Oprócz powiększania terenów uprawnych, istotny wpływ na wzrost produkcji żywności miało zastosowanie ulepszonych metod gospodarowania ziemią (trójpolówka) i urządzeń (na przykład młyn wodny). Zarówno trójpolówka, jak i młyn wodny znane były wcześniej, jednak dopiero w tym okresie zaczęto je stosować na szeroką skalę. Bez wzrostu produkcji żywności niemożliwe byłoby wyżywienie rozrastających się miast, rozwój, których stanowił jedną z najbardziej charakterystycznych cech XI i XII wieku.

W okresie dojrzałego średniowiecza rozwój miast był dynamiczny, chociaż zgodnie z dzisiejszymi standardami większość z nich należałoby uznać za niezbyt duże i ściśnięte.

Od końca XI wieku europejskie miasta zaczęły dążyć do uzyskania większej autonomii, często kupując od lokalnego feudała czy biskupa określone przywileje. Symbolem niezależności stały się mury wokół miast, które stanowiły ochronę przed grasującymi bandami rabusiów.

Miasta były miejscem, gdzie wyroby swoje mogli wytwarzać i sprzedawać rzemieślnicy. Charakterystyczną instytucją średniowieczną były cechy rzemieślnicze. Cechy broniły interesów gospodarczych swoich członków oraz ich praw, co w czasach, kiedy popyt na wytwory rzemiosła był ograniczony, oznaczało kontrolowanie liczby osób wykonujących dany zawód i niedopuszczanie do niego ludzi z zewnątrz.

Rozwój gospodarczy miast znalazł swoje odbicie w budownictwie tego okresu. Kamienne zamki ciągle jeszcze wyrażały dominującą pozycję panów feudalnych, jednak często służyły jako zalążek i cytadela miasta. Budowa katedr była zwykle przedsięwzięciem, w które angażowała się cała społeczność miejska. Dzięki darom osób świeckich kler mógł pozwolić sobie na budowanie wspaniałych kościołów i klasztorów. Także coraz liczniejsze uniwersytety, ratusze, szpitale, przytułki oraz inne budynki użyteczności publicznej i prywatne świadczyły o tym, że średniowieczne miasta zamieniały się w coraz wyżej zorganizowane społeczności.

Rozwój gospodarczy ziem polskich w XIII w. jest związany przede wszystkim z kolonizacją na prawie niemieckim. Było to zjawisko gospodarczo-społeczne w XIII-XIV w., obejmujące swym zasięgiem środkowowschodnią Europę, polegające na planowym osadnictwie ludności pochodzącej głównie z zachodnich obszarów Niemiec. Kolonizacja na prawie niemieckim dokonywała się na mocy osobnych umów, określających zakres praw oraz swobód kolonistów, zawieranych między panem gruntowym a grupą osadników reprezentowanych przez zasadźcę. W Polsce rozwijała się od początku XIII w. wraz z napływem grup wolnych gości z Zachodu, głównie z Niemiec, początkowo na obszary Śląska i Pomorza, przynosząc ze sobą zręby nowego prawa osadniczego, rozwiniętego następnie w system prawny zwany prawem niemieckim, oraz stosowaną na Zachodzie technikę zakładania nowych wsi i miast, ściśle powiązaną z bardziej wydajnymi systemami rolnictwa i nowymi technikami w rzemiośle i handlu. Istota tego prawa było ustanowienie stałych czynszów. Była to renta pieniężna płacona przez osadników właścicielowi gruntu. Władcy polscy zdając sobie sprawę z korzyści płynących z tego rodzaju osadnictwa popierali wszelkie tego typu akcje. Następowało w wyniku tego upowszechnienie się gospodarki czynszowej, a także rozwój sił wytwórczych, który z kolei prowadził do rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej. W wyniku kolonizacji na prawie niemieckim nastąpił znaczny postęp w dziedzinie produkcji rolnej, poprzez upowszechnienie sie metody zwanej trójpolówką oraz usprawnienie techniki produkcji poprzez zastosowanie bardziej wydajnych narzędzi rolniczych.
Kolonizacja przyczyniła się także do rozwoju miast. Pierwsze lokacje na prawie niemieckim miały miejsce na Śląsku na początku XIII w. Największy jednak postęp dokonał sie za panowania Kazimierza Wielkiego, który popierał rozwój gospodarczy miast nadając przywileje gospodarcze licznym miastom. Przyłączenie do Polski Rusi Halickiej umożliwiło rozwój takich miast jak Kraków, Lwów, które leżały na ważnym szlaku handlowym z Europy Zachodniej nad Morze Czarne. Polska stała sie pośrednikiem w międzynarodowym handlu na linii Wschód-Zachód Europy. Rozkwitał także handel wewnętrzny oparty na handlu lokalnym między miastem a wsią. Odbywały sie targi oraz jarmarki.
Tak to wygląda w dużym skrócie.
Dokładniej te zagadnienia omawia każdy podręcznik, który ma w tytule "Historia gospodarcza Polski". Polecam także dla XIII w. monografię Henryka Brodatego autorstwa B. Zientary, a dla czasów Kazimierza Wielkiego biografię tego władcy autorstwa J. Wyrozumskiego.

W największych miastach Polski już w XI i XII wieku istniały małe grupki cudzoziemców: Niemców, Żydów, Walonów z dalekich Niderlandów. Nazywano ich gośćmi i pozwalano aby rządzili się własnym prawem. W XIII w. Znacznie wzrosła ich liczba. W tym czasie w całej europie zachodniej obserwowano ogromny rozwój miast. Mieszczanie walczą o prawa i dostają przywileje od królów, książąt, biskupów. Mieszkańcy miast polskich, zwłaszcza przybysze z Niemiec też dążyli do uzyskania podobnych praw. Pierwsze lokalizacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego.
Zwykle przy lokalizacji zmieniał się układ przestrzenny miasta. Omijano obszar zabudowany lokując miasto nieco dalej. Tak było we Wrocławiu gdzie pod lokalizację wybrano tereny leżące na lewym brzegu Odry. Wytyczono tam wielki rynek i w miarę regularną sieć ulic przecinających się pod kątem prostym. Ostrów Tumski i Wyspa Piaskowa stały się wyłącznie siedzibą księcia i duchowieństwa. Henryk Brodaty wybudował też nowy zamek w mieście lokowanym.
Olbrzymia większość lokacji miast na prawie niemieckim odbywała się na obszarze lub w pobliżu już istniejących miast wczesnośredniowiecznych. Lokalizacja była więc nie tyle założeniem nowego miasta co nowym etapem w życiu miasta które już dawno istniało.
Organizował miasto ZASADŹCA - osoba organizująca na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i LM i LW na jego ziemi. Z był przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem. Zasadźca dostawał od księcia przywilej lokacyjny. Książę określał w nim prawa i obowiązki zasadźcy oraz pozostałych mieszkańców, zwykle zostawał Sołtysem lub Wójtem.
Wójt z fachowymi mierniczymi wytyczał plan przyszłego miasta. Typowy układ przestrzenny ówczesnego miasta to plac targowy (najczęściej kwadratowy o wymiarach kilkudziesięciu metrów, ale Kraków i Wrocław mają rynki o wymiarach 200x200m), stanowiący rozszerzenie drogi, obudowany domostwami i otoczony obwarowaniem. Na placu tym zwanym rynkiem, stawiano kramy i wznoszono budynki władz miejskich, często też znajdował się tam kościół. Z każdego rogu rynku wychodziły dwie ulice, prostopadłe do siebie, w wielkich miastach również boki rynku poprzecinane były ulicami. Ulice w mieście lokacyjnym [przecinały się pod kątem prostym lub zbiegały do bram miejskich. Zmiany w regularnym kształcie ulic wynikały z wcześniejszej zabudowy np. Z położenia murowanych kościołów.
Całą powierzchnię miasta dzielono na działki budowlane w kształcie prostokąta. Do rynku przylegały krótszym bokiem. Dlatego niektóre kamieniczki przy rynku są bardzo wąskie i mają tylko dwa okna na każdym piętrze. Właściciel dwóch sąsiednich działek mógł wybudować dom z szerokim czterookiennym frontem.
Ludność miasta wynosiła średnio 1-2 tyś. Mieszkańców. Największe miast w tyś mieszkańców to Wrocław – 17, Kraków –14 i Głogów – 11.
Największe miasta składały się z kilku drobnych miast-przedmieść. Rozbudowa opierała się na jednolitej sieci komunikacyjnej i obronnej. Rozwijało się budownictwo gotyckie, później renesansowe. Zastosowanie cegły, zaprawy murarskiej, pionów, kielni i transportu pionowego materiałów za pomocą bloków. Większe miasta obwiedziono murami które wzmacniano za pomocą baszt. Zabudowa była ciasna, uliczki wąskie i błotniste. Na środku rynku stał ratusz i sukiennice mieszczące kramy. Domy murowane w rynku należały do patrycjatu, pod murami fortyfikacji gnieździła się biedota. Boczne uliczki zajmowali rzemieślnicy na ogół tej samej specjalności. Byli oni zorganizowani w cechy czyli zrzeszenia rzemieślników tego samego zawodu. Pozostałością po nich są do dziś nazwy ulic w miastach lokowanych w średniowieczu np. Szewska, Piekarska, Rzeźnicza. W Krakowie i Wrocławiu pojawiły się chodniki kamienne, jezdnie wykładano okrąglakami. Większe miasta posiadały już wodociągi, zastępujące prymitywne studnie. Wysokie, wąskie domy murowane składały się z wielu pomieszczeń. Najgroźniejszym niebezpieczeństwem dla mieszkańców średniowiecza były pożary i epidemie chorób zakaźnych (tzw. mór, powietrze).
Niekiedy pierwsza lokalizacja była nieudana i miasto lokowano powtórnie. Często lokowanie miasta trwało kilka lat.
Miasta lokowane na prawie niemieckim posiadały własne władze, mianowicie dziedzicznego wójta i ławę miejską tj. Zespół kilkuosobowy pełniący funkcję sądu miejskiego. Obok tego pojawia się z czasem przedstawicielstwo patrycjatu miejskiego tzw. rada miejska z burmistrzem na czele.
Wójt był w mieście przedstawicielem pana miasta. Zarządzał on miastem z jego imienia i sprawował sądy według surowego prawa magdeburskiego. W sądach towarzyszyli mu ławnicy spośród mieszczan. Wyroki sądu wykonywano przy pręgierzu. Wójt był najbogatszym człowiekiem w mieście. Pobierał szóstą część czynszów należnych księciu i trzecią część pieniężnych kar sądowych. Posiadał rzeźnię, jatki mięsne, młyny i łąki, a w Krakowie nawet szóstą część działek.

P

rawo niemieckie- przyniesiony do polski przez osadników przybywających z Niemiec ( gdzie miasta rozwinęły się wcześniej) zespół zwyczajów i przepisów, na których podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi oraz ustalano ich wewnętrzną organizację. Przejęcia norm PN nie należy utożsamiać z kolonizacją niemiecką w Polsce gdyż PN posługiwano się w wielu miejscowościach zamieszkałych wyłącznie przez Polaków. Z biegiem czasu, zależnie od warunków miejscowych w oparciu o PN wykształciły się prawa lokalne np. PRAWO ŚREDZKIE i PRAWO CHEŁMIŃSKIE.

PRAWO CHEŁMIŃSKIE – powstałe na Pomorzu (Chełmno), odmiana PN na jego podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi głównie na POMORZU i MAZOWSZU.

PRAWO ŚREDZKIE – powstałe w Środzie Śląskiej, odmiana PN na jego podstawie dokonywano lokalizacji miast i wsi głównie w WIELKOPOLSCE.

LOKALIZACJA MIAST (na PN) – organizowanie miast, głównie już istniejących, na podstawie przywileju lokacyjnego opartego na PN. Pierwsze lokalizacje nastąpiły na początku XIII w. Na Litwie i Rusi a także na Mazowszu wiele miast otrzymywało PN w XV i XVI w. LM objęła głównie miejskie osady przegrodowe i targowe. Organizował miasto ZASADŹCA. Zależnie od tego kto był właścicielem gruntu nazywano je królewskim lub prywatnym. Miasta walczyły o uniezależnienie się od panów i rozszerzenie swych uprawnień samorządowych. LM wiązała się z uregulowaniem ruchu i wytyczeniem sieci ulic. Nową osadę często zakładano obok starej, która dawała jej nazwę.

ZASADŹCA – osoba organizująca na podstawie umowy z panem feudalnym werbunek osadników i LM i LW na jego ziemi. Z był przybyszem, miejscowym mieszczaninem lub drobnym rycerzem zwykle zostawał Sołtysem lub Wójtem.

Najwcześniejsze lokalizacje na PN:
Złotoryja - 1221
Lwówek Śląski - 1217
Chełmno i Toruń – 1233
Środa Śląska – 1235
Wrocław - 1241 lub 1242
Poznań – 1253
Kraków – 1257

W dawnej Polsce, począwszy od XIII wieku zakładanie wsi lub miast odbywało się zazwyczaj na prawie niemieckim, było to wynikiem napływu osadników z Zachodu, głównie kupców i rzemieślników przynoszących ze sobą gotowe wzorce organizacji miejskiej czyli tak zwane LOKACJE. Lokacja na prawie niemieckim gwarantowała prawa mieszczańskie dla mieszkańców miast, uniezależniając ich od feudałów, powodując silny rozwój rzemiosła, handlu i wymiany towarowo pieniężnej. Wzorem prawno organizacyjnym dla miast Śląska, Małopolski, Wielkopolski był początkowo Magdeburg . Podstawowym zbiorem praw w Magdeburgu był tzw. Weichblid Magdeburski, który powstał z połączenia „traktatu o ustroju sądowym" z „prawem ławniczym magdeburskim". Zbiór ten znany był w 2 formach:
1. „Wulgota"- używana gł. w Niemczech
2. „Układ Konrada z Opola" używany w Polsce , przetłumaczony na język łac. Przez Kanclerza Łasińskiego- Zygmunt Stary nadał temu przekładowi moc obowiązującą.
Prawo Magdeburskie zostało wprowadzone po raz pierwszy w Złotoryi na Śląsku w 1211 r.
A następnie w Środzie Śląskiej przed 1235 r.
W Wrocławiu 1242 r.
W Krakowie 1257 r. Miasta te z kolei były wzorami dla innych polskich miast lokowanych na np. średzkim prawie, które było wczesną i konserwatywna odmianą prawa magdeburskiego według niego w mieście rządził sołtys, lub wójt dziedziczny wraz z ławnikami, a miasto posiadało ograniczoną autonomię i ograniczone sądownictwo.
chełmińskim prawie na jego podstawie lokowano miasta na Mazowszu, Prusach, Pomorzu Wschodnim
W samym XIII wieku lokowano około 100 miast były to najczęściej znaczące ośrodki takie jak Kraków, Wrocław, lub mniej znaczące osady targowe, które obejmowały swoim zasięgiem najbliższą okolicę.
W wieku XV było ich już około 500 ale tylko 3 zaliczały się do dużych miast skali europejskiej tzn. Kraków, Lwów i Gdańsk, zaś kilkadziesiąt zaliczyć można do miast średnich, lub małych, a pozostałe wypada uznać jako miasteczka rolnicze w których liczył się tylko targ. Polska zaliczała się do państw słabo zurbanizowanych i słabo uprzemysłowionych.
Były one co prawda wspomagane ulgami celnymi oraz przywilejami ekonomicznymi, z których najbardziej pożądane było prawo składu- zobowiązujące przejezdnych kupców do zatrzymania się w mieście i wystawienia wiezionego towaru na sprzedaż. Prawo takie na sól, ołów, i miedź otrzymał Kraków i Kazimierz oraz niektóre inne miasta miały przywilej na inne towary.
Intensywna kolonizacja od XIII do XV wieku spowodowała że stworzona wówczas sieć miast i wsi przetrwała do XIX wieku.

Prawo magdeburskie, ius municipale magdeburgense, prawo miejskie miasta Magdeburga, w Polsce

występujące pod nazwą prawo niemieckie. Było XII-wieczną kompilacją Das sachsinische Weichblid (traktatu o ustroju sądowym) i Das Magdeburger Schöffenrecht (traktatu o prawie ławniczym), która stanowiła wzór prawno organizacyjny dla wschodnioniemieckich miast.
W użyciu były jej dwie redakcje: podstawowa, tzw. Wulgata, przyjmowana w Niemczech oraz XIV-wieczna Konrada z Opola, upowszechniona na ziemiach polskich, litewskich i ukraińskich. Drugą z nich na potrzeby polskie tłumaczył na język łaciński kanclerz J. Łaski (Commune incliti Poloniae Regni privilegium, 1506) oraz krakowski pisarz miejski M. Jaskier (Ius municipalis Magdeburgensis liber vulgo Weichblid nuncupatus, 1535), zbiór ten od XVI w. stał się podstawą lokacji miejskich i wiejskich.
Tłumaczenie polskie ukazało się w 1581 staraniem syndyka lwowskiego P. Szczerbca pt. Ius municipale, to jest prawo miejskie magdeburskie. Wzór magdeburski przyjmowały miasta polskie od XII w.: jako pierwsza Złotoryja (przed 1211), Lwówek (przed 1217), Chełmno (1233) i Środa Śląska (1235) - za których pośrednictwem określano prawo magdeburskie prawem chełmińskim lub średzkim - Wrocław (1242), Kraków (1257). Prawo to stało się podstawą funkcjonowania samorządów miejskich lub wiejskich, ich kompetencji jurysdykcyjnych i ekonomicznych

Kilka drobnych uzupełnień:
- lokacja nie zawsze była równoznaczna z napływem obcego elementu etnicznego. Decydującą rolę odgrywał czynnik ekonomiczny. Tzw. przyjęcie prawa niemieckiego powodowało dla obu stron transakcji lepsze warunki ekonomiczne, panujący zachowywał formalne prawo do własnego regale, w zamian za jakiś zakres praktycznych ustępstw okupionych czynszem w żywej gotówce (z możliwością dość łatwej rewindykacji regale), nabywca miał w zamian za określony czynsz tzw. święty spokój.
Nie rozróżniam tu celowo dokładnie grup społecznych, gdyż takie zmiany zachodziły równolegle w prawie miejskim (prawo magdeburskie i jego odmiany, prawo lubeckie i chełmińskie) i prawie lennym. W przypadku tego drugiego, świetnie w tajnikach prawa lennego (przyniesionego z Niemiec) lawirowali śląscy Samborowice (von Schiltberg) powiększając swe dobra na terenie Księstwa Legnicko-Brzeskiego.
- "Walonowie" ten termin odnosi się również do ludności pochodzenia Włoskiego (Pn. Włochy). Zdaje się, że wciąż istnieją spory czy tzw. Walonowie w kontekście "górnicy" nie pochodzili z dzisiejszego włoskiego Tyrolu.
Proponuję zapoznać się z pracami dotyczącymi rodziny rycerskiej "Gall" (słynny przedstawiciel Szymon Gall).

Na ziemie polskie przyniesione zostało przez niemieckich zasadźców. wykształciły się lokalne odmiany praw np. poznańskie, prawo średzkie, prawo chełmińskie. Na prawie magdeburskim lokowano głównie miasta Śląska (Złotoryja, Lwówek Śląski)jak wyżej wymieniłam oraz inne, znaczące miasta w pozostałej części kraju (Kraków, Poznań). Pierwsze lokacje miejskie dokonały się na Śląsku w pierwszym c40 lecie XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego. Od 5 października 1356 roku w Małopolsce instytucją odwoławczą nie będzie już Sąd w Magdeburgu, ale Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim, powołany przez króla Polski Kazimierza III Wielkiego. Równocześnie ustanowiony zostaje Sąd Komisarski Sześciu Miast jako sąd najwyższej instancji w ramach sądownictwa miast na prawie magdeburskim, będący równocześnie sądem królewskim.

a prawo lubeckie to takie niemieckie prawo lokacyjne, które leżały obok prawa magdeburskiego były najbardziej rozpowszechnione Wzorowane na prawie Lubeki, nadanym miastu w 1226 roku przez cesarza Fryderyka II Od XIII wieku stanowiło wzór prawno-organizacyjny dla ponad 140 miast, od Hamburga po Rygę, położonych wzdłuż południowego wybrzeża Bałtyku i na przyległych terenach. Przyjmowały je głównie miasta związane ze Związkiem Hanzeatyckim.
prawa lubeckie w Polsce

Lubeckie prawo miejskie zostały wprowadzone w roku 1237 w Szczecinie Prawo to otrzymały pierwotnie także Tczew w 1258-60 i Gdańsk (1261-1263). Oba miasta zostały w wieku XIV przeniesione przez Krzyżaków na prawo magdeburskie. Na prawie lubeckim pozostały tylko Elbląg, Braniewo oraz Frombork. Cechą charakterystyczną miast lokowanych na prawie lubeckim jest brak placu rynkowego. Funkcje rynku spełnia szeroka ulica np. Długi Targ w Gdańsku lub Stary Rynek w Elblągu.

1