Ustrój Zjednoczonego Królestwa

WSPÓŁCZESNE USTROJE

PAŃSTW EUROPEJSKICH –

ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO WIELKIEJ BRYTANII I IRLANDII PÓŁNOCNEJ

Dewolucja w ustroju politycznym Zjednoczonego Królestwa

W UK doszło do przekazywania kompetencji ustawowych wyłanianym w wyborach regionom Szkockim, Walijskim i północnoirlandzkim. Jednakże z zastrzeżeniem, że suwerenność Parlamentu Zjednoczonego Królestwa pozostaje dalej nieograniczona. Nie ma ograniczeń przedmiotowych ani podmiotowych. Westminster może przyznawać nawet niepodległość innym krajom (np. Nigerii). Moc prawodawcza Parlamentu jest także nieograniczona terytorialnie. Ponadto Parlament nie może być związany wolą wcześniejszego Parlamentu, ani swą wolą związać późniejszy Parlament. Nikt nie może kwestionować ważności ustaw Parlamentu, a zwłaszcza sędziowie, którzy nie mogą odmówić zastosowania ustawy.

Pałac Westminsterski oraz
Big Ben w Londynie

Z formalnego punktu widzenia powstanie Parlamentu Szkockiego (Hollyrood) pod koniec XX wieku nie narusza suwerenności Westminsteru, gdyż może on w każdym czasie uchwalić prawo dla Szkocji w sprawach zastrzeżonych i przekazanych w ramach dewolucji. Tak samo Parlament Westminsterski może w każdej chwili znieść Parlament Szkocji. W 1998 roku doszło do uchwalenia Scotland Act. W 1934 roku powstała Szkocka Partia Narodowa. W latach 1975 – 1995 Szkocka Partia Narodowa uzyskała takie poparcie, że stała się drugą siłą polityczną Szkocji. W 1976 roku przygotowano pierwszy projekt ustawy o dewolucji Szkocji i Walii. Następnie przygotowano jeszcze 2 odrębne projekty, osobny dla Szkocji
i osobny dla Walii. Wprowadzono także poprawkę Cunninhama, która wymagała poparcia dewolucji w referendum przez 40% uprawnionych do głosowania elektorów Szkocji i Walii. W 1978 roku ustawy te uzyskały sankcję monarchy. 1 marca 1979 roku przeprowadzono referenda. Frekwencja w Walii wyniosła 58%, z czego za ustawą było 20,21%. W Szkocji frekwencja wyniosła 63%, a za dewolucją było 51,5%, a więc za dewolucją w Szkocji opowiedziało się łącznie 32,8%. Powołano w Szkocji Kampanię na rzecz Zgromadzenia Szkockiego. W 1988 roku Kampania uchwaliła manifest pt. „roszczenie praw dla Szkocji”. Postanowiono w związku z tym powołać Szkocką Konwencję Konstytucyjną.

W 1989 roku po raz pierwszy zebrała się Konwencja, a w 1995 roku wydała raport, który stał się podstawą popieranej dewolucji przez rząd Tonny’ego Blaira. Projekt opublikowano w 1997 roku. We wrześniu 1997 roku odbyło się kolejne referendum
w Szkocji. Tym razem frekwencja wyniosła ok. 70%, a za dewolucją opowiedziało się 75%. W 1998 roku w oparciu o projekt rządu uchwalono Scotland Act. Pierwsze posiedzenie szkockiego parlamentu odbyło się 12 maja 1999 roku, a 1 lipca 1999 roku królowa Elżbieta II oficjalnie inaugurowała funkcjonowanie parlamentu.

Mniej więcej w tym samym czasie dokonała się dewolucja w Walii. Frekwencja wyniosła 50%. 31 lipca 1998 roku akt uzyskał sankcję królewską. Dewolucja Walii ma jednak charakter wykonawczy a nie ustawodawczy. Zgromadzenie Walii nie ma wszakże prawa do wydawania ustaw. Może wydawać jedynie tzw. ustawodawstwo wtórne. Zgromadzenie liczy 60 członków wybieranych na 4 lata w systemie mieszanym. 40 członków jest wybieranych
w okręgach jednomandatowych, zaś pozostałe 20 w wyborach proporcjonalnych w pięciu regionach. Posiedzeniami kieruje pierwszy sekretarz, a na jego wniosek powołuje się jeszcze ośmiu sekretarzy, którzy tworzą kolegium.

Parlament Szkocji. Każdy wyborca przy wyborze członków Zgromadzenia oddaje dwa głosy. Jeden oddawany jest na kandydata w okręgu (są 73 okręgi jednomandatowe), drugi zaś na listę regionalną (głosowanie na zasadach proporcjonalności w ośmiu okręgach; do obsadzenia jest 56 miejsc, gdyż w każdym z okręgów wybiera się po siedmiu posłów). Parlament Szkocji jest jednoizbowy i liczy 129 deputowanych. W każdej chwili ich liczba może ulec zmianie. Zniesiono również wymóg, by w Szkocji było co najmniej 71 okręgów
w wyborach do Izby Gmin. Może to oznaczać zmniejszenie liczby szkockich posłów w Izbie Gmin i wyrównanie liczby wyborców ze Szkocji i Anglii. W przypadku, gdy nastąpi zmniejszenie liczby okręgów do Izby Gmin, tym samym zmniejszy się liczba okręgów
w wyborach do Parlamentu Szkocji.

Kompetencje Parlamentu Szkocji:

• Prawo stanowienia ustaw /Act of Scottish Parliament/ w zgodzie z innymi przepisami aktu Szkocji. Projekty po przejściu procedury przed Parlamentem Szkocji muszą uzyskać zgodę monarchy;

• Artykuł 29 Aktu Szkocji głosi, że ustawa o Parlamencie Szkocji nie może być prawem gdyby dotyczyła regulacji dla innych części Zjednoczonego Królestwa; niezgodnych z prawem wspólnotowym; którego następstwem byłoby usunięcie urzędu Prokuratora Generalnego Szkocji z pozycji szefa prokuratury Szkocji; gdyby dotyczyło spraw zastrzeżonych dla Westminsteru (a są to: korona, unia Anglii i Szkocji, dalsze trwanie Najwyższego Sądu Karnego i Cywilnego w Szkocji, sprawy dot. Parlamentu UK, pewne aspekty polityki zagranicznej, relacje międzynarodowe, handel międzynarodowy, obronność, rejestrowanie i finansowanie partii politycznych, sprawy służby cywilnej, zdrada państwa). Szkocji przysługuje samodzielne ustawodawstwo
  w sprawach dotyczących: władz lokalnych, ochrony zdrowia, szkolnictwa, ochrony środowiska, rozwoju gospodarczego, transportu i polityki mieszkaniowej;

• Artykuł 64 ustawy Szkocji powołał do życia Szkocki Fundusz Konsolidacyjny. Szkocja otrzymuje stałą część kwoty przeznaczonej przez rząd brytyjski na nakłady publiczne. Fundusz zasilany jest „od czasu do czasu”, a Westminster co roku określa kwotę przeznaczoną dla Szkocji.

System wyborczy w UK

Parlament Zjednoczonego Królestwa dzieli się na dwie izby: Izbę Gmin i Izbę Lordów. W Izbie Gmin panuje zasada zgodnie z którą zwycięzca bierze wszystko. Występują okręgi jednomandatowe. Czynne prawo wyborcze przysługuje obywatelowi zamieszkującemu UK, który ma 18 lat i jest zarejestrowany w powszechnym rejestrze wyborców zgodnie z miejscem zamieszkania. Od 1997 roku czynne prawo wyborcze posiadają również obywatele brytyjscy zamieszkujący Zjednoczone Królestwo i wpisani
w okresie poprzednich pięciu lat do rejestru. Pozbawieni tego prawa są: parowie będący członkami Izby Lordów jeśli nie zrzekli się tytułu (poza parami z Irlandii Północnej), nienaturalizowani cudzoziemcy, osoby umysłowo chore, osoby skazane przez 5 lat na więzienie za nielegalne praktyki wyborcze. Bierne prawo wyborcze posiada każdy, kto ukończył 21 lat i posiada czynne prawo wyborcze, z wyjątkiem bankrutów, osób skazanych na ponad rok pozbawienia wolności, kleru, osoby, które ze względu na zasadę niepołączalności nie mogą piastować mandatu z powodów zachowania politycznej bezstronności urzędu lub podległości urzędu i opłacania urzędu przez koronę czy też finansowe związanie urzędu z rządem. Zgłaszanie kandydatów odbywa się w formie pisemnej. Proponujący musi uzyskać podpisy 8 osób zarejestrowanych w okręgu. Obowiązkowo wpłaca się kaucję, która przepada w momencie, gdy kandydat nie uzyska 5% ważnie oddanych głosów. Ponadto od 1987 roku przepisy określają granicę wydatków na kampanię.

Druga izba Zjednoczonego Królestwa (Izba Lordów) podlega przeobrażeniom od 1999 roku. Być może niebawem będą przeprowadzane wybory do Izby Lordów. W skład Izby Lordów wchodzi:

• 26 biskupów kościoła anglikańskiego – z urzędu arcybiskup Yorku, arcybiskup Conterburry, biskup Londynu, Winchesteru, Durchamu. Pozostali wchodzą na zasadzie starszeństwa i są parami do momentu emerytury;

• Lordowie dziedziczni (od listopada 1999 roku jest ich 92 spośród 751 istniejących wcześniej);

• Lordowie mianowani dożywotnio – ustawa z 1958 roku przyznała prawo koronie, które wykonuje monarcha. Obecnie jest to ok. 600 lordów, których mianuje monarcha na wniosek premiera.

Tryb ustawodawczy

Parlament Zjednoczonego Królestwa jest jedynym organem uprawnionym do wydawania ustaw. Wyróżnia się 3 rodzaje ustaw:

• ustawy publiczne (zawierające ogólne unormowania);

• ustawy prywatne (wnoszone z inspiracji władz samorządowych, obywateli, przedsiębiorstw);

• ustawy hybrydowe (mieszane) – łączą one w sobie cechy wymienionych wyżej ustaw; określają przedsięwzięcia o charakterze krajowym dla samorządu terytorialnego.

Proces legislacyjny można podzielić na stadia. Gdy projekt pochodzi z inicjatywy rządu mamy do czynienia z następującymi stadiami:

• przygotowanie projektu – na podstawie instrukcji przekazanych przez rząd do Rady Parlamentarnej składającej się z prawników wchodzących w skład Biura Rządu;

• projekty mogą być zamieszczone w tzw. Białej Księdze (dokumencie rządowym zawierającym postulowane przez rząd zarysy regulacji prawnej) lub Zielonej Księdze (zbiorze luźnych propozycji ustawodawczych skierowanych do społeczeństwa w celu zapoznania się ze stanowiskiem różnych kręgów opinii publicznej);

• I czytanie – formalne przedstawienie projektu ustawy; odczytanie tytułu ustawy. Nie odbywa się debata. Nie ma możliwości dokonywania zmian. Projekt jest drukowany
  i przekazywany do II czytania. Projekty ustaw publicznych mogą być przedstawione w Izbie Gmin jak i w Izbie Lordów. Projekty kontrowersyjne (czy potrzebujące szerszej debaty) przedstawiane są najpierw w Izbie Gmin, a akty o charakterze technicznym są przedstawiane w Izbie Lordów. Projekty o charakterze podatkowym muszą być najpierw przedstawione w Izbie Gmin;

• II czytanie – debata na temat głównych założeń i celów ustawy. Właściwy minister przedstawia cele wdrożenia projektu ustawy. Opozycja przedstawia swoje stanowisko i dochodzi do debaty. Następnie dochodzi do głosowania (odrzucenie projektu lub skierowanie pod obrady komisji);

• prace w komisji/komisjach – następuje szczegółowa analiza postanowień projektu. Na tym etapie zgłaszana jest większość poprawek. Projekt może rozpatrywać kilka komisji. Możliwe jest również powołanie Komisji Całej Izby w przypadku, gdy projekt dotyczy zagadnień o charakterze konstytucyjnym bądź projektów które powinny zostać uchwalone nadzwyczajnie szybko czy przy projektach wzbudzających szczególne kontrowersje, w stosunku do których oczekuje się, że prace będą długotrwałe, a nie było powodu do powołania komisji specjalnej;

• rozpatrywanie sprawozdania komisji – przedmiotem są wyłącznie poprawki zaproponowane przez komisję. Izba może wnosić dalsze poprawki zgłoszone
  w trakcie posiedzenia;

• III czytanie projektu – ostateczny przegląd projektu bez możliwości wnoszenia istotnych, merytorycznych zmian (w Izbie Lordów istnieje taka możliwość, jeśli poprawki nie były wcześniej głosowane). Po akceptacji kieruje się go do drugiej izby;

• projekt w drugiej izbie przechodzi podobne stadia ustawodawcze. Brak jest tylko tzw. komisji II czytania. Projekt trafia bowiem pod obrady całej izby (choć są wyjątki). Po zakończeniu prac projekt jest ponownie przekazywany do pierwszej izby w celu akceptacji poprawek zaproponowanych przez drugą izbę;

• dyskusja nad poprawkami w pierwszej izbie – może dojść do rozbieżności między izbami na tle zaproponowanych przez drugą izbę poprawkami. Izba uchwalająca projekt może odrzucić postulowane zmiany, zaakceptować ja lub uzgodnić ich ostateczny kształt. Powoływana w tym celu jest Wspólna Komisja do rozpatrzenia rozbieżności. Jeśli istnieje brak zgody na poprawki II izby może to doprowadzić do nieuchwalenia projektu. Brak zgody Izby Gmin na poprawki Izby Lordów ma skutek bezwzględny. Brak zgody Izby Lordów na poprawki Izby Gmin nie zawsze powoduje zawieszenie prac (z wyjątkiem ustawy podatkowej);

• promulgacja monarchy – z chwilą promulgacji projekt staje się ustawą i jest publikowany przez Sekretariat Parlamentu.

Działalność Parlamentu

W latach ’90 powołano komisję modernizującą Izby Gmin. Ustalono, że 90% pracy Izy Gmin przypadało na rozpatrywanie projektów rządowych. Czasem prac izby dysponuje bowiem rząd. Wyjątkiem są piątki, kiedy to opozycja ma czas pytań. W 1997 roku powstała specjalna komisja do spraw modernizacji Izby Gmin. Nie był to jedyny organ proponujący zmiany w działalności Izbie Gmin. Ważną rolę odegrała także komisja proceduralna, komisja specjalna do spraw administracji publicznej i komitet pojednawczy. W 2001 roku komisja konstytucyjna Izby Gmin opublikowała raport dotyczący funkcjonowania Izby Gmin. Stworzyła ją partia pracy i liberalnych demokratów. Chciano ulepszyć organizację
i efektywność pracy Parlamentu. Chciano również określić wzajemne relacje władz tak, by władza ustawodawcza mogła bardziej kontrolować władzę wykonawczą. Postulowano także polepszenie wizerunku Parlamentu.

Dokonano zmian dotyczących kontroli przedlegislacyjnej. Inicjatywa ustawodawcza formalnie przysługuje członkom Parlamentu. Większość czasu jednak przysługuje propozycją pochodzącym od deputowanego wchodzącego w skład rządu. Komisja ustaliła, że poddawanie określonych projektów ustaw procedurze badania przed rozpoczęciem konkretnej procedury legislacyjnej będzie korzystniejsze. Poprawki i zastrzeżenia zgłaszane bowiem zanim projekt ustawy został wydrukowany będą chętniej przyjmowane przez członków gabinetu. Formalna procedura legislacyjna jest przez to szybsza. W praktyce, od niemal 10 lat, rząd publikuje listę projektów ustaw, które mają być dyskutowane. Od 2002 roku powołano w ramach Izby Gmin nową jednostkę organizacyjną do spraw udzielania komisją wsparcia.

Ograniczona została także zasada dyskontynuacji prac parlamentarnych. Projekty nie mogły być dyskutowane w trakcie kolejnej sesji prac Parlamentu. Zniesienie zasady dyskontynuacji spowodować miało bardziej skuteczne i skrupulatne badanie projektu
i zmniejszenie liczby projektów. W 2002 roku wprowadzono tymczasowe regulacje przenoszenia projektów publicznych na następną sesję, a od 2004 roku jest to stała zasada
w procedurze legislacyjnej.

Możliwość ograniczenia czasu trwania postępowania legislacyjnego jest najbardziej kontrowersyjną i najbardziej znaczącą propozycją. Przyspieszeniu prac służy kilka instytucji (są to swoiste środki zaradcze dostępne dla rządu w drażliwych projektach ustaw):

• wykorzystanie posiadanej większości do przegłosowania wniosku o zamknięcie debaty przed zakończeniem dyskusji;

• gilotyna – upoważnia Izbę Gmin do uzgodnienia na dowolnym etapie prac nad projektem bardzo ścisłych granic czasu dla dalszych etapów prac nad projektem.
  W konsekwencji wiele przepisów wcale nie jest dyskutowanych;

• nieformalne uzgodnienia rządu z opozycją dotyczące terminów uchwalania projektów.

W 1985 roku komisja proceduralna zaproponowała pierwsze zmiany w celu przyspieszenia prac legislacyjnych. Zaleciła możliwość wprowadzania poprawek na jak najwcześniejszym etapie prac legislacyjnych. Komisja Modernizacyjna stwierdziła, że potrzebna jest bardziej formalna procedura niż punkt 3 (powyżej), a mniej drastyczna niż gilotyna z punktu 2. Wprowadzić chciano by wnioski programowe miały być przedmiotem 45-minutowej debaty po II czytaniu. W celu ustalenia terminów dla zakończenia kolejnych etapów procedury legislacyjnej wnioski programowe miały wskazywać termin na zakończenie prac w ramach komisji podstawowych. Etap rozpoznawania sprawozdania komisji i III czytanie we wnioskach programowych miał określać ilość dni zarezerwowanych na te etapy. W październiku 2004 roku Izba Gmin na wniosek rządu wprowadza te zmiany na stałe.

Zmiany struktury komisji w Izbie Gmin. System komisji Izby Gmin obejmuje komisje ogólne, specjalne i Komisję Całej Izby. Funkcjonują również komisje wspólne, w skład których wchodzą członkowie Izby Gmin i Izby Lordów. Występują także powoływane ad hoc komisje w celu zbadania określonej sprawy. Mamy ponadto do czynienia z komisjami powoływanymi na podstawie konkretnych postanowień regulaminów, których ze względu na posiadane kompetencje nie da się zaliczyć do wcześniej wymienionych komisji, np. komisja selekcyjna powoływana w celu wyznaczenia członków komisji ogólnych
i specjalnych. Komisje ogólne Izby Gmin powoływane są w celu analizy i rozpatrzenia projektów ustaw. Komisje specjalne Izby Gmin analizują działalność poszczególnych administracji publicznych.

Izba Lordów może także zbierać się jako Komisja Całej Izby. Występują także Komisje Wielkie Izby Lordów, Komisje do spraw projektów prywatnych co do których nie zgłoszono sprzeciwu, Komisje do spraw przygotowania uzasadnienia do odrzucenia poprawek Izby Gmin.

Wprowadzono obowiązkową ocenę skutków uchwalenia ustawy w zakresie regulacji ustaw publicznych. Od marca 2008 roku wprowadzono dodatkową i systematyczną procedurę oceny skutków regulacji. Do tej pory była to swobodna ocena komisji. Nie przewidziano, by każdy akt uchwalany przez Parlament był szczegółowo analizowany. W okresie 3 do 5 lat po uzyskaniu przez ustawę sankcji królewskiej odpowiedni departament musi przedłożyć protokół odpowiedniej komisji specjalnej Izby Gmin o charakterze memorandum zawierającego w jaki sposób ustawa funkcjonowała w praktyce w odniesieniu do celów jakie przyświecały jej wcześniejszemu ustanowieniu. Komisje specjalne decydują czy chcą wdrożyć dodatkową procedurę oceny skutków regulacji. Jeśli komisja specjalna Izby Gmin nie podejmie decyzji o wdrożeniu pełnej kontroli to raport departamentu może przyjąć każda komisja Izby Gmin i Izby Lordów. Jeśli natomiast komisja zajmie się kontrolą to żadna inna komisja nie może zająć się tą sprawą.

Monarcha w Zjednoczonym Królestwie

W UK obowiązują 2 zasady klasycznego XVIII – wiecznego parlamentaryzmu:

• król nie może czynić źle;

• król nie może działać sam.

Od II połowy XVII wieku monarcha jest zwolniony od odpowiedzialności konstytucyjnej
i politycznej. Nikt nie może się uchylić od odpowiedzialności za czym niedopuszczalny przez prawo powołując się na rozkaz królewski, ponieważ taki rozkaz nie może istnieć.

Monarcha nie może działać sam. Każdy akt władcy musi być kontrasygnowany przez właściwego ministra, który jest odpowiedzialny za ten akt. Obowiązek uczestnictwa
i współdziałania odpowiedniego ministra dotyczy również aktów władzy królewskiej dokonywanych w innej formie niż pisemna, np. podczas przyjmowania przedstawicieli państw obcych przez monarchę czy wygłaszanie oświadczeń. Formalnie ministrowie są doradcami panującego, lecz w rzeczywistości to oni sprawują pełnię władzy wykonawczej.

Treścią władzy królewskiej są prerogatywy. Pierwotnie miały one charakter dyskrecjonalny, choć dziś już takiego charakteru nie mają. Teoretycznie monarcha może zrobić wszystko. Sposób wykonywania prerogatyw faktycznie jednak pozbawia go tej władzy. Krępują ją konwenanse konstytucyjne. Przy wykonywaniu prerogatyw niezbędny jest udział ministra. Do prerogatyw królewskich należą:

• zwoływanie i odwoływanie Parlamentu;

• powoływanie i odwoływanie premiera i członków rządu;

• powoływanie nowych parów;

• mianowanie dostojników kościoła anglikańskiego;

• nadawanie orderów i odznaczeń;

• prawo łaski;

• promulgacja ustaw;

• akty o charakterze międzynarodowym.

Prerogatywy wykonywane są w formie rozporządzeń w Radzie lub zarządzeń królewskich bądź rozporządzeń z odręcznym podpisem. Wszystkie te akty sygnowane są Wielką Pieczęcią. Najbardziej samodzielną prerogatywą jest powoływanie przez monarchę premiera. Wykonywanie tej prerogatywy jest jednak ograniczone, gdyż ma odpowiadać układowi sił
w Parlamencie. Faktyczny udział monarchy w sprawowaniu władzy ogranicza się do trzech praw:

• prawa, by monarchy się radzono;

• prawo do zachęcania;

• prawo do ostrzegania.

Z powyższymi prawami wiążą się reguły konwencjonalne, które na ministrów nakładają pewne obowiązki. Są nimi mianowicie:

• obowiązek powiadamiania monarchy o ważniejszych zamierzeniach rządu;

• obowiązek zasięgania opinii w ważnych sprawach;

• obowiązek niezmieniania w dowolny sposób środka, na który monarcha udzielił zgody;

• obowiązek szczerości wobec panującego.

Rząd w Zjednoczonym Królestwie

Rząd określany jest w kilku znaczeniach:

• najszerzej: organem egzekutywy jest korona jako zespół przywilejów i uprawnień zwierzchnich. Korona jako idea prawna uosabiana jest przez panującego wykonującego władzę osobiście bądź przez sługi korony. Składa się więc na niego cały aparat władzy państwowej opłacany przez państwo;

• sługi korony, którzy sprawują określone stanowiska polityczne (ministrowie, wiceministrowie). Tak rozumiany rząd nie jest tutaj organem kolegialnym, bowiem członkowie nigdy nie zbierają się na wspólnych posiedzeniach;

• gabinet: kierowniczy, kolegialny organ składający się z ministrów korony powołanych przez monarchę. W jego skład mogą być powołani członkowie Izby Lordów, Izby Gmin, a wyjątkowo osoby niezasiadające w Parlamencie. Członkowie gabinetu są również członkami Tajnej Rady i obowiązuje ich bezwzględny zakaz ujawniania tego, co na posiedzeniu gabinetu się dzieje.

Według ustawy z 1964 roku o ministrach korony członkami rządu, którzy pobierają uposażenie ministerialne są sekretarze stanu, sekretarze w ministerstwie skarbu, ministrowie stanu, sekretarze parlamentarni. W skład gabinetu wchodzą ministrowie stanu i sekretarze stanu.

Przy powoływaniu premiera przez monarchę nie jest potrzebna kontrasygnata. Ministrów powołuje także monarcha, lecz czyni to na wniosek premiera. Przy ich powoływaniu istotną rolę odgrywa ranga resortu, w którym mają zasiąść. Dostojnikami korony, którzy tradycyjnie zasiadają w gabinecie są: Lord Kanclerz, Kanclerz Stanu, Lord Przewodniczący Tajnej Rady oraz sekretarze stojący na czele działów administracji. Prawo udzielania dymisji członkom rządu formalnie należy do monarchy. W praktyce wykonuje je premier. Monarcha stosuje się do wniosku premiera.

Według profesora S. Gebertnera pozycja premiera jest kluczowa. Jest on bowiem najważniejszym i głównym doradcą monarchy. Posiada również szczególną pozycję wewnątrz gabinetu oraz w Parlamencie, a najdobitniej widać to w Izbie Gmin. Jako lider partii rządzącej (bądź współrządzącej) jest formalnie liderem Izby Gmin. W praktyce wykonuje to prawo inna osoba, ale premier zawsze ma silną pozycję w partii, z której został wyłoniony, gdyż jest jej przywódcą. Premier przejął faktyczne prerogatywy monarchy w zakresie rozwiązywania Parlamentu. Uczestniczy w wykonywaniu przez monarchę prerogatyw związanych z nadawaniem tytułów i mianowaniem parów oraz rozdawania stanowisk w rządzie, sądownictwie, administracji i kościele anglikańskim.

Kontrola Parlamentu nad rządem. Kontrola ta wyraża się w klasycznych formach,
a należą do nich:

• pociągnięcie członków rządu do odpowiedzialności konstytucyjnej bądź politycznej;

• zapytania poselskie;

• kontrola finansowa;

• kontrole innego rodzaju:

  • dyskusja nad mową tronową;

  • Komisja Całej Izby, gdy Izba Gmin przekształca się w Komisję. Posiedzeniu nie przewodniczy wtedy speaker.

Pierwotną instytucją kontroli była instytucja impeachmentu. Polegała ona na możliwości oskarżenia członka rządu o naruszenie prawa bądź o działanie wbrew interesom korony. Funkcję sądu w tym postępowaniu prowadziła Izba Lordów. Od 1740 roku odpowiedzialność konstytucyjna została wyparta przez odpowiedzialność polityczną.

Ustąpienie szefa rządu prowadzi do dymisji całego gabinetu (zdarzyło się tak tylko raz po II wojnie światowej, w marcu 1971 roku, kiedy rząd premiera Callaghana upadł na skutek przegłosowania wniosku o wotum nieufności).

Teoretycznie rząd znajduje się wciąż pod kontrolą Parlamentu. Tradycyjnie, raz do roku, można przeprowadzić dyskusję nad polityką gabinetu z okazji tzw. mowy tronowej. Wtedy to opozycja ma najlepszą okazję do wyrażenia opinii. Mowa tronowa wygłaszana jest z okazji corocznego otwierania sesji Parlamentu. Dyskusja wpierw toczy się w Izbie Gmin
i może maksymalnie trwać 6 dni, następnie przenoszona jest do Izby Lordów i trwa 4 dni. Mowy tronowej nie można odrzucić. Jest to bowiem akt autorstwa monarchy. Formalnie dyskusja skupia się na uchwaleniu przez izbę tzw. adresu dziękczynnego dla monarchy. Brak jego uchwalenia przez Izbę Gmin jest równoznaczny z wotum nieufności wobec gabinetu. Brak uchwalenia poparcia dla rządu uwidacznia się poprzez uchwalenie
tzw. pokornego żalu. Deputowani opozycji uchwalają pokorny żal z powodu pominięcia w mowie pewnych istotnych pozycji. Innego rodzaju kontrolą nad rządem jest zgłoszenie przez deputowanych oficjalnego wniosku o przekształcenie Izby Gmin w Komisję Całej Izby. Gabinet określa wtedy czas trwania debaty. Kolejnym rodzajem kontroli jest dyskusja nad wnioskiem, w którym wyraża się poparcie dla polityków gabinetu w określonej dziedzinie. Poprzedza ją opublikowanie tzw. Białej Księgi i określenie w niej zakresu zagadnień, które limitują w ten sposób dyskusję.

Debata budżetowa. Monarcha nie może bez zgody Parlamentu ściągać podatków, ale uchwalenie podatków następuje jedynie z inicjatywy rządu. Inną formą kontroli jest dyskusja nad sprawozdaniem gabinetu z realizacji wydatków publicznych. Rząd przedstawia Czerwoną Księgę i tzw. jesienne oświadczenie, w którym zawiera perspektywiczny plan wydatków na następne 3 lata. Urząd Kontrolera i Audytora generalnego kieruje Krajowym Urzędem Kontroli Finansów Państwa. Urząd sprawdza i potwierdza Parlamentowi dokumenty dotyczące operacji finansowych wszystkich departamentów rządowych. Przeprowadza także własne kontrole z wykorzystywania środków publicznych.

Niektórzy konstytucjonaliści głoszą, że ustrój Zjednoczonego Królestwa jest obieralną dyktaturą.

5 | Strona