TRAKTAT POKOJOWY Z NIEMCAMI

• podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Delegaci Niemiec podpisali go „w imieniu Rzeszy Niemieckiej oraz wszystkich składających ją Państw i każdego z nich z osobna".

• Miał on wejść w życie po spisaniu pierwszego protokołu ratyfikacyjnego, co nastąpiłoby „natychmiast po ratyfikacji Traktatu przez Niemcy z jednej strony i przez trzy spośród Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych z drugiej strony".

• Warunek ten został spełniony 10 stycznia 1920 r., kiedy w Paryżu złożony został pierwszy protokół stwierdzający ratyfikację traktatu przez Niemcy oraz Francję, Wielką Brytanię, Włochy, Japonię i Polskę.

• Część I traktatu pokojowego stanowił Pakt Ligi Narodów (art. 1-26), natomiast część II zawierała opis nowej linii granicznej Niemiec (art. 27-30).

• Podstawowe decyzje terytorialne zamieszczono w części III, zatytułowanej Przepisy polityczne europejskie (art. 31-117).

• Straty terytorialne Niemiec okazały się niezbyt duże, w porównaniu z analogicznymi decyzjami dotyczącymi Austrii, Węgier i Turcji.

• Tracąc siódmą część dotychczasowego obszaru i około 10% ludności, Niemcy zachowały nienaruszoną historyczną strukturę państwową, gdyż ziemie oddane pochodziły z zaborów.

• Niemcy straciły na rzecz Belgii niewielki obszar Moresnet, natomiast w powiatach Eupen i Malmedy w ciągu 6 miesięcy miał być przeprowadzony plebiscyt, który przyniósł sukces Belgii.

• Wielkie Księstwo Luksemburg wyłączono z dniem 1 stycznia 1919 r. z niemieckiego Związku Celnego.

• Natomiast Francja uzyskała od Niemiec tylko Alzację i Lotaryngię, które straciła w 1871 r.

• Posiadłości niemieckie na lewym brzegu Renu oraz w pasie 50 km na wschód od tej rzeki zostały zdemilitaryzowane (art. 42-43).

• O „gwarancjach wykonania" postanowień w sprawie Nadrenii mówiła część XVI traktatu (art. 428-432).

• Przewidywała ona, iż ziemie niemieckie położone na zachód od Renu będą okupowane przez wojska sprzymierzonych przez pięć do piętnastu lat. Obszar ten podzielony został na trzy strefy, ze wskazaniem, iż okupacja pierwszej z nich będzie trwała pięć lat. drugiej - dziesięć, a trzeciej - piętnaście, pod warunkiem że traktat będzie ściśle przestrzegany przez Niemcy.

• Francji nie udało się przyłączyć do swego państwa Zagłębia Saary. Oddano jej tylko kopalnie Saary jako wynagrodzenie za zniszczenie francuskich kopalni węgla oraz jako „część należności przypadającej od Niemiec tytułem wynagrodzenia szkód wojennych”.

• Obszar Saary poddany został władzy Ligi Narodów, a po piętnastu latach przewidziano przeprowadzenie plebiscytu, który miał zadecydować o ostatecznym jego losie (art. 49).

• Na rzecz Czechosłowacji Niemcy straciły małą część Górnego Śląska, tzw. Kraj Hulczyński, o czym mówiły artykuły 81-86.

• Polska odzyskała prawie całą Wielkopolskę, część tzw. Prus Królewskich (Pomorza Zachodniego) i Pomorza Nadwiślańskiego oraz część Górnego śląska. Ogółem na zachodzie i północy zwrócono Polsce ziemie o powierzchni 45 463 km² z zaludnieniem 3 034 030 osób. Artykuł 88 postanawiał, że w części Górnego Śląska, o powierzchni 10 753 km² i zaludnieniu 1 936 410 osób, „mieszkańcy powołani zostaną do wypowiedzenia się przez głosowanie, czy życzą sobie przyłączenia do Niemiec, czy też do Polski".

• Osobny aneks do art. 88 regulował sposób organizacji i przeprowadzenia plebiscytu. Postanowiono obszar plebiscytowy poddać władzy 4-osobowej komisji międzynarodowej(USA, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch), oraz wysłać tam wojska sprzymierzonych. Przewidywano, iż plebiscyt odbędzie się najpóźniej po 18 miesiącach od czasu powołania komisji międzynarodowej.

• Plebiscyt postanowiono także przeprowadzić w Prusach Wschodnich. Stwierdzono, że w ciągu roku od wejścia w życie traktatu pokojowego zostanie zawarta konwencja w sprawie komunikacji kolejowej, telegraficznej i telefonicznej między pozostałą częścią Niemiec a Prusami Wschodnimi przez terytorium polskie oraz między Polską i Wolnym Miastem Gdańskiem przez terytorium niemieckie (art. 94-98).

• Niemcy zrzekły się na rzecz głównych mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów do terytorium Gdańska i obszaru przyległego o powierzchni 1892 km^2.. (art. 100-108)

• Artykuł 102 głosił: „Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone zobowiązują się utworzyć z miasta Gdańska, wraz z terytorium oznaczonym w art. 100, wolne miasto. Będzie ono oddane pod opiekę Ligi Narodów".

• Uprawnienia Polski określał artykuł 104. Postanawiał, iż między rządem polskim a Wolnym Miastem Gdańskiem (WMG) zawarta zostanie przy pośrednictwie głównych mocarstw konwencja, która otrzyma moc obowiązującą jednocześnie z ukonstytuowaniem Wolnego Miasta Gdańska. Konwencja ta miała:

1. Włączyć Wolne Miasto Gdańsk do obszaru objętego polską granicą celną i zapewnić ustanowienie w porcie wolnej strefy;

2. Zapewnić Polsce bez żadnych zastrzeżeń swobodne używanie i korzystanie z dróg wodnych, doków, basenów, nabrzeży i innych budowli na terytorium Wolnego Miasta;

3. Zapewnić Polsce nadzór i zarząd Wisły i całej sieci kolejowej w granicach Wolnego Miasta, z wyjątkiem tramwajów i innych środków łączności miejskiej, jak również nadzór i zarząd komunikacji pocztowej, telegraficznej, telefonicznej między Polską i portem gdańskim;

4. Zapewnić Polsce prawo rozwijania i ulepszania dróg wodnych, doków, basenów, nabrzeży, dróg żelaznych oraz prawo wydzierżawiania lub nabywania w tym celu terenów i wszelkiej własności;

5. Zapewnić, iż żadne różnice nie będą czynione w Wolnym Mieście Gdańsku na niekorzyść obywateli polskich i innych osób polskiego pochodzenia lub mówiących po polsku;

6. Zapewnić prowadzenie spraw zagranicznych Wolnego Miasta Gdańska oraz ochronę jego obywateli za granicą przez rząd polski.

• Kłajpeda została wyłączona z terytorium Niemiec i oddana pod tymczasową kontrolę głównych mocarstw, a następnie Ligi Narodów (art. 99).

• Granica między Niemcami a Danią miała być ustanowiona poprzez plebiscyt w Szlezwiku. Plebiscyt przeprowadzony w marcu 1920 r. zdecydował o włączeniu północnego Szlezwiku do Danii.

• Część IV traktatu wersalskiego dotyczyła „praw i interesów Niemiec poza Niemcami".

1. „Niemcy zrzekają się na korzyść Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych wszelkich praw i tytułów do swych posiadłości zamorskich" (art. 119).

2. Skłoniono Niemcy do zrzeczenia się przywilejów i korzyści wynikających z dawniej zawartych traktatów i konwencji: z Chinami (z 7 IX 1901 r.), z Syjamem (wszelkich zawartych traktatów), z Liberią (układów z 1911 i 1912 r.), z Marokiem (przepisów traktatu z Algeciras odnoszących się do Niemiec oraz porozumień francusko-niemieckich z 9 II 1902 i 4 XI 1911 r.), z Egiptem (wszelkich traktatów).

3. „Niemcy zrzekają się na rzecz Japonii wszelkich praw, tytułów i przywilejów, w szczególności dotyczących terytorium Kiao-czao, dróg żelaznych, kopalni i kabli podwodnych, które nabyły mocą Traktatu zawartego z Chinami 6 marca 1898 r., oraz wszelkich innych aktów, dotyczących prowincji Szantung” (Art. 156). Przeciwko tej decyzji ostro zaprotestowały Chiny i w rezultacie nie podpisały traktatu wersalskiego.

• Część V traktatu pokojowego poświęcona została „postanowieniom dotyczącym wojska, marynarki i lotnictwa", a więc rozbrojeniu (art. 159-213).

1. Niemieckie siły zbrojne miały być zdemobilizowane i zredukowane.

2. Najpóźniej od 31 marca 1920 r. armia niemiecka mogła liczyć nie więcej niż sto tysięcy, łącznie z oficerami (nie więcej niż 4 tysiące) i służyć jedynie do utrzymania porządku wewnętrznego i pilnowania granic.

3. Powszechna, obowiązkowa służba wojskowa w Niemczech została zniesiona (art. 173), a przysposobienie wojskowe zabronione (art. 177).

4. Sztab Generalny i „podobne organizacje" rozwiązano i zaznaczono, że nie mogą odrodzić się w żadnej innej formie (art. 160).

5. Twierdze i fortyfikacje lądowe w Niemczech, zarówno na terenach zajętych przez wojska sprzymierzonych, jak i na pozostałym obszarze, miały być rozbrojone i zburzone. Do tego trzeba dodać wcześniej ujęte w traktacie postanowienie zburzenia urządzeń wojskowych na wyspie Helgoland (art. 115).

6. Dopuszczalne maksimum posiadanej przez Niemcy broni palnej, artylerii o określonym ściśle kalibrze dział, amunicji i materiałów wojennych przewidziane zostało w dołączonych do traktatu tablicach.

7. Wyznaczono liczbę i rodzaj okrętów wojennych Niemiec, których załogi oraz personel obrony wybrzeża i administracja nie mogły przekroczyć łącznie piętnastu tysięcy ludzi (art. 181-183).

8. Niemcy pozbawiono całkowicie lotnictwa wojskowego i morskiego (art. 198-202).

9. Wykonanie wszystkich postanowień rozbrojeniowych przez Niemcy poddano kontroli Międzysojuszniczych Komisji: Wojskowej (art. 208), Morskiej (art. 209) i Lotniczej (art. 210), a kosztami ich utrzymania obciążono Niemcy.

• Część VI traktatu dotyczyła jeńców wojennych (art. 214-226). Część VII - sankcji (art. 227-230).

• Część VIII zawierała rezultaty dyskusji w sprawie odszkodowań toczonych na konferencji paryskiej.

• Rozpoczynał ją artykuł 231, przeciwko któremu Niemcy najmocniej protestowały zarówno przed podpisaniem traktatu, jak i później w całym okresie międzywojennym. Obciążał Niemcy i ich sprzymierzeńców odpowiedzialnością „za wszystkie szkody i straty, poniesione przez rządy Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych oraz przez ich obywateli na skutek wojny, która została im narzucona w wyniku agresji ze strony Niemiec i ich sprzymierzeńców".

• Ustalenie wysokości wszystkich szkód pozostawiono międzynarodowej Komisji Odszkodowań, która miała zakończyć pracę do 1 maja 1921 r.

• Przewidziano rozłożenie spłat reparacji na lat 30, a do czasu ustalenia ich ostatecznej wysokości zobowiązano Niemcy do wypłacenia równowartości (w złocie, towarach, okrętach itp.) 20 miliardów marek w złocie.

• Aneksy II-VI dołączone do traktatu określały wartość różnych produktów, węgla, floty handlowej, które Niemcy miały przekazać sprzymierzonym, przy czym ich wartość byłaby odliczona od generalnej sumy reparacji.

• Część IX traktatu dotyczyła postanowień finansowych; część X - postanowień ekonomicznych; część XI - żeglugi powietrznej.

• Z części XII, mówiącej o portach, drogach wodnych i drogach żelaznych, trzeba zwrócić uwagę na artykuły o umiędzynarodowieniu rzek: Łaby, Odry, Niemna, Dunaju (art. 327-364).

• Konwencja, podpisana przez 12 państw 23 lipca 1921 r. w Paryżu, wprowadziła ostateczny Statut Dunaju i utrzymała istnienie Europejskiej Komisji Dunaju (złożonej z przedstawicieli: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch i Rumunii) oraz Międzynarodowej Komisji Dunaju (złożonej z przedstawicieli Austrii, Czechosłowacji, Niemiec, Węgier, Jugosławii, Bułgarii, Rumunii, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch). Zagwarantowano też wolny dostęp do Kanału Kilońskiego na zasadzie zupełnej równości dla statków handlowych i wojennych wszystkich państw.

• Część XIII Traktatu wersalskiego zawierała Statut Międzynarodowej Organizacji Pracy. Część XIV to „Gwarancje wykonania" traktatu, o których już wspomniano. Ostatnia XV część traktatu publikuje „różne przepisy" (art. 434-440).

• 28 czerwca 1919 r., zawarte zostały w Paryżu traktaty między Francją a Wielką Brytanią oraz Francją a Stanami Zjednoczonymi. Miały one złagodzić prestiżową porażkę Francji na konferencji paryskiej w sprawie lewego brzegu Renu i zwiększyć poczucie jej bezpieczeństwa. Oba traktaty składały się z pięciu identycznych artykułów.

• Wymiana dokumentów ratyfikacyjnych traktatu francusko-brytyjskiego odbyła się w Paryżu 20 listopada 1920 r. Natomiast traktat francusko-amerykański nie został ratyfikowany, nigdy nie był rozpatrywany przez Kongres USA i tym samym także poprzednie porozumienie straciło znaczenie.

TRAKTATY POKOJOWE Z AUSTRIĄ, BUŁGARIĄ, WĘGRAMI I TURCJĄ

AUSTRIA

• Na początku 1919 r. delegacja austriacka prowadziła w Berlinie rozmowy o zjednoczeniu z Rzeszą.

• Anglia i Stany Zjednoczone z pewną życzliwością patrzyły na plany zjednoczeniowe Austrii uważając, że dzięki temu zmieni się kompozycja nowych Niemiec i zmniejszy znaczenie żywiołu pruskiego.

• Francja i Włochy były jednak zdecydowanie przeciwne wzmacnianiu Niemiec, a samodzielność Austrii traktowały jako istotny czynnik swego bezpieczeństwa.

• W imieniu zwycięskich mocarstw Clemenceau w czerwcu 1919 r. wręczył delegacji austriackiej, z premierem Karolem Rennerem na czele, projekt traktatu pokojowego. Potraktowano w nim Austrię z całą surowością, jako spadkobiercę mocarstwa, które razem z Niemcami obarczono odpowiedzialnością za wojnę światową. Protesty Austriaków nie miały większego znaczenia, ale ostateczne przygotowanie traktatu przeciągnęło się jeszcze o kilka tygodni wskutek zajść rewolucyjnych na Węgrzech i w Bawarii oraz procesu osiągania kompromisu w gronie zwycięzców.

• Państwa sprzymierzone i stowarzyszone podpisały traktat z Austrią 10 września 1919 r. w podparyskiej miejscowości Saint-Germain-en-Laye.

• Jednym z ważniejszych postanowień było potwierdzenie samodzielności Austrii. Art. 80 traktatu z Niemcami, zobowiązywał je do „szanowania ściśle niezawisłości Austrii”. Art. 88 traktatu z Austrią, głosił, że „niepodległość Austrii jest niezbywalna, chyba tylko za zgodą Rady Ligi Narodów” oraz że „Austria zobowiązuje się wstrzymać od wszelkich aktów, które mogłyby naruszyć jej niepodległość bezpośrednio czy pośrednio", zwłaszcza „przez udział w sprawach innego Mocarstwa".

• Ustalenia terytorialne traktatu były w większości potwierdzeniem stanu faktycznego, jaki ukształtował się na jesieni 1918 r. w okresie rozpadu monarchii austrowęgierskiej. Już wtedy powstały państwa, które w całości lub części dziedziczyły ziemie dualistycznej monarchii naddunajskiej: Węgry i Czechosłowacja (ta ostatnia w 99,8%), Królestwo SHS (57,6%), Rumunia (38,3%), Polska (21%) i Włochy (7%).

• Traktat ustalał terytorium nowej Austrii, wynoszące 83 tysiące km², co stanowiło blisko 12% Austro-Węgier i ok. 26% cesarskiej Austrii. Małe (obejmujące ok. 6 mln mieszkańców), pozbawione dostępu do morza państwo miało nadal wielką, blisko dwumilionową stolicę, zupełnie nieprzystosowaną do nowych, skromnych funkcji.

• W porównaniu z terytorium cesarstwa austriackiego, nowe państwo zmniejszyło się o: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski, część Śląska Cieszyńskiego - na rzecz Czechosłowacji, Krainę, większą część Dalmacji, południową część Styrii - na rzecz Królestwa SHS, które ponadto otrzymało Bośnię i Hercegowinę, będące formalnie do 1918 r. wspólnym terytorium cesarstwa austriackiego i królestwa węgierskiego, Bukowinę - na rzecz Rumunii, południowy Tyrol oraz część Dalmacji z Triestem i Istrią - na rzecz Włoch, Galicję i część Śląska Cieszyńskiego - na rzecz Polski.

• Traktat zawierał też postanowienie ogólne: „Austria oświadcza, że już obecnie uznaje i zgadza się na takie granice Bułgarii, Grecji, Węgier, Polski, Rumunii, Państwa Serbsko-Chorwacko-Słoweńskiego oraz Państwa Czechosłowackiego, jakie ustalą Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone" (art. 89).

• Niewielkie terytorium Burgenlandu (4340 km²) zamieszkane było w większości przez ludność niemieckojęzyczną, ale historycznie należało do królestwa Węgier. Traktat z Saint-Germain i późniejszy traktat z Węgrami przyznawał ten obszar Austrii. Protesty Węgier, mediacja Włoch i plebiscyt przeprowadzony na części terytorium w 1921 r. zdecydowały o tym, iż niemal cały Burgenland (3965 km²) przyłączony został do Austrii, a tylko okręg Sopronu do Węgier.

• Południowa Karyntia ze stolicą Klagenfurtem była przedmiotem sporu między Austrią i Królestwem SHS. Traktat z Saint-Germain dzielił obszar na dwie strefy, w których miały być przeprowadzone oddzielne plebiscyty. Ponieważ plebiscyt przeprowadzony w pierwszej strefie w październiku 1920 r. wygrała Austria, drugiego już nie przeprowadzono, ostatecznie cały obszar pozostał przy tym państwie.

• Artykuły 120 i 121 traktatu ograniczały armię austriacką do 30 tys. żołnierzy, a powszechny obowiązek służby wojskowej został zniesiony. Austrię obciążono spłatą reparacji, których ostateczna wysokość miała być ustalona do 1 maja 1921 roku.

• Dunaj uznany został za rzekę międzynarodową. Ostateczny status Dunaju ustaliła konwencja podpisana 23 lipca 1921 r. w Paryżu przez 12 państw.

BUŁGARIA

• Podpisany 27 listopada 1919 r. w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem. Podczas jego przygotowywania rządy Todora Todorowa, a od początku listopada 1919 r. Aleksandra Stambolijskiego, próbowały uzyskać lepsze warunki, ale Bułgarię potraktowano podobnie jak pozostałych sojuszników Niemiec.

• Pozbawiona została lotnictwa i floty wojennej; armia ochotnicza mogła liczyć tylko 20 tysięcy żołnierzy, a powszechna służba wojskowa została zniesiona. Dotkliwe były reparacje, które Bułgaria miała spłacać zarówno w formie kwot pieniężnych, jak i dostawy węgla, sprzętu kolejowego i zwierząt hodowlanych.

• Obszar Bułgarii zmniejszył się ze 114 tysięcy km² do 103 tysięcy km².

• Na rzecz Królestwa SHS Bułgaria straciła 6 gmin na swojej zachodniej granicy. Bardziej dotkliwa była strata Tracji Zachodniej, która dotychczas dawała Bułgarii dostęp do Morza Egejskiego. Traktat postanawiał, iż obszar ten będzie zarządzany przez Komisję Międzysojusznicza.

• Konferencja aliancka w San Remo wypowiedziała się w kwietniu 1920 r. za oddaniem Grecji Tracji Zachodniej, co potwierdziły traktaty w Sevres i Lozannie z Turcją. Straty Bułgarii dopełniała Dobrudża Południowa, którą - tak jak po drugiej wojnie bałkańskiej - przyznano Rumunii.

WĘGRY

• Podpisany 4 czerwca 1920 r., w podparyskiej miejscowości Trianon. Wynikał głównie z burzliwych wydarzeń, jakie miały miejsce na Węgrzech po rozpadzie dualistycznej monarchii w listopadzie 1918 r.

• Podobnie jak w Austrii, na Węgrzech ujawniły się dążenia różnych narodów. Już w końcu 1918 r. i na początku 1919 r. Czechosłowacja, Rumunia i Królestwo SHS zajęły zbrojnie tereny, do których zgłaszały pretensje: Słowację, Ruś Zakarpacką, Banat, Bukowinę, Siedmiogród (większość ziem królestwa Węgier).

• Rząd hrabiego Mihalya Karolyiego, istniejący od 2 listopada 1918 r., szybko tracił poparcie społeczne, gdy okazało się, że Ententa zamierza uznać większość roszczeń sąsiadów Węgier. Na początku marca Karolyi ustąpił, a władzę na Węgrzech przejęły siły skrajnej lewicy, kierowane przez komunistę Belę Kuna.

• 21 marca 1919 r. nowy rząd, (ministrem spraw zagranicznych był Kun), proklamował Węgierską Republikę Rad.

• Na Węgrzech rozpoczęła się rewolucja komunistyczna: wszystkie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 25 osób zostały upaństwowione, własność Kościoła skonfiskowana, utworzono Armię Czerwoną, szkolnictwo miało kształtować „socjalistyczną świadomość". „Polityczna organizacja Republiki Węgierskiej oparta została na systemie Rad Robotniczych, Żołnierskich i Chłopskich”.

• Do walki z węgierską Armią Czerwoną, która zdołała opanować znów niemal całą Słowację, wystąpiły wojska czeskie, rumuńskie i siły zbrojne opozycyjnego wobec komunistów rządu z Szegedu, pod dowództwem admirała Miklosa Horthyego.

• 6 sierpnia wojska rumuńskie opanowały Budapeszt, a po ich ustąpieniu 14 listopada do stolicy wkroczyła armia Horthyego. Węgierska Republika Rad została zniesiona, a 1 marca 1920 r. admirał Horthy został regentem i szefem państwa.

• Przedstawiciele nowych Węgier złożyli w marcu liczne zastrzeżenia wobec projektu traktatu i proponowali przeprowadzenie plebiscytów na spornych terytoriach.

• Na początku maja premier francuski Alexandre Millerand przedstawił w imieniu mocarstw warunki pokoju, odrzucające uwagi węgierskie.

• Traktat pokojowy zmniejszył powierzchnię Węgier z 325 tysięcy km² do 93 tysięcy km², a więc o 71%. Najwięcej na zmianie granic Węgier zyskała Rumunia, do której przeszedł Siedmiogród i wschodnia część Banatu (ponad 102 tysięcy km²). Chorwacja-Slawonia, Wojwodina i zachodni Banat (64 tys. km²) przeszły do Królestwa SHS; Słowacja i Ruś Zakarpacka do Czechosłowacji (61,5 tysiąca km²); Austria otrzymała terytorium Burgenlandu, a Polska niewielką część Spiszu i Orawy.

• Węgry musiały spłacać odszkodowania, a ich siły zbrojne ograniczono do 30 tysięcy ludzi, pozbawiając je broni ciężkich.

• Traktat z Trianon spowodował, iż ok. 1/3 Węgrów (ponad 3 miliony) znalazło się w granicach innych państw.

TURCJA

• Na konferencji pokojowej w Paryżu dyskutowano także problem Turcji.

• Państwo tureckie jeszcze trwało, a mocarstwa zawierały porozumienia dysponujące jego ziemiami.

• Układ Sykes-Picot z kwietnia 1916 r. uzgadniał podział większości arabskiej części Imperium między Francję i Wielką Brytanię.

• Zachęcany przez Anglików emir Mekki Husajn w 1916 r. ogłosił niepodległość Hidżazu.

• W roku następnym lord Balfour przyrzekł poparcie brytyjskie dla ustanowienia w Palestynie siedziby narodu żydowskiego.

• W kwietniu 1917 r. w porozumieniu z Saint-Jean de Maurienne mocarstwa obiecały Włochom okręg Izmiru (Smyrny), zamieszkany w większości przez ludność grecką.

• W maju 1919 r. mocarstwa zmieniły zamiary i dzięki naleganiom Wielkiej Brytanii postanowiły oddać Izmir w tymczasowe władanie Grecji. Zachęcona tym Grecja wysłała swe wojsko do Turcji i zajęła okręg Izmiru.

• Stambuł i cieśniny okupowane były przez siły aliantów, głównie Brytyjczyków, a oddziały francuskie z baz w Syrii wyruszyły na przyległe obszary tureckie.

• Rozpad państwa próbował powstrzymać generał Mustafa Kemal Pasza, organizując oddziały zbrojne do walki z zewnętrzną inwazją i skupiając wokół siebie siły polityczne, które wkrótce miały przejąć władzę.

• Formalnie rządził jednak nadal sułtan i z jego przedstawicielami sprzymierzeni zawarli pierwszy traktat pokojowy w Sevres pod Paryżem 10 sierpnia 1920 r.

• Potraktowano w nim Turcję podobnie jak monarchię Habsburgów, zmniejszając państwo o 3/4 jego terytorium. Dotyczyło to nie tylko wszystkich ziem arabskich, ale i tzw. Armenii Tureckiej, która miała uzyskać niepodległość.

• Przeforsowano natomiast propozycje premiera Eleutheriosa Venizelosa popieranego energicznie przez Lloyda George'a, który widział w Grecji ważnego sojusznika Wielkiej Brytanii na Bałkanach.

• Grecji postanowiono przydzielić Trację Wschodnią z Adrianopolem, a okręg Izmiru poddać greckiej okupacji na przeciąg pięciu lat, po czym przewidywano przeprowadzenie plebiscytu.

• Kurdystanowi nadano status autonomiczny, a część Anatolii (regiony Cylicji i Adalii) uznano za strefy wpływów włoskich i francuskich.

• Bardzo surowe warunki traktatu w Sevres przyspieszyły obalenie monarchii w Turcji.

• Osamotniony sułtan pozostawał w Stambule pod ochroną wojsk brytyjskich; prawdziwy ośrodek władzy kształtował się w Ankarze pod kierunkiem Kemala Paszy.

• Władze w Ankarze odmówiły uznania traktatu w Sevres, zapowiadając walkę o jego zniesienie. Dążenia te poparła Rosja Radziecka, która po wymianie not między komisarzem Gieorgijem Cziczerinem i Kemalem Paszą, w czerwcu i listopadzie 1920 r., zawarła z rządem w Ankarze układ o przyjaźni i granicach 16 marca 1921 r. (mówił on m.in. o granicy na ziemiach Armenii).

• Siły tureckie pod dowództwem Kemala Paszy rozpoczęły działania w końcu 1920 r. W roku następnym wojska francuskie i włoskie zostały zmuszone do ustąpienia z Cylicji i Adalii, natomiast armia grecka kontynuowała zwycięską ofensywę, docierając pod Ankarę. Ostatnia faza wojny grecko-tureckiej była pomyślna dla wojsk Kemala Paszy, które 22 sierpnia 1922r. wygrały bitwę pod Afium-Karahissar. Na początku września cała Anatolia była znów w rękach tureckich. Suwerenność Turcji w Stambule i rejonie cieśnin Bosfor i Dardanele przywrócona została w październiku 1922 r., a siły brytyjskie wycofały się z tego rejonu.

• Wielkie Zgromadzenie Narodowe w Ankarze 1 listopada 1922 r. zniosło monarchię, a 17 listopada sułtan Mehmed VI na pokładzie brytyjskiego okrętu udał się na Maltę. Monarchię zniesiono, ale na czele rządu parlament postawił kuzyna sułtana - kalifa Abdulmecida.

• W październiku 1923 r. Kemal Pasza (zwany później Ataturkiem) wybrany został prezydentem republiki, zaś kalifat zniesiono oficjalnie w marcu 1924 r.

• Zgodnie z warunkami rozejmu zawartego 11 października 1922 r. między Turcją a Wielką Brytanią, Francją i Włochami w Mudanyi, zwołano do Lozanny konferencję międzynarodową dla przygotowania nowego traktatu pokojowego. Obradowała ona od 21 listopada 1922 r. do 23 lipca 1923 r. z udziałem Anglii, Francji, Włoch, Japonii, Rumunii, Królestwa SHS, Bułgarii, Grecji i Turcji. Zaproszono także delegację radziecką, ale tylko do dyskusji nad statusem cieśnin.

• Konferencja w Lozannie zerwała z dotychczasową zasadą, zgodnie z którą traktaty pokojowe przygotowują wyłącznie zwycięzcy, jako że Turcja miała na niej równe prawa z innymi uczestnikami.

• W trakcie konferencji, 30 stycznia 1923 r., Turcja i Grecja podpisały układ o wymianie ludności, w wyniku czego Grecja uzyskała półtora miliona obywateli, a Turcja - około 400 tysięcy.

• Główny traktat z Turcją podpisano 24 lipca 1923 r. Przywrócił suwerenność Turcji nad całą Anatolią i Tracją Wschodnią, zlikwidował autonomię Kurdystanu i ustalił granicę między tzw. Armenią turecką i radziecką, biegnącą zgodnie z traktatem z 1921 r.

• Turcja zrzekła się wszelkich praw do ziem arabskich i uznała wcześniejsze (od 1878 r.) akty międzynarodowe dotyczące Cypru, Trypolitanii i Cyrenajki, wysp Dodekanezu i Egiptu.

• 24 lipca 1923 r. podpisano także w Lozannie konwencję w sprawie cieśnin, która obwieszczała „zasadę wolności przejścia i żeglugi [...] w czasie pokoju i w czasie wojny". Przewidziano jednak ograniczenie tej zasady w sytuacji, gdyby Turcja stała się stroną wojującą. „Turcja będzie posiadała zupełną możność czynienia zarządzeń, które uzna za konieczne, aby przeszkodzić okrętom nieprzyjacielskim w korzystaniu z cieśnin. Wszelako te zarządzenia nie będą mogły wzbronić wolnego przejścia okrętom neutralnym [...]". Rejon cieśnin, a więc brzegi Bosforu i Dardaneli oraz wyspy morza Marmara ustanowione zostały strefą zdemilitaryzowaną. Nadzór nad realizacją tych postanowień powierzono Międzynarodowej Komisji do spraw Cieśnin, złożonej z przedstawicieli jedenastu państw.

• Konwencja lozańska, ustanawiając strefę zdemilitaryzowaną i nadzór międzynarodowy, ograniczała suwerenność Turcji. Została ona zrewidowana na mocy konwencji z Montreux 20 lipca 1936 r.

• Do Lozanny przybyła również delegacja polska, 23 lipca 1923 r. podpisała traktat przyjaźni między Polską a Turcją. Podpisano dwie konwencje polsko-tureckie: handlową i osiedleńczą.

W POSZUKIWANIU GWARANCJI DLA MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH

• 28 czerwca 1919 r. Polska, jako jedno ze zwycięskich „mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych", sygnowała traktat pokojowy z Niemcami.

• Tego dnia w Wersalu Polska zmuszona była podpisać z głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi (z USA, Wielką Brytanią, Francją, Włochami i Japonią) inny układ, do którego miała wiele zastrzeżeń i który w pewnym zakresie ograniczał jej suwerenność. Był to tzw. mały traktat wersalski, dotyczący ochrony mniejszości etnicznych i religijnych w Polsce.

• Zawarcie takiego traktatu zapowiadał art. 93 traktatu wersalskiego, „Polska przyjmuje postanowienia, które Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone uznają za konieczne dla ochrony w Polsce interesów mieszkańców, różniących się od większości ludności rasą, językiem lub religią i godzi się na zamieszczenie tych postanowień w Traktacie z tymi Mocarstwami”. Niemal identyczne sformułowania zawierał art. 86 traktatu wersalskiego, z tym że odnosił się do Czechosłowacji.

• Zapisów o mniejszościach nie udało się wprowadzić do Paktu Ligi Narodów, ale na konferencji paryskiej zdecydowano, iż należy zawrzeć osobne traktaty na ten temat nie tylko z Polską i Czechosłowacją, ale i z innymi państwami.

• Przywódcy mocarstw byli pod wielką presją organizacji żydowskich, obawiających się wzrostu antysemityzmu w Europie Środkowowschodniej, a zwłaszcza w Polsce.

• Memoriał w tej sprawie złożył prezydentowi Wilsonowi Amerykański Kongres Żydów w marcu 1919 r. Na plenarnym posiedzeniu paryskiej konferencji 31 maja, kiedy przedstawiono gotowe już projekty traktatów, szczególnie ostro protestowali przedstawiciele Rumunii i Polski.

• Zagrożono, iż Polski można nie dopuścić do podpisania traktatu z Niemcami, a postanowienia terytorialne jej dotyczące mogą ostatecznie okazać się znacznie mniej korzystne.

• Traktat między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską składał się z 21 artykułów zawartych w dwóch rozdziałach oraz 2 aneksów. Stał się on wzorem dla traktatów mniejszościowych, podpisanych później z innymi państwami.

• Preambuła traktatu jednostronnie podkreślała, iż to mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone przywróciły niepodległość Polsce „dzięki powodzeniu swego oręża” oraz zgodzie rosyjskiego Rządu Tymczasowego z 30 marca 1917 r. Nie zauważono w ogóle polskich dążeń i walk niepodległościowych.

• Artykuł 2 zawierał ogólne zobowiązanie rządu polskiego do udzielania: „zupełnej i całkowitej ochrony życia i wolności wszystkim mieszkańcom, bez względu na urodzenie, narodowość i język, rasę czy religię".

• W kilku artykułach mówiono o mniejszości niemieckiej w Polsce.

• Artykuły 10 i 11 określały uprawnienia ludności żydowskiej do posiadania szkolnictwa, któremu należy zapewnić odpowiednią część funduszy publicznych, oraz zobowiązanie do nieprzymuszania Żydów „do wykonywania jakichkolwiek czynności stanowiących pogwałcenie soboty [...]”.

• Artykuł 12, stwierdzał: „Polska zgadza się, aby postanowienia artykułów poprzednich, o ile dotyczą osób należących do mniejszości rasowych, religijnych lub językowych, stanowiły zobowiązania o znaczeniu międzynarodowym i zostały oddane pod gwarancję Ligi Narodów. Nie będą one mogły być zmienione bez zgody większości Rady Ligi Narodów [...]”. Ewentualne spory w tej kwestii miały być przekazywane Stałemu Trybunałowi Sprawiedliwości Międzynarodowej, od którego postanowień nie było odwołania. Artykuł ten ograniczał suwerenność Polski w zakresie ustanowienia praw dotyczących jej obywateli, gdyż oddawał je gwarancjom i nadzorowi międzynarodowemu.

• Traktat wersalski nie narzucał Niemcom podobnych ograniczeń. Tylko konwencja genewska z 15 maja 1922 r., mówiąca o ochronie mniejszości na całym Górnym Śląsku (a więc i części pozostającej w granicach Niemiec), obowiązywała zarówno Niemcy, jak i Polskę w ciągu 15 lat.

• Rozdział II traktatu dotyczył spraw gospodarczych: taryf celnych na towary państw sprzymierzonych i stowarzyszonych wwożonych do Polski, ochrony wolności tranzytu oraz „słusznego traktowania handlu innych narodów".

• Zobowiązania do ochrony mniejszości narodowych i religijnych włączone zostały ponadto do traktatów pokojowych z państwami pokonanymi, a więc z Austrią, Bułgarią, Węgrami i Turcją.

• Osobne traktaty mniejszościowe główne mocarstwa zawarły najpierw z Polską, a następnie z Czechosłowacją, Rumunią, Grecją, Jugosławią. Ponadto deklaracje o ochronie mniejszości złożyły przed Radą Ligi Narodów: Finlandia, Albania, Litwa, Łotwa, Estonia oraz Irak.

LIGA NARODÓW

• Pakt Ligi Narodów podpisany 28 czerwca 1919 r. wszedł w życie wraz z traktatem wersalskim 10 stycznia 1920 r. Pakt składał się z preambuły (wstępu) i 26 artykułów.

• W preambule wymieniono, po raz pierwszy w dokumencie podpisanym przez kilkadziesiąt państw, zasady pokojowej współpracy między narodami. Stwierdzono, iż dla osiągnięcia takiego celu należy „utrzymywać jawne stosunki międzynarodowe, oparte na sprawiedliwości i honorze, przestrzegać ściśle przepisów prawa międzynarodowego, uznanych odtąd za normy rzeczywistego po-stępowania rządów [...], skrupulatnie szanować wszelkie zobowiązania traktatowe we wzajemnych stosunkach między zorganizowanymi narodami".

• Preambuła nie zawierała bezwarunkowego potępienia wojen, bowiem uznano, że w ówczesnych warunkach byłoby to nierealistyczne. Zapisano, iż państwa powinny „przyjąć pewne zobowiązania nieuciekania się do wojny".

• Dalsze artykuły Paktu, przewidywały możliwość prowadzenia legalnych wojen w określonych przypadkach.

• Pierwszych siedem artykułów Paktu mówi o strukturze, generalnych uprawnieniach i organizacji Ligi Narodów.

• Do pierwotnych członków organizacji zaliczono trzydzieści dwa państwa i dominia wymienione w aneksie do Paktu oraz trzynaście państw neutralnych zaproszonych do uczestnictwa w Lidze.

• Chiny, wymienione w aneksie, nie podpisały traktatu wersalskiego (a tym samym Paktu Ligi) w proteście przeciwko decyzji konferencji paryskiej w sprawie Szantungu. Mimo to Chiny stały się członkiem Ligi Narodów, gdyż podpisały traktat w Saint-Germain z Austrią, zawierający również Pakt Ligi Narodów.

• Liga miała więc na początku liczyć 45 członków, ale w rzeczywistości w 1920 r. liczyła ich 42, gdyż USA, Ekwador i Hidżaz nie ratyfikowały traktatu wersalskiego.

• Ligę Narodów uczyniono otwartą dla wszystkich państw, ale tylko wtedy, jeśli za ich przyjęciem opowiedzą się 2/3 jej członków. Oznaczało to, iż w przyszłości do Ligi mogłyby należeć również państwa pokonane w I wojnie światowej, jeśli spełnią warunki wymienione w art. 2.

• Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego zakreślono szeroko, dając mu prawo rozpoznawania wszystkich spraw wchodzących w zakres działania Ligi lub dotyczących pokoju światowego. W Zgromadzeniu wszystkie państwa były równe i dysponowały po jednym głosie.

• W Radzie Ligi Narodów, organie w praktyce najważniejszym, uznano formalnie uprzywilejowaną rolę głównych mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych, które zaliczono do stałych członków Rady.

• Skład stałych członków Rady Ligi Narodów jednakże się zmieniał. Początkowo tworzyły ją cztery państwa: Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia.

• W 1926 r. Rada powiększyła się o Niemcy, ale w latach 1933-1937 po wystąpieniu Niemiec i Japonii i przyjęciu Związku Radzieckiego znów liczyła czterech członków. Po wystąpieniu Włoch w 1937 r. Rada Ligi składała się już tylko z trzech stałych członków: Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR (to ostatnie państwo usunięto z Ligi Narodów w grudniu 1939 r.).

• Początkowo miało być czterech niestałych członków Rady Ligi, wybieranych przez Zgromadzenie „w okresach czasu, jakie uzna za stosowne".

• W 1926 r. ustalono trzyletnią kadencję niestałych członków i zwiększono ich liczbę do dziewięciu, a w 1936 r. - do jedenastu. Jednocześnie wprowadzono kategorię półstałego członka Rady, którym mogło zostać państwo wybrane ponownie po upływie trzyletniej kadencji (takie miejsce uzyskała m.in. Polska).

• W Zgromadzeniu, jak i w Radzie decyzje podejmowano jednomyślnie (art. 5).

• Organem Ligi był Sekretariat, który składał się z Sekretarza Generalnego i personelu.

• Siedzibą Ligi Narodów miała być Genewa, a pierwszym Sekretarzem Generalnym został dyplomata brytyjski Erie Drummond.

• Art. 8 Paktu, który powstał pod wielkim wpływem koncepcji Wilsona, dotyczył kwestii rozbrojenia.

• Konferencja paryska i traktat wersalski zrobiły wiele dla ustalenia planu rozbrojenia państw pokonanych. Wilson w trakcie konferencji proponował, aby także zwycięzcy, a w pierwszej kolejności państwa bałkańskie i Europy Środkowowschodniej, zobowiązali się do radykalnego ograniczenia własnych sił zbrojnych. Wskutek sprzeciwu swych partnerów szybko jednak z tego zrezygnował, a kolejne wersje art. 8 stawały się ogólne i mało zobowiązujące. Ostatecznie art. 8 przybrał charakter stwierdzenia, iż „utrzymanie pokoju wymaga zmniejszenia zbrojeń narodowych do minimum dającego się pogodzić z bezpieczeństwem narodowym oraz z wykonywaniem zobowiązań międzynarodowych nałożonych przez wspólną akcję".

• Opracowanie planów zmniejszenia zbrojeń poszczególnych państw powierzono Radzie Ligi, a po ich przyjęciu przez rządy plany nabierały mocy obowiązującej, z możliwością rewizji „przynajmniej co lat dziesięć".

• Powołano również stałą Komisję Ligi, która miała przedkładać Radzie swą opinię co do realizacji tych planów (artykuł 9).

• Szczególne znaczenie w całym Pakcie Ligi miały art. 10 i 11. Pierwszy z nich był bardzo krótki, zaledwie dwuzdaniowy, i głosił, że Liga będzie bronić „integralności terytorialnej" i „niezależności politycznej" wszystkich swych członków, a w razie groźby napaści „Rada wskaże środki zapewniające wykonanie niniejszego zobowiązania”. Zarówno ten artykuł, jak i 16 można zaliczyć do „wykonawczych", ponieważ mówiły o sankcjach, które Liga będzie podejmować w razie zagrożenia pokoju. Art. 11 nie mówił o przeciwstawieniu się agresji, lecz o tym, iż w wypadku wojny lub groźby wojny Liga „powinna podjąć wszelkie środki mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami”. Na artykuł ten powoływali się w okresie międzywojennym ci, którzy uważali, iż za każdą cenę trzeba zachować pokój, nawet ustępując przed agresywnymi żądaniami, co było wówczas wygodne dla Niemiec hitlerowskich.

• Jeszcze szerzej niż art. 10. o sankcjach, mówił art. 16 Paktu. Gdyby więc któryś z członków złamał swe zobowiązania i uciekł się do wojny, Liga mogła uchwalić:

1. zerwanie z nim wszelkich stosunków oraz wykluczenie z Ligi;

1. nałożenie sankcji ekonomicznych i finansowych;

2. użycie siły, a więc „kontyngentu sił wojskowych, morskich i lotniczych" utworzonego przez członków organizacji, „aby wymusić poszanowanie zobowiązań Ligi".

• Podobne sankcje mogły być też zastosowane wobec państwa, które nie należy do Ligi Narodów, co zawarto w art. 17 Paktu.

• Liga wyposażona została w formalne uprawnienia do stosowania wszelkich sankcji przeciw agresorom, łącznie z użyciem siły zbrojnej. W praktyce jednak kunktatorstwo, nadmierny pacyfizm i niechęć do podejmowania zdecydowanych kroków w sytuacjach kryzysowych stały się największymi słabościami Ligi Narodów. Zabrakło determinacji, wyobraźni i woli współdziałania mocarstw sojuszniczych.

• Przewidywano, iż każdy spór między członkami Ligi podlegać będzie postępowaniu rozjemczemu lub sądowemu. Postępowanie sądowe należało do właściwości Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, który postanowiono powołać, oraz innego sądu, „który wskażą Strony lub który został przewidziany w uprzednio zawartych przez nie konwencjach". (Art. 12-15 Paktu Ligi)

• Członkowie Ligi Narodów „nie powinni uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od orzeczenia rozjemczego lub sądowego albo sprawozdania Rady". Sprawozdanie Rady powinno być sporządzone w ciągu sześciu miesięcy. Wynikało z tego, iż w przypadku niepowodzenia procedury rozjemczej, po 9 miesiącach wojna stawała się legalna.

• Inną możliwość legalnego prowadzenia wojny przewidywał art. 15 Paktu. Zawierał on uprawnienia Rady Ligi do pokojowego rozwiązywania sporów. Ostatni, siódmy paragraf tego artykułu mówił jednak: „Gdyby Radzie nie udało się doprowadzić do jednomyślnego przyjęcia sprawozdania przez wszystkich członków, poza przedstawicielami Stron wiodących spór, to członkowie Ligi zastrzegają sobie prawo działania, jak to uznają za niezbędne, w obronie prawa i sprawiedliwości".

• Wiele kontrowersji i sporów w całym okresie istnienia Ligi Narodów wywoływał krótki, jednozdaniowy art. 19 Paktu: „Zgromadzenie może od czasu do czasu proponować członkom, aby przystąpili do ponownego zbadania traktatów, które nie dają się już stosować, oraz położenia międzynarodowego, którego dalsze trwanie mogłoby zagrozić pokojowi świata". Wielka ogólnikowość i brak precyzji sformułowań w tym artykule stworzyły szansę przede wszystkim Niemcom i Węgrom, najostrzej protestującym przeciwko powojennym traktatom pokojowym. Ale także Boliwia, która po drugiej wojnie Pacyfiku straciła dostęp do morza, próbowała, w oparciu o ten artykuł Paktu, wznowić swój spór z Chile.

• Gorące dyskusje w trakcie konferencji paryskiej na temat problemów kolonialnych znalazły się w art. 22 Paktu Ligi. Tworzył on system mandatowy (zarząd nad dotychczasowymi koloniami Niemiec i terytoriami oderwanymi od Imperium Osmańskiego). Obszarami tymi, o powierzchni ok. 3 milionów km², władać miały teraz w imieniu Ligi Narodów: Wielka Brytania, Francja, Belgia, Australia, Nowa Zelandia, Unia Południowej Afryki i Japonia. Terytoria mandatowe podzielono na trzy grupy:

1. Mandaty typu A stanowiły obszary poprzednio tureckie, które określono jako „niepodległe tymczasowo". Uznano je za najbardziej dojrzałe do pełnej niepodległości, a mandatariusz miał służyć im radą i nadzorować administrację.

2. Mandaty typu B obejmowały kolonie niemieckie w Afryce, o niższym stopniu rozwoju, nad którymi mandatariusz sprawował niemal pełnię władzy.

3. Mandaty typu C obejmowały Afrykę Południowo-Zachodnią (Namibię) i wyspy Pacyfiku, najsłabiej rozwinięte, które miały być rządzone „pod panowaniem ustaw mandatariusza".

• Art. 22 także wywoływał wiele sporów i pytań, nie wyjaśniał ponadto, kiedy system mandatowy ma wygasnąć. Do problematyki kolonialnej powrócono jeszcze w art. 23, ustęp b, stwierdzając, że członkowie Ligi „zobowiązują się zapewnić sprawiedliwe postępowanie z ludnością tubylczą na terytoriach pod-legających ich administracji".

• Twórcy Ligi Narodów nadali Paktowi Ligi rangę najwyższą, zapisując w art. 20, że znosi on wszystkie porozumienia i zobowiązania członków niezgodne z jego treścią. Od tej pory moc obowiązującą miały uzyskać tylko te traktaty i zobowiązania międzynarodowe, które zostaną zarejestrowane przez Sekretariat Ligi (art. 18).

• Oficjalną działalność Liga Narodów rozpoczęła 10 stycznia 1920 r. Do tego dnia tylko 20 państw złożyło wszystkie dokumenty niezbędne do uzyskania członkostwa, ale do jesieni Liga Narodów liczyła już 42 członków. W końcu października i na początku listopada wnioski o przyjęcie do organizacji złożyły: Austria, Bułgaria i Albania. Pierwsze Zgromadzenie Ligi Narodów zaakceptowało je 15, 16 i 17 grudnia 1920 r.

• Podobną decyzję I Zgromadzenie podjęło w odniesieniu do Kostaryki, Luksemburga i Finlandii. Natomiast wymaganej większości dwóch trzecich głosów nie uzyskały wnioski: Ukrainy, Azerbejdżanu, Gruzji, Liechtensteinu, Litwy, Łotwy i Estonii. Te trzy ostatnie państwa bałtyckie zostały członkami Ligi we wrześniu 1921 r.

• Węgry złożyły wniosek w maju 1921 r., a przyjęte zostały 18 września 1922 r.

• W grudniu 1924 r. z Ligi Narodów wystąpiła Kostaryka, natomiast Argentyna (protestując przeciwko niedopuszczeniu Niemiec do Ligi Narodów) nie brała od grudnia 1920 r. udziału w pracach organizacji, choć pozostała jej członkiem.

• W sumie od I Zgromadzenia do 1926 r. przyjęto 14 nowych członków, co spowodowało, że do Ligi Narodów należało wtedy 56 państw położonych na wszystkich kontynentach, w których żyły dwie trzecie ludności świata.

• Z powstaniem i działalnością Ligi Narodów społeczeństwa i rządy wielu państw łączyły ogromne nadzieje. Szybko okazało się jednak, iż skuteczność i możliwości rozwiązywania wielkich problemów współczesności przez tę organizację są bardzo ograniczone.

• Poważne znaczenie miał fakt absencji trzech wielkich państw: USA, Niemiec (do 1926 r. i od 1933 r.), ZSRR (do 1934 r.).

• Ważniejsze jednak były kontrowersje między mocarstwami sojuszniczymi i stopniowe różnicowanie się ich interesów.

• Japonia, w końcu znalazła się w ostrej opozycji wobec Ligi.

• Spodziewające się znacznie korzystniejszych dla siebie decyzji terytorialnych w Wersalu, Włochy od 1922 r. budowały państwo faszystowskie, co stopniowo oddalało je od zasad Ligi Narodów.

• Dwa największe filary systemu wersalskiego: Francja i Anglia, także nie miały spójnej koncepcji Ligi Narodów i w gruncie rzeczy nie traktowały jej jako instytucji, która może decydować o głównych sprawach ładu światowego.

• W pierwszym okresie (do 1925 r.) widać było, iż mocarstwa wolą rozstrzygać najważniejsze kwestie implementacji traktatów pokojowych w swoim gronie, niż powierzać je organizacji, w której większość stanowią małe i średnie państwa.

• Stąd nieokreśloność rozgraniczenia kompetencji między Ligą Narodów a Radą Najwyższą, zbierającą się nadal do 1923 r., oraz Konferencją Ambasadorów powołaną przez Radę Najwyższą w styczniu 1920 r. Konferencja Ambasadorów składała się z akredytowanych w Paryżu ambasadorów Wielkiej Brytanii, Włoch i Japonii oraz przedstawiciela Francji Julesa Cambona, który stale jej przewodniczył. Przez pewien czas w Konferencji Ambasadorów uczestniczył jako obserwator ambasador USA.

• Konferencja Ambasadorów podjęła decyzje w sprawach Górnego Śląska, Gdańska, polskiej granicy wschodniej.

• Konferencja Ambasadorów działała do marca 1931 roku.

• Liga Narodów w sposób znaczący przyczyniła się do organizacji powojennych stosunków międzynarodowych.

• Pierwsze dwie sprawy, którymi zajmowała się Rada Ligi, dotyczyły kwestii zarządzania Zagłębiem Saary oraz opracowaniem statutu Wolnego Miasta Gdańska.

• Później zajmowano się kwestią okręgów Eupen i Malmedy, które po przeprowadzeniu plebiscytu przyznano ostatecznie Belgii.

• Do sukcesów Rady należy zaliczyć rozwiązanie sporu między Szwecją a Finlandią o Wyspy Alandzkie. Zamieszkiwała je ludność mówiąca po szwedzku, która opowiadała się za przyłączeniem do Szwecji. Historycznie jednak Wyspy należały do Finlandii i temu państwu zostały przyznane decyzją Rady Ligi w czerwcu 1921 r.

• Równocześnie zagwarantowano prawa narodowe ludności szwedzkojęzycznej i zalecono opracowanie konwencji o niefortyfikowaniu i demilitaryzacji Wysp.

• Konwencja w tej ostatniej sprawie podpisana została w Genewie 20 października 1921 r. przez Niemcy, Danię, Estonię, Finlandię, Francję, Wielką Brytanię, Włochy, Łotwę, Polskę i Szwecję.

• Podczas pierwszych czterech lat Liga niemal stale zajmowała się organizacją systemu mandatowego i ostatecznym podziałem mandatów.

• Największym osiągnięciem Ligi Narodów w tym okresie stało się uchwalenie 2 października 1924 r. Protokołu w sprawie pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych (zwanego protokołem genewskim). Głosił m.in., iż „wojna napastnicza stanowi naruszenie solidarności członków społeczności międzynarodowej i przestępstwo międzynarodowe". Stwierdzono również, że „każde państwo, które ucieka się do wojny, naruszając zobowiązania zawarte w Pakcie lub niniejszym protokole, uważane będzie za agresora".

• W stosunku do Paktu Ligi rozbudowano procedury arbitrażowe, a jurysdykcję Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej uznano za obowiązującą (art. 3).

• Zalecono tworzenie stref zdemilitaryzowanych i zobowiązano państwa-sygnatariuszy do wzięcia udziału w międzynarodowej konferencji rozbrojeniowej, którą planowano zwołać do Genewy 15 czerwca 1925 r. Do czasu zwołania Konferencji Rada Ligi miała przygotować „ogólny program redukcji i ograniczenia zbrojeń".

• Protokół genewski został przyjęty przez V Zgromadzenie Ligi Narodów, jednakże nie wszedł w życie wskutek odrzucenia go przez Wielką Brytanię.

• W marcu 1925 r., na 33. Sesji Rady Ligi, minister spraw zagranicznych Anglii Austen Chamberlain przedstawił argumenty swego rządu w sprawie sprzeciwu członków Commonwealthu wobec protokołu, oraz głęboką niechęć Foreign Office do obowiązkowego arbitrażu.

• Odrzucenie protokołu genewskiego dzięki stanowisku Anglii, mimo gorącego poparcia Francji i zdecydowanej większości członków Ligi, było jednym z licznych przykładów braku jedności między mocarstwami, co skutecznie osłabiało funkcjonowanie systemu wersalskiego.