SŁOWNICZEK TERMINÓW

*Anafora  figura stylistyczna polegająca na powtarzaniu jakiegoś słowa na początku kolejnych wersów, zdań.

*Biblizm  wyraz lub frazeologizm pochodzący z Biblii

*Ekfraza  lit. utwór poetycki opisujący obraz, rzeźbę, budowlę

*Epitafium  1. lit. krótki napis nagrobkowy, najczęściej wierszowany, a także utwór poetycki sławiący zmarłego; forma ukształtowana w antycznej Grecji jako mowa pogrzebowa ku czci poległych żołnierzy i innych zasłużonych obywateli

*Akrostych  wiersz, w którym kolejne pierwsze litery wersów tworzą wyraz lub zdanie

Aforyzm  zwięzła, błyskotliwa wypowiedź zawierająca myśl filozoficzną, moralną, psychologiczną, estetyczną

Alegoria  literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie

Aliteracja  powtórzenie jednej lub kilku głosek na początku kolejnych wyrazów, tworzących wers lub zdanie, np. "...bura burza od boru"

Aluzja literacka  nawiązanie jakiegoś tekstu do tekstu innego, “Jeżeli tekst B (chronologicznie późniejszy) operuje nawiązaniem do tekstu A (wcześniejszego) jako środkiem wyrazu”.

Anegdota  krótka żartobliwa historyjka o zaskakującym zakończeniu; także historyjka o znanej postaci utrzymana często w humorystycznym tonie

Animizacja  lit. środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym cech istot żyjących...
Antonim  wyraz przeciwstawny

Antropomorfizacja  lit. środek stylistyczny polegający na nadawaniu roślinom, zwierzętom, zjawiskom lub pojęciom cech ludzkich

Antyteza  lit. stylistyczne zestawienie dwóch przeciwstawnych elementów

Apostrofa  retoryczny zwrot do osoby, uosobionych pojęć lub rzeczy; apostrofa nadaje wypowiedzi patos

Archaizm  wyraz, zwrot lub forma gramatyczna, które wyszły już z użycia.

Archetyp  1. lit. oryginał, pierwowzór, najdalsze wspólne źródło grupy tekstów. 2. psychol. pierwotne wzorce ukierunkowujące sposób myślenia, postrzegania i reagowania na sytuacje typowe.

Autobiografia  lit. utwór literacki, opisujący życie jego autora

Bajka  epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach, przedmiotach. Forma znana już w starożytności, szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków. Wyróżnia się bajki w formie rozbudowanej, narracyjnej oraz zwartej i zwięzłej, epigramatycznej. Bohaterami bajek są ludzie, zwierzęta (rodzaj najbardziej rozpowszechniony) i przedmioty, uosabiające typy ludzkie i cechy charakteru, zwłaszcza jego przywary.

Ballada  lit. epicko-liryczny utwór opisujący motywy niezwykłe, fantastyczne, często ludowe; popularny gł. w romantyzmie

Biografia  literacki opis życia danej osoby, zwykle kogoś sławnego, znanego; życiorys

Bohater liryczny postać przedstawiona w utworze lirycznym, różna od podmiotu lirycznego, wyrażana w liryce pośredniej za pomocą gramatycznej formy “on”; w liryce inwokacyjnej funkcję bohatera lirycznego może przejąć adresat, jawi się wówczas jako gramatyczne “ty”, w liryce roli i liryce maski bohater liryczny może się utożsamiać z podmiotem lirycznym.

Carmen patrium  pieśń ojczyźniana, powstała w średniowieczu, jej przykładem jest Bogurodzica

Chansons de geste  francuskie poematy epickie opiewające waleczne czyny historycznych lub legendarnych bohaterów epoki Karola Wielkiego, opowiadające o wybitnych rodach i słynnych zdarzeniach. Z uwagi na tematykę podzielono chansons de geste na kilka cykli, z których każdy koncentruje się wokół innej idei centralnej: cykl o czynach wojennych Karola Wielkiego, cykl o Wilhelmie Orańskim, prezentujący wojny z Saracenami w południowej Francji, cykl feudalny poświęcony walkom między rodami, buntom baronów przeciw cesarzowi, zjazdom etc., cykl o zdobywaniu świętych relikwii i o wyprawach krzyżowych .

Dialektyzacja  lit. wykorzystanie w utworach literackich wyrazów, zwrotów charakterystycznych dla danego dialektu

Diariusz  codzienny zapis zdarzeń, dziennik

Dytyramb  dithýrambos) 1. patetyczna, pełna zachwytu pieśń lub mowa pochwalna; oda. 2. staroż., szt. pieśń chóralna z towarzyszeniem fletu wykonywana ku czci boga Dionizosa; d. śpiewane przez satyrów w orszaku Dionizosa zapoczątkowały powstanie tragedii greckiej.

Elegia  smutny utwór liryczny, wyrażający żal po stracie kogoś bliskiego lub przez autora cenionego, a także ból związany z istnieniem w ogólności. Przywołuje często konkretne, tragiczne lub inne budzące smutek, wydarzenie. Bywały też elegie miłosne, wyrażające cierpienia nieszczęśliwie zakochanego lub po utracie zakochanej i patriotyczne

Elipsa  językozn. celowe opuszczenie wyrazu lub wyrazów w zdaniu

Enumeracja  wyliczenie, wymienienie.

Epifora  lit. figura stylistyczna polegająca na powtarzaniu tego samego wyrazu na końcu kolejnych zdań

Epitet  Epitet, wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik (przedmiot), najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny

Epitet stały  określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska. Ten rodzaj epitetu występował przede wszystkim w poezji antycznej i epopejach (np. "szybkonogi Achilles"). Epitety stałe są charakterystyczne dla stylu homeryckiego Epos  epopeja, dłuższy utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający dzieje bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych Erotyk  miłosny utwór liryczny, często w formie wyznania lub skargi ukochanego Esej  szkic literacko-naukowy poświęcony problematyce społecznej, filozoficznej, artystycznej itp. o walorach literackich sięgający niekiedy do fikcji fabularnej. Eufemizm  językozn. określenie złej, nieprzyjemnej, nieprzyzwoitej rzeczy za pomocą słowa (słów) o pozytywnym lub obojętnym wydźwięku, np. mało inteligentny zamiast głupi Felieton  lit. niewielki tekst publicystyczny o ciekawej, aktualnej i zajmującej tematyce gł. dotyczący spraw społecznych, kultury, polityki, ekonomii lub nauki Fraszka  1. drobnostka, bagatela. 2. lit. drobny, żartobliwy i wierszowany utwór literacki

Gawęda  gatunek prozy epickiej (narracyjnej), wywodzący się z opowiadań ustnych, zachowujący takie ich cechy, jak swobodny styl, luźna kompozycja, bezpośrednie zwracanie się do słuchaczy (czytelników), dygresje i językowe makaronizmy. Gawęda szlachecka pojawiła się w formie pisanej w 1 połowie XIX w., a jej najwybitniejszymi twórcami stali się H. Rzewuski (Pamiętniki Soplicy).

Gradacja  stopniowanie czegoś

Groteska  obok realizmu i fantastyki – jeden ze sposobów obrazowania świata przedstawionego w sztukach pięknych. Groteska deformuje elementy rzeczywistości, zaburza proporcje, wyolbrzymia, zakłóca perspektywę, odwraca hierarchię wartości, wyjaskrawia kolory, łączy elementy wzniosłe i prozaiczne, miesza tragizm z komizmem.

Hiperbola  lit. trop polegający na wyolbrzymieniu, przesadnym opisie rzeczy, zjawiska

Homonim  Homonim, wyraz o jednakowym brzmieniu z innym wyrazem, ale znaczący co innego, np. odra (choroba) i Odra (rzeka), róża (kwiat) i róża (choroba

Hymn  Hymn, podniosła, uroczysta pieśń ku czci Boga, bóstwa, ojczyzny, idei, wartości.

Instrumentacja głoskowa  środek stylistyczny polegający na takim doborze słów w tekście, aby poprzez bliskie sąsiedztwo powtarzających się podobnych głosek nadać mu szczególną wartość brzmieniową i semantyczną.

Inwersja językoznawstwie: zmiana naturalnego szyku zdania, sugerująca niezwykłość stylu dla podkreślenia określonej treści, sensu.

Inwokacja  lit. apostrofa, rozpoczynające utwór epicki wezwanie do bogów, muz itp.

Ironia  ukryta kpina (drwina) z kogoś lub czegoś, ujęta m.in. w formę pozornego uznania, akceptacji, aprobaty

Kolokwializm  wyraz używany w mowie potocznej

Kontrast  wystąpienie elementów, zjawisk, postaw itp. o cechach przeciwstawnych lub o mocno uwidocznionej różnicy

Kronika  utwór dziejopisarski o charakterze publicystycznym lub literackim, zawierający zapis ważniejszych wydarzeń ułożonych wg kolejności chronologicznej. Obejmuje jedynie zapis wydarzeń, bez wyjaśniania ich związków przyczynowych. Bywa zaopatrzona w komentarz autorski. Do najsłynniejszych kronik w naszym kraju zaliczają się średniowieczne dzieła Galla Anonima, W. Kadłubka i J. Długosza.

Metafora  podstawowa figura stylistyczna, w której obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo zestawione po to aby pokazać ich podobieństwo lub analogię, zyskują w ten sposób inne, obrazowe znaczenie, zwane metaforycznym, np. morze gwiazd, kielich goryczy.

Metonimia  lit. figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu wyrazu innym, który kojarzy się bezpośrednio z pojęciem zastępowanym na zasadzie związku logicznego, przyczynowo-skutkowego, materialnego itp., np. czytać Mickiewicza zamiast czytać utwory napisane przez Mickiewicza, Eros zamiast miłość; zamienni

Narracja  słowna prezentacja wydarzeń w utworze epickim. Rodzaje narracji:

• trzecioosobowa (inaczej: autorska) - narrator nie należy do świata przedstawionego:

auktorialna - narrator często ujawnia swoje istnienie, ocenia i komentuje wydarzenia, pozwala sobie na dygresje bezpośrednio niezwiązane z treścią utworu, może wyprzedzać bieg wydarzeń.

personalna - narrator nie ujawnia swojego istnienia, nie ocenia i nie komentuje wydarzeń. Narracja jest prowadzona z punktu widzenia postaci należących do świata przedstawionego, za którymi ukrywa się narrator. Charakterystyczna cecha: stosowanie mowy pozornie zależnej.

• pierwszoosobowa (inaczej: narracja pamiętnikarska) - narrator należy do świata przedstawionego, opowiada o wydarzeniach, których był świadkiem, lub w których sam uczestniczył.

Narrator  lit. skonstruowana przez autora fikcyjna osoba opowiadająca w dziele epickim.

Neologizm  wyraz nowo utworzony, zwykle na podstawie słowa będącego już w użyciu, zgodnie z obowiązującymi zasadami słowotwórstwa. Neologizmy pojawiają się zarówno w utworach literackich, jak w słownictwie naukowym, publicystyce.

Nowela  krótki utwór narracyjny prozą, zazwyczaj o wyrazistej, jednowątkowej fabule. Najczęściej obejmuje niewielki fragment życia bohatera lub większej liczby postaci, ograniczając w porównaniu z powieścią opisy, dygresje, wątki uboczne na rzecz dynamicznej akcji. Cechuje się wyraźnie uwidocznioną pointą. Nowela powstała na przełomie średniowiecza i renesansu, głównie w literaturze włoskiej, posługując się chętnie towarzysko-obyczajową plotką i anegdotą, np. Dekameron G. Boccaccia.

Obrazek  krótki utwór epicki prozą lub wierszem, w którym opis ma przewagę nad fabułą. Autorzy wielu obrazków starali się wzorować na sposobach obrazowania właściwych malarstwu rodzajowemu, dbając o realistyczne potraktowanie szczegółów, dokładne odtworzenie układu przestrzennego, statyczność, sprawozdawczość narracyjną, bezpretensjonalność opisu.

Oda  zwana też po łacinie carmen, po polsku pieśnią, gatunek poetycki zrodzony w starożytnej Grecji. Początkowo oznaczała każdy utwór liryczny, przeznaczony do śpiewu chóralnego lub solowego. Forma silnie związana z muzyką, np. poprzez układ stroficzny Niekiedy oda miała charakter modlitewny.
W literaturze polskiej posługiwano się także wzorcami ody w wersji francuskiego klasycyzmu. W nowszych czasach rozróżnia się ody okolicznościowe, filozoficzno-moralne, pokrewne tym ostatnim horacjańskie.

Oksymoron  lit. figura stylistyczna polegająca na metaforycznym zestawieniu ze sobą wyrazów o przeciwstawnym i wzajemnie wykluczającym się znaczeniu.

Onomatopeja  1. językozn. dźwiękonaśladownictwo polegające na odtworzeniu środkami językowymi brzmienia dźwięków naturalnych. 2. lit. wyraz albo grupa wyrazów imitująca swym brzmieniem dźwięki naturalne

Ożywienie - zobacz animizacja

Parafraza  lit. rozwinięcie, przeróbka, opisanie danego tekstu z zachowaniem sensu przekazu, np. niedokładny, wolny przekład, przedstawienie utworu literackiego w innej formie, ustne przekazanie sensu danego tekstu

Paralelizm składniowy  termin ten określa stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej budowie. Jest to równoległe występowanie podobnych zdań lub poszczególnych słów w obrębie fragmentu tekstu.

Parodia  wypowiedź ustna lub pisemna naśladująca w sposób ośmieszający lub żartobliwy jakiś styl, dzieło, gatunek literacki itp

Pastisz  dzieło stanowiące świadome naśladownictwo dzieła innego twórcy.

Personifikacja  przedstawienie rzeczy, zjawisk, pojęć jako osoby lub opisywanie ich za pomocą cech właściwych ludziom; uosobienie, antropomorfizm.

Peryfraza  omówienie, zastąpienie nazwy zjawiska przez jego rozbudowane opisanie. Figura retoryczna służąca w dawnej twórczości do wzbogacenia i rozwijania tematu. Peryfraza eliminowała wyrażenia uważane za pospolite, proste, "gminne" na rzecz kunsztownie rozbudowanej metafory. Pełniła rolę swoistej zagadki poetyckiej, skłaniając czytelnika do definiowania i nazwania zjawiska na podstawie zmetaforyzowanego opisu.

Pieśń  utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, w najstarszej tradycji antycznej występowała jako część składowa obrzędów religijnych, uchodząc za najstarszą formę poetycką naszego kręgu cywilizacyjnego. Bliski związek pieśni z muzyką istniał także w poezji średniowiecznej, zwłaszcza w liryce trubadurów i przetrwał w twórczości ludowej.
Nazwa pieśni była używana na określenie różnych zjawisk literackich, np.: całości liryki, w dawnej epice - części eposu, poematu rycerskiego (tzw. chansons de geste) oraz form takich jak: ballada, hymn. Podział tematyczny uwzględnia pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne i in. W kategorii środowiskowej występują np.: pieśni chłopskie, żakowskie, dworskie, dziadowskie.

Planctus (plankt)  lit. średniowieczna pieśń żałobna; tren, lament.

*Pleonazm  inaczej tautologia, nagromadzenie powtórzeń, wyrazów i zwrotów synonimicznych lub bliskoznacznych, co prowadzi najczęściej do rozgadania i jest oceniane jako usterka stylistyczno-estetyczna, np. "poranny wschód słońca", „cofać się do tyłu”.

Podmiot liryczny – osoba mówiąca w utworach lirycznych. Podmiot liryczny może występować w liczbie pojedynczej, jako ja lub w liczbie mnogiej, jako podmiot zbiorowy.

Poemat dygresyjny  gatunek poezji narracyjnej charakterystyczny dla epoki romantyzmu, nawiązujący do sarkazmu i żartobliwego stylu oraz swobodnej kompozycji. Poemat dygresyjny jest rozbudowanym utworem wierszowanym z nieskomplikowaną, opartą na motywie podróży bohatera fabułą, podporządkowaną postaci narratora, który przerywając ciąg zdarzeń w dowolnym momencie wprowadza dłuższe rozważania i refleksje, dygresje niezależne tematycznie.

Porównanie  zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska za pomocą porównywania go do innego zjawiska, co służy również interpretowaniu tego pierwszego. Podstawą porównania jest wspólna obu zjawiskom - a zarazem członom porównania - cecha znaczeniowa, wskazana bezpośrednio lub zasugerowana odbiorcy.

Porównanie homeryckie  porównanie, którego jeden człon jest bardzo rozbudowanym opisem ludzkich czynów zestawionych z zachowaniem zwierząt lub ze zjawiskami przyrody»

Powiastka filozoficzna  narracyjny utwór prozaiczny, ilustrujący i propagujący wybraną ideę światopoglądową lub moralną. Powstała w okresie oświecenia. Posługiwała się satyrą obyczajową, atakując z pozycji racjonalistycznych ówczesne formy rządów i wyższe warstwy społeczeństwa.
Nawiązywała do romansu awanturniczego, wykorzystując egzotyczne wątki i postacie

przenośnia - zobacz metafora

Przerzutnia  w poezji widoczna rozbieżność między granicą wersu a granicą jednostki składniowej, której zakończenie znajduje się w wersie następnym. Przerzutnia jest w wielu przypadkach stosowana celowo dla urozmaicenia toku rytmicznego bądź zaakcentowania lub zmodyfikowania sensu zespołów słownych.

Przypowieść  gatunek należący do literatury moralistyczno-dydaktycznej, najczęściej związany z wierzeniami religijnymi. Posługuje się narracją, w której postaci i zdarzenia pełnią rolę nosicieli i zarazem przykładów prawd oraz prawideł uniwersalnych, a nie jednostkowych. Fabuła ulega zwykle schematyzacji, realia zaś występują w postaci zredukowanej. Interpretacja przypowieści wymaga sięgnięcia do znaczeń alegorycznych lub symbolicznych.

Psalm 1. religiozn. hebrajska pieśń religijna o charakterze modlitewno-hymmicznym; jedna z uroczystych pieśni, hymnów religijnych o charakterze modlitewnym, znajdujących się w biblijnej Księdze Psalmów. 2. lit. rodzaj hymnu pochwalnego, dziękczynnego lub błagalnego wzorowanego na pieśniach z Księgi Psalmów.

Pytanie retoryczne  Pytanie retoryczne, sformułowanie pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale zasygnalizowania wątpliwości, zaprezentowania własnych przekonań.

Retrospekcja  1) odtwarzanie przez człowieka przeżytych zdarzeń, cofanie się myślą wstecz. 2) w epice, a zwłaszcza w powieści przywoływanie (z punktu widzenia bohatera) zdarzeń wcześniejszych od momentu właściwego rozpoczęcia fabuły lub wchodzących w jej zakres czasowy, ale wcześniejszych od chwili, w której przywołuje się zdarzenia minione, nie ukazane bezpośrednio.

Rym  powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania. Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (znaczeniową).

Podział rymów:

• rymy męskie- dotyczy wyrazów jednosylabowych

• rymy żeńskie- więcej niż jednosylabowe wyrazy, w których akcent pada na przed ostatnią sylabę (akcent paroksytoniczny)

• dokładne (pełne, ścisłe) – utrzymują pełną identyczność głoskową na obszarze współdźwięczności,

• niedokładne (przybliżone) – nie operują identycznością głosek w obrębie obszarów rymowych, np. „domy – mody”,

Symbol  znak zastępujący lub reprezentujący pewne głębiej ukryte treści pojęciowe

Synekdocha  lit. figura stylistyczna, będąca odmianą metonimii, oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności, na użyciu nazwy rodzaju zamiast gatunku (śmiertelni w znaczeniu ludzie), liczby pojedynczej zamiast mnogiej, części zamiast całości itp.

Synestezja  łączenie wrażeń odbieranych przez jeden ze zmysłów z doznaniami związanymi z innym zmysłem, np. przekształcanie wrażeń słuchowych we wzrokowe ("barwa dźwięku"). Zjawisko występujące także w obrazowaniu poetyckim, szczególnie w symbolizmie. 

Synonim wyraz bliskoznaczny, wyraz równoważny lub na tyle zbliżony znaczeniowo do wyrazu innego, że mogą w określonych kontekstach występować zamiennie. 

Tren utwór literacki, wokalny, muzyczny o nastroju elegijnym, żałobnym, którego tematem jest opiewanie osoby zmarłej.

uosobienie - zobacz personifikacja

Wyraz dźwiękonaśladowczy - zobacz onomatopeja

Zdrobnienie wyraz zdrobniały, mający zabarwienie emocjonalne dodatnie, pieszczotliwe; wyraża akceptację.

Zgrubienie wyraz pochodny, który określa zjawisko o cechach intensywniejszych niż w wyrazie podstawowym, np. pies - psisko, wieś – wiocha, podkreślający wielkość czegoś lub wyrażający żartobliwe, pogardliwe lub poufałe nastawienie mówiącego do przedmiotu.

Związek frazeologiczny  utrwalone w użyciu połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma ustalone znaczenie