Ekspansja Rosji w Azji Środkowej i na Kaukazie
Ekspansję w kierunku Azji Środkowej i Kaukazu planował już Piotr I. W roku 1717 wysłał on do Azji Środkowej ekspedycję wojskową, która zakończyła się niepowodzeniem.
Przez cały XVIII w. i pierwsze dziesięciolecia XIX w. trwała rywalizacja Rosji i Persji (Iranu) na terenie Kaukazu.
W ciągu XVIII w. formalnie niepodległe księstwa Gruzji zachodniej pozostawały w zależności od Turcji, a Gruzja wschodnia aż do lat osiemdziesiątych uznawała zwierzchnictwo Persji.
Pierwszym krokiem do opanowania Gruzji przez Rosję było skłonienie króla Gruzji wschodniej do zerwania z Iranem, w wyniku czego Katarzyna II ustanowiła protektorat nad tym krajem w 1783 r. Całkowite włączenie Gruzji wschodniej do Rosji nastąpiło w 1801 r. na mocy edyktu Aleksandra I.
Ekspansja Rosji wywołała przeciwdziałanie Turcji i Iranu.
W 1804 r., Iran rozpoczął wojnę z Rosją, a dwa lata później uczyniła to Turcja. Pomoc w odzyskaniu przez szacha Gruzji zaoferował Napoleon Bonaparte, w zamian za prawo wolnego przejścia wojsk francuskich przez Iran w kierunku Indii.
Mówił o tym traktat zawarty przez oba państwa na zamku Finkestein w Prusach Wschodnich 4 marca 1807 r.
Rozwój wydarzeń w Europie spowodował, że traktat nie miał praktycznego znaczenia.
Obie wojny: Iranu i Turcji z Rosją zakończyły się zwycięstwem Rosji.
W maju 1812 r. na mocy pokoju z Turcją, w Bukareszcie, Rosja otrzymała m.in. Abchazję. 24 października 1813 r. traktat pokojowy Iran-Rosja w miejscowości Gulistan. W jego wyniku do Rosji przeszły chanaty azerbejdżańskie. Iran zrzekł się ostatecznie roszczeń do Gruzji, a Morze Kaspijskie zostało całkowicie opanowane przez Rosję.
W drugim dziesięcioleciu XIX w. region Kaukazu znalazł się w zasadzie pod panowaniem rosyjskim, które przez długi czas było bardziej formalne niż rzeczywiste. Ludy i plemiona kaukaskie nieustannie buntowały się przeciw reżimowi carskiemu.
Najdłużej władzy rosyjskiej opierały się ludy na wschodnich obrzeżach Kaukazu - w Dagestanie i Czeczenii.
W 1834 r. wybuchło tam powstanie pod wodzą imama Osmana Szamila. Determinacja ludności miejscowej w obronie wolności i górzysty teren spowodowały, że armia rosyjska przez ćwierć wieku nie mogła uporać się z insurekcją.
W 1859 r. skapitulowali Czeczeńcy, a pięć lat później Czerkiesi.
Innym obszarem ekspansji rosyjskiej XIX w. była Azja Środkowa.
Największą rolę na tym terenie odgrywały niezależne chanaty (państwa): Buchary (granicząca z Afganistanem); Chiwy (na południe od Morza Aralskiego) i Kokandu (między Morzem Aralskim a Chinami).
Ich ziemiami żywo interesowała się także dyplomacja brytyjska, doceniająca strategiczne położenie między Afganistanem, Iranem i Indiami.
W 1853 r. Rosja oderwała od Kokandu twierdzę Ak-Meczet leżącą na brzegu Syrdarii oraz ustanowiła protektorat nad Bucharą.
17 czerwca 1865 r. wojska rosyjskie zdobyły jedno z głównych miast Kokandu - Taszkient.
Rywalizacja angielsko-rosyjska na Środkowym Wschodzie
W czasach napoleońskich w rywalizacji mocarstw na Środkowym Wschodzie liczyła się także Francja.
Po francusko-irańskim traktacie sojuszniczym z Finkenstein, zawarta została umowa handlowa między obydwiema monarchiami.
Zawierała korzystne dla kupców francuskich zwolnienia z opłat celnych oraz klauzule polityczne, które mówiły, że Francja pomoże Iranowi przyłączyć Gruzję, w zamian za jedną z wysp w Zatoce Perskiej.
Zabiegi francuskie w Iranie wywołały przeciwdziałanie Anglii.
Doprowadziła ona do zawarcia 14 marca 1812 r. układu sojuszniczego z Iranem. Po klęsce Napoleona wpływy Francji w regionie na długo zostały zniweczone, a głównymi rywalami stały się Anglia i Rosja.
Anglia zawarła nowy układ z Iranem w 1814 r.; kiedy jednak Iran uwikłał się w latach 1826-1828 w wojnę z Rosją, Anglia nie udzieliła swemu sojusznikowi żadnej pomocy.
Persja(Iran) przegrała wojnę i została obciążona znaczną kontrybucją na rzecz Rosji.
Nastroje antyrosyjskie wzrosły wówczas do tego stopnia, że w lutym 1829 r. tłum zamordował w Teheranie ambasadora Rosji, znanego pisarza Aleksandra Gribojedowa.
W 1838 r. Iran podjął próbę zbrojnego opanowania Heratu, jednego z chanatów afgańskich (ale niezależnego wówczas od Afganistanu).
Anglia, która zmierzała do zdobycia kontroli nad Afganistanem, potępiła działania Iranu, natomiast Rosja je poparła.
Wyprawa irańska na Herat okazała się nieudana, wobec czego Anglia postarała się złagodzić swe stosunki z tym państwem.
W 1841 r. doszło do zawarcia korzystnego dla Anglii traktatu handlowego z Iranem.
Wkrótce Iran wrócił do swych planów przyłączenia Heratu.
W październiku 1856 r. wojskom irańskim udało się zająć twierdzę Herat.
Anglia nie mogła na to pozwolić, wysłała więc kontyngent wojsk angielsko-indyjskich, który uderzył na Iran. Po zajęciu części kraju wojna została jednak wstrzymana.
Anglia musiała wówczas skoncentrować się na Indiach, gdzie nasiliły się wystąpienia anty-brytyjskie, i na działaniach w Chinach.
Rokowania pokojowe brytyjsko-irańskie prowadzone w Paryżu zakończyły się zawarciem 4 marca 1857 r. traktatu, w którym Iran zrzekł się wszelkich roszczeń do Heratu.
Anglia była niezadowolona z rządów emira Afganistanu Dost Muhammada, który dokonał w latach trzydziestych XIX w. zjednoczenia kraju i dążył do odzyskania zajętego przez Kompanię Wschodnio-indyjską Peszawaru.
W lutym 1839 r. wojska angielsko-indyjskie wkroczyły do Afganistanu i wkrótce zajęły Kabul.
Emir Muhammad został obalony, ale nie na długo.
Po trzech latach wojska brytyjskie musiały się wycofać, w 1842 r. Dost Muhammad powrócił do władzy i wyrzekł się pretensji do Peszawaru.
30 marca 1855 r. zawarto irańsko-angielski traktat pokoju i przyjaźni w Dżamurda.
W 1863 r., dzięki poparciu Anglii, Afganistan włączył do swego państwa Herat.
W tym samym roku zmarł emir Muhammad, a jego syn i następca usiłował zahamować rosnące podporządkowywanie państwa afgańskiego Anglii, lecz bez większych rezultatów.