Epoka brązu w Nowej Hucie

I

Koniec III tysiąclecia p.n.e. wyznacza w południowej Polsce początek nowej epoki w dziejach kultury ludzkiej, zwanej epoką brązu. Minie wprawdzie dość długi okres, zanim nowy wynalazek - brąz - upowszechni się na naszych terenach, lecz w rozwoju miejscowych społeczności pojawiły się już pierwsze rysy typowe dla nowej epoki, które dotarły na obszary południowej Polski ze środkowo-naddunajskiego kręgu kulturowego.

II

W Polsce południowo-wschodniej powstała wtedy kultura mierzanowicka (2300-1600 p.n.e.). Jej najstarsza faza wykazuje jeszcze silne nawiązania do kultury ceramiki sznurowej. Jest to widoczne w gospodarce nastawionej w przewadze na hodowlę zwierząt i w zdobieniu naczyń odciskami sznura. Pobyt tych grup ludności na terenie Nowej Huty jest udokumentowany na stanowisku w pobliżu kopca Wandy. Odkryto tam niewielkie, liczące kilka grobów, cmentarzysko szkieletowe. Wyposażenie jednego z pochówków było bardzo bogate. Obok szkieletu znaleziono m.in. miedziany sztylet i 5 złotych kółeczek.

Plan grobu szkieletowego kultury mierzanowickiej	Inne zabytki z grobu kultury mierzanowickiej	Zniszczone paciorki bursztynowe z grobu kultury mierzanowickiej
Sztylet miedziany z grobu kultury mierzanowickiej	Złote kółeczka z grobu kultury mierzanowickiej

III

Z czasem gospodarka kultury mierzanowickiej została zdominowana przez uprawę roli. Konsekwencją tego było powstanie stałych osiedli znanych z Pleszowa i z rejonu Wzgórz Krzesławickich. Budowane z drewna budynki mieszkalne i gospodarcze były naziemne, w związku z czym ślady po nich nie zachowały się. Znane są jedynie jamy-piwniczki, zlokalizowane pierwotnie przy domostwach.

Rekonstrukcja zagrody kultury mierzanowickiej

Zbliżenie na rekonstrukcję piwniczki kultury mierzanowickiej

IV

Zestaw podstawowych narzędzi nie zmienił się w porównaniu z okresem neolitu. Do wytwarzania narzędzi wykorzystywano surowce kamienne. Krzemieniarstwo nie było dobrze rozwinięte - bardziej wyspecjalizowane wyroby spotykane są rzadko. Dopiero pod koniec istnienia omawianej kultury pojawiły się pierwsze wyroby z brązu (siekiery i dłuta). Trafiły one na nasz obszar z zachodniej Polski lub z Czech, na których to terenach funkcjonował w tym czasie prężny ośrodek metalurgiczny. Na wysokim poziomie stała natomiast obróbka kości, z których wykonywano narzędzia (szydła, przekłuwacze) i ozdoby (paciorki). Wśród materiałów z tego okresu, efektownie prezentuje się tarczka wykonana z dwóch kości łopatek zwierzęcych.

Krzemienny grot oszczepu kultury mierzanowickiej

Tarczka kościana kultury mierzanowickiej

V

Od XVII w. p.n.e., współcześnie z końcem kultury mierzanowickiej, na terenie Nowej Huty rozpoczyna się osadnictwo kultury trzcinieckiej, której geneza jest związana z terenami Polski środkowej. Cechy kultury materialnej i duchowej wyraźnie różnią ją od starszej kultury mierzanowickiej. Można sądzić, że mamy do czynienia z przybyciem nowej grupy ludności. Założyła ona kilka dużych osad, z których najpełniej zostało przebadane osiedle obok kopca Wandy.

Na podstawie odkrytych tam układów jam-piwniczek, znajdujących się pierwotnie obok domów, można odtworzyć wygląd wsi z epoki brązu. Kilkanaście gospodarstw tworzyło zamknięty układ na planie owalnym a w środku znajdował się duży niezabudowany plac. Jednocześnie we wsi mogło mieszkać nawet 100 osób.

Podobnie jak w starszych okresach, podstawą ich utrzymania była uprawa roli i hodowla zwierząt. W dalszym ciągu używano też narzędzi kamiennych i krzemiennych.

Plan rozmieszczenia zagród

VI

Społeczności kultury trzcinieckiej pośredniczyły również w handlu bursztynem bałtyckim, który w tym czasie rozchodził się aż do basenu Morza Śródziemnego. O kontaktach ówczesnych mieszkańców Nowej Huty z obszarem Kotliny Karpackiej świadczą naczynia naśladujące okazy znane z terenów Słowacji i Węgier. Z tamtej strefy kulturowej trafiały liczniej na nasz teren wyroby brązowe, przede wszystkim ozdoby.

Kontakty kultury trzcinieckiej

Rysunek dzbana kultury Otomani

Rysunek dzbana kultury madziarowskiej

VII

Z omawianych czasów znanych jest kilka grobów szkieletowych i ciałopalnych odkrytych na osadach.

Bardzo ciekawie prezentuje się zbiorowy grób szkieletowy odkryty w Cle. Zawierał on szczątki dorosłego mężczyzny w wieku 30-40 lat i dwójki nastoletnich dzieci pochowanych w jednym czasie. Pochówki wyposażono w naczynia.

Waza z grobu zbiorowego kultury trzcinieckiej	Dzban z grobu zbiorowego kultury trzcinieckiej	Waza z grobu zbiorowego kultury trzcinieckiej
Pucharek z grobu zbiorowego kultury trzcinieckiej

VIII

Od XIII w. p.n.e. na teren zasiedlony przez społeczności kultury trzcinieckiej, zaczęły napływać z Górnego Śląska grupy ludności, które przyniosły ze sobą ukształtowaną kulturę łużycką - jedną z największych i najbardziej znanych w prahistorii Polski jednostek kulturowych. Jej podstawową cechą było stosowanie ciałopalnego obrządku pogrzebowego. Prochy spalonych na stosie zmarłych składano do ziemi w glinianych urnach lub w pojemnikach z surowców organicznych. Razem z nimi do grobu trafiały inne przedmioty (naczynia, ozdoby z brązu), składane w charakterze darów na dalsze życie. Z terenów Nowej Huty znane są dwa takie cmentarzyska (Pleszów i Mogiła) użytkowane przez mieszkańców okolicznych osad. Nowy system związany z wierzeniami był z pewnością atrakcyjny, ponieważ miejscowe społeczności przejęły go od ludności napływowej wraz z cechami kultury materialnej.

Urna kultury łużyckiej

Spalone kości z grobu

IX

Osadnictwo interesującej nas ludności reprezentowane jest w Nowej Hucie przez blisko 20 stanowisk.

Do największych należą osady w Pleszowie, Zesławicach, Mogile, Wyciążu i w Cle. Mieszkano w drewnianych chatach, rzadziej w tym celu wykorzystywano ziemianki. Materiały uzyskane z badań wykopaliskowych składają się na obraz życia ówczesnych mieszkańców naszego regionu.

Bogato poświadczone w materiale zabytkowym są zajęcia gospodarcze. Znaleziska sierpów i kamieni żarnowych przemawiają za uprawą zbóż, a odkrywane szczątki kostne świadczą rozwiniętej hodowli bydła i trzody chlewnej.

Sierpy brązowe kultury łużyckiej

X

W kulturze łużyckiej narzędzia, broń i ozdoby wykonywano z brązu (dopiero w końcowej fazie jej istnienia, z nastaniem nowej epoki, pojawiają się pierwsze zabytki żelazne) i przynajmniej część z nich jest efektem produkcji miejscowych rzemieślników. Świadczą o tym znaleziska surowca brązowego i form odlewniczych. Produkowano narzędzia (siekierki, sierpy, noże, brzytwy), broń (groty włóczni i strzał) i ozdoby (szpile i zapinki do spinania szat, zawieszki, kółka, wisiorki itp.), często pokryte dekoracyjnymi rytami.

Siekiery brązowe kultury łużyckiej	Zestaw szpil brązowych kultury łużyckiej	Zapinka do spinania szaty, kultura łużycka
Ozdoby z brązu kultury łużyckiej (bransolety spirala)	Sposób oprawienia siekiery brązowej	Forma odlewnicza do odlewania sierpów i grudka surowca brązowego

XI

Niezwykle bogaty jest zestaw wytwarzanych naczyń - od wielkich, zasobowych, przeznaczonych do przechowywania ziarna, poprzez chropowacone garnki służące zapewne do gotowania, aż po delikatną ceramikę stołową, cienkościenną, w postaci rozmaitych waz, czarek, czerpaków, kubków i mis, nierzadko pokrytych geometrycznym i rytym ornamentem.

Waza kultury łużyckiej	Garnek kultury łużyckiej	Garnek kultury łużyckiej
Dzban kultury łużyckiej	Misa kultury łużyckiej	Misa kultury łużyckiej
Garnek kultury łużyckiej

XII

Wyraźne osadnictwo kultury łużyckiej zanikło najpóźniej na przełomie V i IV w. p.n.e. W tym czasie na obszarze Nowej Huty, podobnie jak na innych terenach południowej Polski, obserwuje się znaczny spadek zaludnienia. Sytuacja ta trwała do pojawienia się na obszarach podkrakowskich kultury celtyckiej.