Szkolnictwo i oświata w zaborze rosyjskim

W początkach XIX w. największe możliwości rozwoju polskiej oświaty nauki otworzyły się w zaborze rosyjskim Car Aleksander l utworzył Ministerstwo Oświecenia Publicznego i przeprowadził reformę szkolnictwa ( 1804). Zgodnie z projektem Czartoryskiego cały obszar państwa podzielono na 6 okręgów naukowych, w którym kierownictwo miało spoczywać w rękach uniwersyteckich. Dzieło Komisji Edukacji Narodowej było tak wielkie, iż szkolnictwo w zaborze rosyjskim rozwijało się w jej duchu. Ziemie włączone do Rosji po rozbiorze Polski wyodrębniono w odrębny okrąg szkolny - wileński, na którego czele stal A. J. Czartoryski. W okręgu rym rozpoczął się kilkunastoletni bujny rozwój oświat) polskiej. W okręgu Wileńskim ( pod przewodnictwem Czartoryskiego) podjęto reformę szkoły Głównej Wileńskiej w oparciu o wzory KEN. W rezultacie podniesiono jej rangę i ustanowiono Cesarski Uniwersytet Wileński ( 1803), który stanowił instytucje nadzoru nad całym szkolnictwem okręgu szkolnego. Największy rozkwit uniwersytetu przypadł na lata 1815 - 1824. Kształcił on nie tylko młodzież, ale stanowił centrum życia kulturalnego. Chlubną kartą Uniwersytetu Wileńskiego sianowi jego działalność w dziedzinie szkolnictwa średniego i elementarnego w obrębie kuratorium wileńskiego. Zorganizowano nowoczesną zwartą sieć szkolną, tworząc w każdym mieście gubernialnym gimnazja, w miastach powiatowych- szkoły podstawowe, a w innych miastach i wsiach- szkoły parafialne. Program gimnazjów był nowoczesnym programem kształcenia, odpowiadający nowoczesnym tendencjom szkolnictwa europejskiego. Szkolnictwo elementarne borykało się z licznymi trudnościami, głównie natury finansowej. W 1818 r. powstał Królewski Uniwersytet Warszawski ( działania Staszica). Upadek powstania listopadowego spowodował ostre represje zaborcy wobec szkolnictwa polskiego. W 183 1r. zamknięto Uniwersytet Warszawski. likwidacji uległo również Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk; likwidowano również inne szkoły wyższe (dot. Królestwa Polskiego). W 1832 r. zlikwidowano Uniwersytet Wileński pod zarzutem udziału młodzieży studenckiej w powstaniu; równocześnie likwidacji uległo liceum Krzemienieckie, zamknięto wszystkie szkoły polskie, elementarne i średnie, wprowadzono szkolnictwo rosyjskie. Represje dotknęły też polskie nauczycielstwo. Na podstawie ustawy szkolnej w 1833 r. dokonano reorganizacji szkól średnich zbliżając ich strukturę cło organizacji szkolnej w cesarstwie; utworzono 8 - letnie gimnazja i 4 - letnie szkoły powiatowe. Zasadniczej reorganizacji dokonano w 1839 r. kiedy szkolnictwo Królestwa bezpośrednio władzom w Petersburgu, tworząc Okręg Naukowy Warszawski. Wówczas okres nauczania w gimnazjach skrócono do 7 lat i ograniczono program. W tej sytuacji rozwijało się szkolnictwo prywatne, również żeńskie. Głęboki upadek szkolnictwa nastąpił w latach 50-lych. -gdy na mocy decyzji z 1851r. dzieci wiejskie zwolniono od nauki w szkołach ludowych, a gminy ze świadczeń na ich rzecz. W efekcie tego zamknięto bardzo dużo szkól elementarnych na wsi. Ograniczono liczbę gimnazjów filologicznych, które przygotowywały do studiów i zmniejszono w ten sposób liczbę młodzieży polskiej, mogącej podjąć studia wyższe. W 1857 r. zniesiono Okręg Szkolny Warszawski. W ten sposób nastąpiła ruina bujnie rozwijającego się szkolnictwa polskiego na tych obszarach.

Próbę odbudowy szkół elementarnych i ich spolszczenia w Królestwie podjął Aleksander Wielkopolski (1803-1877), któremu udało się doprowadzić do wskrzeszenia w 1861 roku Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego i wydania w maju 1862r. nowej Ustawy Szkolnej. Ustawa wprowadzała dwa typy szkół 7 - letnie gimnazja i 5 -letnie szkoły powiatowe, przy zachowaniu drożności miedzy nimi. Ustanowiono również Szkolę Główną w Warszawie . Szkolnictwo zyskało charakter narodowy. Ustawa przywracała na ogół polski charakter szkolnictwa w Królestwie, nawiązując do urządzeń w tej dziedzinie Księstwa Warszawskiego. Dotyczyła wszystkich rodzajów i szczebli szkolnych, opierała się na zasadach szczerze demokratycznych, przewidywała znaczny udział społeczeństwa w sprawach szkolnictwa, wypowiadała przekonanie, że nauka jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela. Reforma szkolna Wielopolskiego tylko częściowo weszła w życie. Tragedia powstania styczniowego spowodowała natychmiastowe zniszczenie odradzającej się polskiej oświaty powszechnej. W roku 1867 wprowadzono język rosyjski, zamiast polskiego, nawet do szkół elementarnych. Najgroźniejsze rozmiary rusyfikacja przybrała za czasów Apuchtina jako kuratora (1879-1897) okręgu naukowego warszawskiego. Wszelkie ślady polskości prześladowano bezwzględnie; w szkołach ludowych zniesiono nawet naukę religii po polsku. Odpowiedzią na te politykę zaborcy była coraz szerzej rozwijająca się tajna oświata polska. Powszechna metoda było organizowanie tajnych spotkań. Uzupełniano na nich wiedzę z historii kraju, czytano dzieła największych polskich poetów: Mickiewicza i Słowackiego. To właśnie poezja Adama Mickiewicza wywarła największy wpływ na psychikę tych uczniów.