranoicznie wyszukiwała potwierdzeń dla swojej koncepcji wywodzącej się z błędnych przesłanek. Podobnie zniekształcona informacja o Corpus hermeticum powstałym jakoby przed chrześcijaństwem.

4. Eco mówi że jeżeli trudno jest na początku powiedzieć które interpretacje są najlepsze trzeba odrzuć te które są na pewno złe. Za kryterium przyjmuje zasadę oszczędności wyjaśnienia. Eco przywołuje przykład twórczości Dantego, który jako „świecki tekst święty” poddany był masie zabiegów mających na celu odkrycie wewnętrznych powiązań poszczególnych słów, zdań, obrazów itd. „czciciele całunu” jak nazywa ich Eco to interpretatorzy Dantego, przekonani o używanym przez pisarza kodzie, którego podstawową funkcją jest atakowanie Kościoła. Inny wyrazisty przykład z działalności i pisarstwa „Czcicieli” to próba odczytania Dantego w kategoriach masońko – różokrzyżowych. Fakty historyczne i kolejność powstawania tekstów świadczą przeciwko takiej hipotezie, ale Rossettiemu udało się poprzez sformułowanie błędnej hipotezy wyjściowej dowieść takich związków. Eco pokazuje jak nadinterpretując tekst i nie przestrzegając zasady oszczędności wyjaśnienia Rossetti może dowieś istnienia symboliki różo krzyżowej (czerpiącej z symboliki chrześcijańskiej i będącej z nią zbieżną) w dziełach Dantego. Pojawia się jeszcze kilka przykładów nadużyć w interpretacjach Czcicieli, nie uwzględniających np. kolejności historycznej.

5. Na przykładzie krytycznego artykułu Hartmana Eco pokazuje do jakiego stopnia uprawniona jest interpretacja i że wyznaczenie granicy pomiędzy nadużyciem i zasadnością jest niekiedy prawie niemożliwe. Zaznacza się w tym fragmencie obok intencji autora i czytelnika intencja tekstu, materii językowej z której jest zbudowany. Aby ustalić izotopię semantyczną danego tekstu należy zadać sobie najpierw pytanie o czym jest mowa? W jakim kontekście dany tekst zaistniał? Izotopie nie mogą być zbyt ogólne (bo zbyt mocno rozciągają skalę porównania np. porównanie księżyca i gąsienicy bo obie się poruszają), ale stosowanie się do nich zapewnia poprawną interpretację.

6. Intencja tekstu jest trudną do definicji kategorią. Jest to rezultat domysłu czytelnika (dialektyka intencji tekstu i czytelnika). Inicjatywa czytelnika to postawieni domysłu co do intencji tekstu. Tekst ma wytworzyć modelowego czytelnika, tego który stawia domysły a on z kolei ma wytworzyć modelowego autora (nie pokrywającego się z empirycznym). Tekst jest przedmiotem budowanym przez interpretację, a ta interpretacja potwierdza się na zasadzie tego, co sama zbuduje (koło hermeneutyczne).Domysły stawiane przez czytelnika muszą podlegać ciągłej rewizji, a ostatecznie musza być zestawione z całością tekstu, z jego wewnętrzną spójnością. W tym kontekście pojęcia intencji autora empirycznego jest bezużyteczne.

Konstrukcja tekstu:

- Eco wskazuje na możliwość oddzielenia i wyodrębnienia interpretacji zdrowych i niepoprawnych.

- zajmuje się głównie nadinterpretacją, mówiąc, że trudno wskazać która interpretacja jest najlepsza, można pokazać która jest na pewno zła.

- ostatecznie interpretacja dobra to dostrzeżenie relacji między znaczeniami które sformułowane są na zasadzie oszczędności poznawczej. Interpretacje złe to te które przekraczają tą zasadę paranoicznie doszukując się związków w tekście.

- Autor modelowy właściwie pokrywa się z strategią tekstową, jest tym sprzęgnięty z intencją czytelniczą a to zamyka całą strukturę w schemacie koła.

Pomiędzy autorem i tekstem

1. Pytanie o związek autora z tekstem jest sprawą nie prostą bo trudno powiedzieć że intencja autora w tekście nie gra żadnej roli. Czytelnik interpretujący dany tekst może pomijać częściowo jego osobę ale powinien uwzględniać np. czasy w jakich żył autor.

2. Istnieje różnica pomiędzy użyciem a interpretacją tekstu. Użycie tekstu może odbywać się na zasadach niemal dowolnych, nie ma potrzeby specjalnego respektowania zaplecza kulturowego z którego tekst wyrasta. Przy interpretacji to uwzględnienie jest bardzo ważne. Określenie strategii językowej tekstu zestawione z domniemaną intencją autora empirycznego, można określić mianem autora progowego, jeszcze nie tekstu, ale też już nie samego autora.

3. Podstawową regułą dobrej interpretacji jest oszczędność (nie jest tożsama i nie znaczy pozostawania na powierzchni tekstu, ale szukania możliwie najprostszego wyjaśnienia przez uwzględnianie wszystkich czynników, które mogły wpłynąć na taki kształt tekstu).

4. Sytuacja zestawienia interpretacji tekstu z żyjącym autorem może być interesująca, ale nie jako uzupełnienie interpretacji, lecz jako eksperyment.

5. Czasem można uznać, że intencja czytelnika i jego domysł są w oczywisty sposób błędne, bo idą zupełnie w poprzek intencji tekstu. Np. złe odczytanie źródła jakiegoś fragmentu może całkowicie zmienić jego interpretację.