SOCJOLOGIA

I. Definicja socjologii i jej przedmiot

1. DEFINICJA SOCJOLOGII

Słowo „socjologia" pochodzi od łacińskiego socius (zbiorowość, społeczeństwo) oraz greckiego logos (wiedza, mądrość). Termin ten po raz pierwszy został użyty przez Augusta Comte w 1837 r. w dziele ”Kurs filozofii pozytywnej”.

Wcześniej używano takich terminów jak "filozofia społeczna" i "fizyka społeczna".

Comte w swoim dziele, poza nadaniem nazwy określił m.in. przedmiot badań i metody badawcze, aparat pojęciowy.

• Socjologia to nauka o powstawaniu, funkcjonowaniu i rozpadzie zbiorowości oraz funkcjonowaniu człowieka w zbiorowości.

• Socjologia według J.Szczepańskiego – nauka, która bada zbiorowości ludzkie, ich tworzenie, przekształcanie, rozpad ze wszystkimi problemami jakie się z tym wiążą. Również funkcjonowanie jednostki w tej społeczności.

PRZEDMIOT BADAŃ

• Jan Szczepański;

nauka o zbiorowościach ludzkich; przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego, ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodące.

• Ludwik Gumplowicz:

„socjologia to nauka o grupach społecznych”

• Georg Simmel:

„nauka o stale powtarzających się formach życia społecznego”

• Zygmunt Bauman

„socjologia to zazwyczaj spoglądanie na ludzkie czynności, jak na fragmenty większych całości. Owymi całościami są nieprzypadkowe grupy ludzi, które są powiązane siecią wzajemnych zależności”

• Szkoła E. Durkheima

Socjologia jest nauką o faktach społecznych. Faktem społecznym jest wszelki sposób działania, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu zewnętrznego.

• Comte

Struktura i funkcjonowanie społeczeństwa.

• Instytucjonaliści

Za przedmiot badań uznają historycznie ukształtowane układy społeczne.

• Interakcjoniści

Interakcja społeczna jako główny przedmiot nauki.

• Pluralistyczni behawioryści

Przedmiotem badań socjologii są postawy i zachowania zbiorowości.

• Socjologia marksistowska

Przedmiot badań widzi w realnie istniejącej rzeczywistości społecznej uwarunkowanej czynnikami ekonomicznymi, przyrodniczymi i kulturowymi

2. PRZEDMIOT SOCJOLOGII

August Comte: za przedmiot uznał społeczeństwo stanowiące zharmonizowaną całość. Obecnie przedmiot badań socjologicznych obejmuje całą rzeczywistość społeczną: oznacza różnorodne fakty, które się zdarzają lub zdarzały bez względu na to, czy my jako jednostki je odbieramy czy nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące takimi się stać.

Przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące.

Przedmiotem badań socjologii są:

1. Społeczne uwarunkowania człowieka (jego cech, zachowań) cechy osobowości społecznej człowieka.

2. Społeczne działania (oddziaływania) ludzi:

   • stosunki społeczne pomiędzy ludźmi

   • stosunki społeczne pomiędzy grupami, zbiorowościami

   • stosunki społeczne wewnątrz nich

   • konflikty, walka, współpraca, współdziałanie

3. Rozwój współżycia społecznego - procesy społeczne

4. Kultura (wytwory działalności ludzkiej materialne i niematerialne)

5. Formy współżycia (struktura społeczna)

Przedmiotem badań socjologicznych są różnorodne zbiorowości społeczne, a zwłaszcza ich powstawanie, rozpad, struktura oraz zachodzące zmiany i przekształcenia.

3. HISTORIA SOCJOLOGII JAKO NAUKI

Historia socjologii, w zależności od sposobu widzenia jej przedmiotu, może obejmować różne zakresy. Jerzy Szacki wyróżnia trzy zakresy historii socjologii:

1. Historia socjologii jako takiej, czyli wszelkich działań prowadzonych pod szyldem "socjologii" począwszy od Auguste'a Comte'a – twórcy nazwy nauki.

2. Historia myśli socjologicznej, która dotyczy zagadnień związanych z rozwojem problemów socjologicznych znajdujących się w ośrodku zainteresowań socjologii współczesnej.

3. Historia analizy socjologicznej zajmuje się rozwojem naukowej analizy badania zjawisk społecznych, czyli ważniejszymi socjologami i ich wypowiedziami.

Etapy powstawania socjologii według J. Szackiego:

• wyodrębnienie porządku ludzkiego z porządku przyrody (starożytni myśliciele greccy);

• odróżnienie społeczeństwa od państwa (czasy nowożytne, zwłaszcza XVII i XVIII wiek);

• uczynienie społeczeństwa przedmiotem systematycznej refleksji oraz stworzenie pojęcia nauki o społeczeństwie (XIX wiek);

• termin „socjologia” (od łac. socius – zbiorowość, społeczeństwo i gr. logos mądrość, wiedza) wprowadził w 1837 roku Auguste Comte. Jako samodzielna dyscyplina naukowa socjologia wyodrębniła się pod koniec XIX wieku.

Pierwszy wydział socjologii powstał w 1892 roku na Uniwersytecie w Chicago, trzy lata później ustanowiono pierwszą europejską katedrę socjologii, na Uniwersytecie w Bordeaux.

W Polsce pierwsza katedra socjologii powstała na Wydziale Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 1919 roku (kierował nią Leon Petrażycki). Rok później, z inicjatywy Floriana Znanieckiego, uruchomiono Katedrę Socjologii i Filozofii Kultury na Uniwersytecie Poznańskim, wtedy też socjologia zaistniała w Polsce jako samodzielny kierunek studiów.

Źródła socjologii:

- wiedza ludowa, refleksje mędrców

• Myśl społeczna w starożytnej Grecji

Platon (427 – 347) – podejmuje problem relacji jednostka społeczeństwo oraz zjawisk integracji i dezintegracji społeczeństwa.

Idea „równości prawa”

Prawo nie może uszczęśliwiać jakiejś części obywateli, powinno skłaniać wszystkich do działań dla wspólnego dobra.

Idea „chorego państwa” – wzbogaca teorię społeczeństwa

Idealne państwo jest podobne do jednego człowieka – gdy zostanie zraniony jeden organ cały organizm, jako wspólnota cielesna, cierpi chociaż zraniona jest tylko jego część. Każde państwo w rzeczywistości jest mniej lub bardziej chore, a państwo idealne to jedynie wzorzec. Główne źródło tej choroby to zróżnicowanie majątkowe społeczeństwa.

Arystoteles (384 – 322) – krytyczny kontynuator platońskiej

teorii społeczeństwa.

Trójaspektowa teoria struktury społecznej

1. aspekt rodzinny – niesamowystarczalna jednostka potrzebuje żyć w rodzinie, ale ta nie będąc samowystarczalną łączy się z innymi rodzinami w gminę, która nie czując się samowystarczalną integruje się z innymi gminami tworząc państwo, będące dopiero samowystarczalną całością społeczną, gwarantującą jednostce szczęśliwą egzystencję.

2. aspekt klasowy – wyraża się podziałem społeczeństwa na zbiorowości, w których dominującą więzią jest identyczność funkcji, wynikających ze społecznego podziału pracy i wzajemnego świadczenia usług.

3. aspekt zamożności – ukazywał zbiorowości wyodrębnione na podstawie stopnia zamożności, pozwala podzielić ludzi na bogatych i biednych.

• Myśl socjologiczna w chrześcijaństwie

Św. Augustyn (354-430) - koncepcja społeczeństwa oparta na wartościach (doczesne i nadprzyrodzone).

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) – porządek ziemski jest przedłużeniem porządku niebiańskiego, a społeczeństwo mając układ hierarchiczny składa się z tych którzy się modlą, wojują i pracują.

• Myśl socjologiczna w Odrodzeniu

Niccolo Machiavelli (1468-1527)

Świecka teoria państwa – celem wewnętrznym państwa jest dobrobyt obywateli, celem zewnętrznym ekspansja, narzędziem realizacji tych celów siła, ona też stanowi istotę prawa.

Św. Tomasz Morus (1478-1535) – główne tezy nowożytnego socjalizmu i komunizmu utopijnego

Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572) – „O poprawie Rzeczypospolitej”

Liberalny kierunek w teorii państwa - podstaw państwa należy poszukiwać, podobnie jak i towarzyszących mu instytucji, w zwyczajach i obyczajach, czyli w spontanicznie kształtujących się formach życia społecznego.

Postęp społeczny upatrywany w aktywności młodego pokolenia, które powinno być wychowywane w duchu tolerancji religijnej i szacunku do rozumowego (racjonalnego) poznawania rzeczywistości.

4. KONCEPCJA SZCZEPAŃSKIEGO

Najogólniej można powiedzieć, że współczesna socjologia bada strukturę i funkcjonowanie wszelkich zbiorowości społecznych oraz zjawiska i procesy w niej zachodzące. Można tu wyróżnić trzy główne działy:

- zbiorowości społeczne: kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie, zbiorowości etniczne i terytorialne oraz oparte na podobieństwie zachowań (kręgi, klasy, warstwy)

- instytucje społeczne: historycznie ukształtowane układy skupiające ludzi w rozmaite organizacje i stowarzyszenia, wśród których wyróżniamy gospodarcze, kulturalne, medyczne, naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne, wychowawcze i inne.

- procesy i zjawiska masowe: wśród nich głównie ruchliwość społeczna, industrializacja, urbanizacja, alkoholizm, przestępczość, prostytucja, współzawodnictwo, aktywność społeczna, wynalazczość itp.

II. Podział socjologii

1. SOCJOLOGIA JAKO NAUKA CAŁOŚCIOWA

Socjologia bada ogół zjawisk, występujących w całych społeczeństwach, które służą wyjaśnieniu zjawisk i procesów ważnych dla wszystkich dziedzin życia społecznego.

2. SOCJOLOGIA OGÓLNA I SZCZEGÓŁOWA (TABELKA)3. POWIĄZANIA DWUSTRONNE POMIĘDZY SOCJOLOGIĄ OGÓLNĄ A SZCZEGÓŁOWĄ

Socjologia szczegółowa ma wielorakie powiązania z socjologią ogólną. Pomiędzy obydwoma typami socjologii istnieją sprzężenia i komplementarne powiązania. Socjologia ogólna dostarcza socjologii szczegółowej teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Socjologia szczegółowa korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych socjologii ogólnej a ta z kolei weryfikując ją w badaniach terenowych wyprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną. Uwidacznia się tu nieostrość i konwencjonalny charakter podziału socjologii na ogólną i szczegółową.

Socjologia ogólna (teoretyczna)

Socjologia szczegółowa (empiryczna)

Dostarcza socjologii szczegółowej i naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Rozwija cztery podstawowe teorie: struktur społecznych – uogólniając wyniki badań wskazuje ogólne zasady i prawidłowości budowy grup i innych zbiorowości oraz ich wzajemne powiązania zmian społecznych – uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w różnych zbiorowościach, opisuje przebieg procesów i wskazuje prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup. zachowania społecznego zbiorowości zachowania społecznego jednostki Spokrewniona z filozofią społeczną i filozofią historii.

Bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną. Ma powiązania z socjologią ogólną, weryfikuje jej założenia teoretyczne w badaniach praktycznych wzbogacając ogólną teorię socjologiczną poprzez wyprowadzenie uogólnień. Socjologia szczegółowa dzieli się na tzw. subdyscypliny odpowiadające wybranym segmentom rzeczywistości społecznej. Subdyscypliny zaczęły kształtować się w końcu XIX wieku. Obecnie w Polsce istnieje ponad 30 (m.in. socjologia pracy i przemysłu, miasta, wsi i rolnictwa). Dzieli się ją ze względu na różne kryteria: - miejsce usytuowania zbiorowości np. wieś, miasto - wiek np. socjologia wieku starości, socjologia wychowania - ze względu na wykonywane czynności np. pracy, wojska, religii - prawa : socjologia prawa – bada społeczne, środowiskowe uwarunkowania tworzenia prawa - organizacji : badania nad organizacjami rozumianymi jako grupy celowe a także procesy organizacyjne zachodzące w mikro i makroskali. Głównym obszarem badawczym są tu przedsiębiorstwa i instytucje publiczne. Poza tym zajmuje się ona problemami makrostruktur społecznych i ich wpływem na funkcjonowanie organizacji. W tym ujęciu makrostruktury traktowane są jako otoczenie organizacji.

4. FUNKCJE SOCJOLOGII

Podstawowe funkcje społeczne:

1. humanistyczno – poznawcza – realizowana przez wzbogacenie wiedzy
   i o społeczeństwie i o człowieku jako istocie psychospołecznej.

2. inżynieryjno – organizatorską – przejawia się w praktycznych działaniach, opierających się na wiedzy socjologicznej, mających na celu modyfikację zachowań jednostek i zbiorowości.

Funkcje socjologii według koncepcji Malewskiego (rozwijał teorią zachowań społecznych na gruncie polskiej socjologii):

1. Diagnostyczna - polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać. Badacz dostarcza wiedzy celem:

• usunięcia niepożądanego stanu rzeczy

• oceny skuteczności określonej akcji

• zebrania danych ogólnych

2. Ideologiczna - uwidocznia się wpływem na cele stawianym przez działające jednostki.

3. Prewidystyczna - sprzyja rozwojowi teorii stanowiącej fundament nauki, polega na wykazaniu, że określone warunki wywołują odpowiednie następstwa.

Funkcje socjologii według A.Podgóreckiego (zwolennik behawioralnego traktowania socjologii, akcentuje praktyczną rolę socjologii):

1. Diagnostyczna - badacz śledząc określone zjawisko i procesy społeczne stara się określić czasowo - przestrzenny zasięg ich występowania i ustalić rządzące nimi prawidłowości.

2. Apologetyczna - badacz zbierając dane celowo pomija niektóre, aby zgromadzić tylko te z nich, które mogą stanowić empiryczną podstawę do wychwalania określonych celów, sytuacji społecznych itp.

3. Demaskatorska - polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych cech lub aspektów badanej rzeczywistości oraz ustalaniu faktycznych motywacji ludzkiej aktywności lub jej braku.

4. Teoretyczna - polega na konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych niezbędnych do uporządkowania i wzajemnego powiązania danych empirycznych oraz do wyjaśnienia opisywanych zależności występujących w wielokierunkowych układach życia społecznego.

5. Socjotechniczna - badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do formułowania zaleceń podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmujących się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań.

III. PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. Pojęcie "podstawy życia społecznego"

Ogół zjawisk wynikających ze wzajemnego oddziaływania jednostek i zbiorowości przebywających na odpowiednio wyodrębnionej przestrzeni. Wszędzie tam w różnorodny sposób przejawia się życie społeczne, gdzie osobnicy zaspokajając potrzeby wskutek korzystania ze wspólnej przestrzeni, modyfikują swoje procesy życiowe i zachowania. Takie pojmowanie życia społecznego ma szeroki zasięg i odnosi się nie tylko do świata ludzkiego ale także do zwierzęcego i roślinnego. Życie społeczne ludzi różni się głównie tym, że opiera się na więzi społecznej czyli względnie trwałych zależnościach i stosunkach. Dynamikę i intensywność zjawisk i procesów określonych mianem życia społecznego wyznacza zwłaszcza w przypadku świata ludzkiego, zespół różnorodnych czynników. Czynniki te nazywamy podstawami życia społecznego i dzielimy je na przyrodnicze, ekonomiczne i kulturowe.

2. Przykład istotnego wpływu dowolnego rodzaju podstaw życia społecznego na jego kształt.

Czynniki geograficzne oddziałują na aktywność człowieka i na poszczególne sfery życia zbiorowego, w tym na gospodarkę i obronność kraju.

IV. PRZYRODNICZE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO

1. POJĘCIE I RODZAJE

Przyrodnicze podstawy życia społecznego obejmują czynniki dotyczące samego człowieka jako istoty biologicznej, jego środowiska geograficznego i struktury ludności. Analizując kategorię czynników przyrodniczych wyróżniamy trzy ich rodzaje: biologiczne, geograficzne i demograficzne.

a) biologiczne

Związane z funkcjonowaniem każdej jednostki ludzkiej, czyli budowy organizmu i zachodzących w nim procesów fizjologicznych, mechanizmu dziedziczenia cech, popędów i potrzeb, odruchów i skłonności, długości życia, złożoności systemu nerwowego, zależności dzieci od rodziców itp. Najważniejsze cechy: wyprostowana postawa, wzrok skierowany na przód, duży mózg i złożony system nerwowy, złożony mechanizm głosowy, długa zależność dziecka od rodziców, popędy i potrzeby, trwałość popędu seksualnego.

b) geograficzne

Między innymi klimat, ukształtowanie terenu, rodzaj gleby i roślinność, świat zwierzęcy, nawodnienie, rzeki i inne składniki środowiska geograficznego. Czynniki geograficzne wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego kraju, mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne procesy zachodzące w społeczeństwie.

Specyfika środowiska geograficznego wyznacza główne zajęcia ludności i odpowiadające im zawody. Znaczący wpływ ma również klimat, który warunkuje ogólną aktywność człowieka.

c) demograficzne

Warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne zachodzące w społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, itp.
- gęstość zaludnienia, płeć, wiek, płodność, przyrost naturalny, przeciętna długość życia, zdrowotność.

2. Związki pomiędzy poszczególnymi rodzajami przyrodniczych podstaw życia społecznego.

Poszczególne rodzaje czynników przyrodniczych są ze sobą powiązane – przenikają się. Na przykład czynniki geograficzne warunkują takie czynniki biologiczne jak kolor skóry (dobór naturalny), mają także wpływ na czynniki demograficzne np. ukształtowanie terenu wpływa na gęstość zaludnienia (niewielka na pustyni, duża np. na płaskim terenie w pobliżu rzeki).

3. Wskazanie na przykładzie istotnego wpływu wybranego rodzaju przyrodniczych podstaw życia społecznego na jego kształt.

Bardzo charakterystyczną grupą pod względem przyrodniczych podstaw życia społecznego jest społeczność Eskimosów. Mają charakterystyczną urodę, karnację, ciemne włosy i oczy, są raczej niewysocy.

Klimat, roślinność i świat zwierzęcy determinuje ich ubiór i sposób odżywiania, wyrabiania narzędzi. Zwyczaj polowań musi odbywać się zgodnie z cyklem naturalnym tego środowiska. Brak struktur władzy plemiennej – wyróżniano w zasadzie jedynie autorytety o dużym doświadczeniu myśliwskim. Tworzyli wspólnotę posiadania, brak było własności – jedynie szamani posiadali swój majątek. Wspólnota łowiecka i rodzina były jedynymi organizacjami społeczności. Tworzyli rodziny wielopokoleniowe mieszkające pod jednym dachem.

V. EKONOMICZNE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO.

1. Zakres pojęcia.

Ekonomiczne podstawy życia społecznego, czyli czynniki związane z gospodarką, stanowią bardzo ważną podstawę egzystencji ludzkiej i życia zbiorowego.

Czynnikami tymi są między innymi:

• sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzi i maszyn niezbędnych do wykonywania pracy produkcyjnej

• środki zaspokajania potrzeb oraz umiejętności i sprawność ludzi uczestniczących w procesach produkcyjnych

• organizacja pracy

Człowiek nie może istnieć, jeżeli nie zaspokaja swoich potrzeb, a nie może ich zaspokoić, jeżeli nie wyprodukuje odpowiednich środków. Na proces produkcji składa się praca, przedmiot, który człowiek w trakcie pracy przekształca oraz narzędzia, jakimi się posługuje. Narzędzia produkcji i siła robocza stanowią łącznie siły wytwórcze danego społeczeństwa. Oba te składniki podlegają ciągłemu doskonaleniu. Siły wytwórcze decydują o tempie rozwoju produkcji i postępie społeczno-gospodarczym. Ekonomiczne podstawy życia społecznego można rozpatrywać w ujęciu prostym i złożonym.

- ujęcie proste (zależność prosta): im bogatsze społeczeństwo, tym bardziej zróżnicowane życie społeczne. Im więcej środków tym wyższe wymagania i pojawiające się potrzeby wyższego rzędu.

- ujęcie złożone (zależność złożona): związana z rozwojem sił wytwórczych, którymi dysponuje społeczeństwo aby coś wytwarzać: wzrost sił wytwórczych wpływa na rozwój społeczeństwa. Rozpatrywanie także wpływu innego rodzaju czynników ekonomicznych na społeczeństwo, nie tylko czynnika ilościowego, ale także czynnika jakościowego np. wpływ rozwoju technologicznego na wzrost gospodarczy.

2. Wskazanie wpływu prostych podstaw ekonomicznych na kształt życia społecznego.

Bardzo charakterystyczną grupą pod względem ekonomicznych podstaw życia społecznego jest społeczność Eskimosów. Niesprzyjające warunki geograficzne spowodowały brak możliwości tak szybkiego ekonomicznego rozwoju jak w przypadku innych obszarów ziemi. Ograniczona możliwość wyrabiania narzędzi spowodowała fakt, że jeszcze do niedawna nie potrafili w zasadzie nic innego poza polowaniem. Tworzyli wspólnotę posiadania, brak było własności – jedynie szamani posiadali swój majątek. Budowali bardzo skromne domostwa z powodu ograniczonego materiału nadającego się do budowania domów.

W przypadku ludzi zamożnych, których stać np. na zagraniczne wycieczki i podróże, ich życie społeczne staje się barwniejsze i zróżnicowane, ludzie rozmawiają i wymieniają się między sobą spostrzeżeniami na temat danych miejsc, kultur, poznają obcokrajowców, tworzą się nowe znajomości. Bogatsze społeczeństwo ma więcej możliwości zróżnicowania swojego życia społecznego.

3. Wskazanie na przykładzie wpływu złożonych podstaw ekonomicznych na kształt życia społecznego.

Rozwój sił wytwórczych społeczeństwa tj. umiejętności ludzi, technologii, surowców, narzędzi pracy, ma istotny wpływ na życie społeczne, ponieważ dzięki tym wytworom podnosi się standard życia ludzi, społeczeństwo może funkcjonować w bezpiecznym i wygodnym otoczeniu (samoloty, samochody, rozwój budownictwa itp.)

VI. KULTUROWE PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO.

1. Definicja kultury.

Pojęcie kultura pochodzi od łacińskiego „cultura agri” – uprawa i uszlachetnianie roli. Cicero przekształcił ten termin na „cultura animi” – uprawa i uszlachetnianie życia duchowego.

W socjologii przez pojecię „kultura” rozumie się całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, nagromadzonego, utrwalonego i wzbogaconego w ciągu jej dziejów, przekazywanego z pokolenia na pokolenie.
Krótko mówiąc kultura kształtuje życie społeczne i nadaje mu odpowiednią strukturę.

• Kultura materialna

Zbiory najrozmaitszych przedmiotów użytkowych: narzędzia, środki komunikacji, ubrania, mieszkania, czyli wszystkie wytwory zaspokajające materialne potrzeby człowieka

• Kultura niematerialna

Wytwory kultury duchowej symbolizujące dążenia ludzkie do ideałów piękna, dobra, sprawiedliwości, prawdy, wolności, równości oraz zespoły idei, wyobrażeń, dzieł sztuki, symboli, obyczajów; wiedza i przekonania, wartości, normy.

2.Krótkie omówienie podstawowych elementów definicji.

* Wiedza i przekonania

Wiedza, to zbiór pojęć opartych na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego.
Przekonania, to poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w stopniu umożliwiającym uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe
* Wartości

Wartości, to pojęcie mówiące o tym, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane .Wartości nie zawsze są akceptowane przez całe społeczeństwo, zmieniają się wraz z upływem czasu.
* Normy
Zachowanie każdego z nas poddane jest pewnym normom, przepisom, regulacjom społecznym nakazującym odpowiednie zachowanie

w szczególnych sytuacjach. Normy kształtują także zachowania ludzi wobec siebie.

Struktura norm społecznych podzielona jest na:
zwyczaje – rutynowe czynności życia codziennego. Są to, nawykowe działania (np. jedzenie za pomocą sztućców, ubieranie się stosownie do okazji). Zwyczaje mają małe znaczenie moralne, częściej bywają kwestią smaku czy gustu,
obyczaje – normy uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całość,
tabu – oznacza obyczaje określające, czego nie powinno się robić. Naruszenie tabu i innych obyczajów pociąga za sobą surowe sankcje (więzienie, wygnanie),

prawa – normy ustanowione i wymuszone przez władzę polityczną społeczeństwa.

* Znaki i symbole

Znaki są reprezentacjami, przedstawieniami zastępującymi coś innego niż one same. Rozróżnić można:
- znaki naturalne – posiadające immanentny związek z tym, co przedstawia (np. dym i pożar)
- znaki konwencjonalne (symbole) – nie mają „naturalnego” pochodzenia, są arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (słowami, gestami, przedmiotami, obrazami), które zyskują znaczenie dzięki umowie społecznej(np. flaga jako symbol narodu)
* Język

Społecznie wytworzony zbiór znaczących symboli i najważniejszy aspekt kultury. Język jest głównym środkiem porozumiewania się ludzi. Elementy języka mają to samo znaczenie dla wszystkich, którzy należą do tej samej społeczności językowej.
* Gesty

Ludzie mogą porozumiewać się również za pomocą gestów, ruchów ciała (albo jego części twarzy, rąk) mających społecznie uzgodnione znaczenie. Ludzie mogą porozumiewać się w sposób werbalny - za pomocą języka i niewerbalny - za pomocą gestów .

3. Wpływ kultury na kształt życia społecznego.

• socjalizacja

Socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki przejawiają się wielostronnym wchodzeniem młodej istoty ludzkiej do życia zbiorowego. Socjalizacja to uspołecznienie. Sens socjalizacji tkwi w „uczłowieczaniu” organizmu ludzkiego. Mechanizm ten wskazuje jak człowiek z istoty biologicznej przeobraża się w istotę ludzką. Socjalizacja wpaja dyscyplinę, rozbudza aspiracje, dostarcza wiedzy, uczy pełnienia ról społecznych. W procesie wychowania następuje uznanie przez jednostkę wzorów, wartości i hierarchii dóbr sugerowanych przez wychowujących za swoje, czyli wewnętrzne ich zaakceptowanie i uznanie za własne.

• tworzenie wzorów zachowania

Wzory postępowania są to sposoby zachowań uznawane za normalne i dopuszczalne w określonych sytuacjach. Całkowicie zrozumiałe jedynie w kulturze w której zostały wytworzone. Niektóre z nich zostają utrwalone w przepisach prawnych a więc ulegają formalizacji. W zasadzie każda zbiorowość etniczna lub terytorialna a nawet kategoria zawodowa ma specyficzne wzory postępowania i systemy wartości, czyli pewną subkulturę.

• tworzenie wartości i kryteriów ocen wartości

Ustanawianie systemów wartości wiąże się ściśle z socjalizacją jednostki i jej potrzebami. Człowiek odczuwa różne potrzeby i dlatego stosując różne kryteria jednym w pewnym okresie przypisuje większe, innym zaś mniejsze znaczenie. Poszczególne jednostki i zbiorowości mają specyficzne potrzeby, a tym samym różne systemy i hierarchie wartości.

• tworzenie ideałów

Ideał to wzór postępowania najwyższej próby. Do ideału powinno się dążyć, choć zdecydowana większość ludzi wie, że nie jest w stanie go osiągnąć. Ideał jest symbolem pożądanego stanu rzeczy, który zwykle służy do oceny realnie istniejącej rzeczywistości. Model-ideał jest najczęściej pojmowany jako konstrukcja teoretyczna obrazująca idealny obraz jakiegoś obiektu lub zachowania.

4. Wskazanie wpływu podstaw kulturowych na kształt życia społecznego.

Bardzo charakterystyczną grupą pod względem kulturowych podstaw życia społecznego jest społeczność Eskimosów. Arktyczne środowisko naturalne nie stwarza warunków sprzyjających rozwojowi głębokiego życia kulturowego. W zasadzie nie wykształcili żadnej trwałej kultury materialnej ani formy sztuki. Z powodzeniem jednak nauczyli się rzeźbić w kamieniu, którego specjalna odmiana występuje na obszarze ich zamieszkania. Brak struktur władzy plemiennej – wyróżniano w zasadzie jedynie autorytety o dużym doświadczeniu myśliwskim. Tworzyli rodziny wielopokoleniowe mieszkające pod jednym dachem. Małżeństwo nie było dożywotnie, kobiety mogły zmienić męża a mężczyźni mieli prawo do wymiany żon jako objawu braterstwa.

VII. ROLA SPOŁECZNA.

1. Definicja roli społecznej.

Rola społeczna to spójny system zachowań wynikających z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości. Jest istotnym elementem osobowości. Pełnienie roli społecznej ujawnia typ i rzeczywistą osobowość danego człowieka. Na każdą rolę społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności, a realizacja ich jest pełnieniem roli.

2. Rola społeczna jako istotny element osobowości społecznej.

Rola społeczna jest istotnym elementem osobowości społecznej. Pełnienie roli społecznej ujawnia typ i rzeczywistą osobowość danego człowieka, dlatego uważa się, że jednostkę i zbiorowość lepiej poznaje się w działaniu.

Od jakości i realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa, jego gospodarki, administracji, kultury czy obronności. Od osobowościowych czynników każdego człowieka, w tym głównie od jego różnorodnych ról, zależy stopień realizacji celów jednostkowych i ogólnonarodowych

3. Rozwinięcie definicji roli społecznej przez podanie przykładów pełnienia ról społecznych w różnych rodzajach zbiorowości ludzkich.

Proces socjalizacji jest etapem nabywania i uczenia się różnych ról społecznych, od rodziny poczynając a na pracowniczych i emeryckich kończąc. O roli mówi się zarówno w odniesieniu do tego co jednostka wykonuje, jak i w odniesieniu do tego, czego się od niej oczekuje. Rolą społeczną będzie zarówno bycie studentem, czyli członkiem społeczności akademickiej, w której mamy np. powinność uczęszczania na zajęcia, przywileje związane z uczestnictwem w imprezach organizowanych przez uczelnię, ale również obowiązki związane ze zdawaniem egzaminów. Rolą społeczną będzie również rola matki z obowiązkami związanymi z wychowaniem i odpowiedzialnością za dziecko ale i z przywilejami związanymi np. z uczestnictwem w kinder-balach.

Role społeczne są określone formalnie np. przepisami, regulaminami, jak też nieformalnie - obyczajami, tradycją itp.

Niektóre role są zupełnie sformalizowane i ujęte w ścisłe przepisy. Są to role o wielkiej doniosłości dla trwania i funkcjonowania grupy, np. zachowanie się urzędnika w czasie wykonywania obowiązków i załatwiania spraw państwowych są ściśle uregulowane przepisami.

4. Warunki prawidłowego spełniania roli społecznej.

Zakres realizacji każdej roli społecznej jest uwarunkowany wieloczynnikowo:

- właściwości anatomiczno-psychicznych danej jednostki

- wzoru osobowego akceptowanego w określonej grupie czy zbiorowości ludzkiej

- precyzyjne określenie danej roli poprzez jednostkę i zbiorowość: dokładne sprecyzowanie charakteru i właściwości danej roli

- klarowna struktura grupy: wiem w którym miejscu jestem i wiem co z tego dla mnie wynika

- klarowny system kar i nagród: za dobre zachowanie nagroda, za złe kara i dokładnie wiadomo za co

Od jakości i zakresu realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa.

5. Konflikt ról, jego znaczenie i konsekwencje.

Konflikt ról to sytuacja, w której cechy i pragnienia danej osoby są niedostosowane do wymagań danej roli. Może wynikać m.in. ze sprzeczności między oczekiwaniami różnych osób; zwykle ma charakter interpersonalny, pojawia się gdy osoba znajduje między dwiema grupami ludzi wymagającymi od niej odmiennego zachowania.

Każdy „aktor społeczny" we współczesnym społeczeństwie odgrywa kilka ról społecznych. W niektórych sytuacjach role te mogą wchodzić ze sobą w konflikty. Rola społeczna lekarza nie jest w pełni spójna z rolą np. matki (ze wzglądu na wymiar czasowy pracy). Rola wojskowego nie jest w pełni spójna z rolą katolika.

Każda rola społeczna determinuje inne, jednakże role społeczne uporządkowane są w stosunku do roli kluczowej. Jeżeli w społeczeństwie ktoś zacznie sprawować rolę ucznia, to od kogoś innego społeczność zacznie oczekiwać roli nauczyciela.

Rola może wchodzić w konflikt z osobowością człowieka który ją sprawuje. Może być traktowana jako tymczasowa osobowość, wyobrażenie jednostki o sobie na użytek określonego kontekstu społecznego.

Konflikt ról powoduje brak satysfakcji z pełnionych ról, wywołuje tendencje do wycofania się z nich oraz zaburza stosunki międzyludzkie. Na przykład pracownik, który został poproszony o dokończenie ważnego projektu poza godzinami pracy w dniu, w którym był umówiony z synem do kina, doświadcza konfliktu roli pracownika i ojca.

VIII. JAŹŃ.

1. Definicja jaźni.

Jaźń to wewnętrzny obraz samego siebie, sposób widzenia samego siebie. Jednostka zastanawiając się nad samym sobą widzi się zależnie od „społecznego zwierciadła” w czterech wersjach czyli jaźniach: pierwiastkowej, fasadowej, odzwierciedlonej i zobiektywizowanej.

Rodzaje jaźni:

• pierwiastkowa najbardziej osobiste, własny podgląd na siebie bez względu na to, co sądzą o nas inni ludzie i jak nas traktują.

• fasadowa przejawia się w reklamowaniu własnej osoby, na przykład: samochwalstwo, tytułomania, powoływanie się na koligacje z ważnymi i wielkimi ludźmi, malowanie się, modny strój; obraz samego siebie, który pokazujemy na zewnątrz.

• odzwierciedlona cudze spojrzenie na nas, zawiera elementy opisowe, które dotyczą wyobrażeń jednostki o tym, co inni o niej sądzą; to, jaki jestem w świetle wypowiedzi innych

• zobiektywizowana jest sumą wiedzy mądrości i doświadczenia, które dana jednostka zdobyła w procesie socjalizacji i dalszego rozwoju; najbardziej trafne spojrzenie na samego siebie i swoją globalną ocenę

2. Jaźń jako element składowy osobowości społecznej.

Według Jana Szczepańskiego pewne rodzaje jaźni są ważnym elementem osobowości społecznej, ponieważ stanowią zespół wyobrażeń o sobie wytworzonych na podstawie traktowania nas przez otoczenie społeczne;

Jaźń jako istotny element osobowości społecznej wpływa na zespół cech jednostki i kształtuje jej postępowanie.

3. Znaczenie jaźni dla zakresu i sposobu funkcjonowania jednostki.

Dla jednostki, która funkcjonuje w społeczeństwie jaźń jest bardzo istotna, jest bowiem elementem osobowości i to od niej zależy jak ukształtuje się samoocena człowieka; jaźń będzie znacząco wpływała na funkcjonowanie, zachowanie się w danej zbiorowości.

Zarówno jaźń pierwiastkowa jak i fasadowa i odzwierciedlona są wewnętrznymi regulatorami dążenia do realizacji ról społecznych, gdy są pozytywne, wtedy życie jest łatwiejsze, człowiek posiada prawidłowe nastawienie do świata. Rozstrzygają czym dana jednostka jest naprawdę i co wybierać by być w zgodzie z sobą samym.

IX. POJĘCIE WIĘZI SPOŁECZNEJ I JEJ TWORZENIE SIĘ.

1.Definicja więzi społecznej.

• Jest to ogół stosunków, połączeń i zależności skupiających jednostki w zbiorowości ludzkie. Więź społeczna prowadzi do powstania zbiorowości społecznej.

• Zorganizowany system stosunków, instytucji i środków kontroli społecznej, skupiający jednostki, podgrupy i inne elementy składowe w funkcjonalną całość zdolną do utrzymania się i rozwoju.

2. Znaczenie więzi społecznej.

Aby opisać jakąś zbiorowość, nie wystarcza określić jej części składowe, cechy członków, charakter struktury. Trzeba przede wszystkim opisać rodzaj jej więzi. Inna jest więź w grupie studenckiej, inna w mieście, inna w państwie, jeszcze inna w stowarzyszeniu religijnym.

Z chwilą narodzenia człowiek staje się członkiem grupy społecznej zwanej rodziną. W miarę upływu czasu może należeć do grup koleżeńskich, zawodowych, partii politycznych, zakłada własną rodzinę. Człowiek bez więzi nie wyobraża sobie dalszego funkcjonowania w społeczeństwie, ponieważ nadają one sens ludzkiemu istnieniu. Bez więzi nie istniała by rodzina, która odgrywa szczególnie doniosłą rolę w życiu społecznym - zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa.

3.Proces powstawania więzi społecznej.

* Styczność przestrzenna:

Zetknięcie się jednostek (fizycznie lub psychicznie). Jest to najwcześniejszy etap kształtowania się więzi społecznej. Jednostki spostrzegają innych ludzi, lokalizują ich w przestrzeni i uświadamiają sobie ich obecność, a rolę spoiwa odgrywa wspólnie użytkowana przestrzeń zbliżająca dotychczas obcych sobie ludzi wywołująca odpowiednie reakcje psychiczne.

* Styczność psychiczna:

Widzę człowieka (styczność przestrzenna) i spostrzegam, że ma coś czego pragnę (styczność psychiczna). Jest to efekt wzajemnego zainteresowania się pewnymi cechami osób pozostającymi w styczności przestrzennej, pozwalającymi zaspokajać im różne potrzeby; powstała na gruncie styczności przestrzennej i może przekształcić się w łączność psychiczną polegającą na wzajemnych zainteresowaniach kształtujących np. sympatię czy przyjaźń.

* Łączność psychiczna

Pokazanie, że jesteśmy sobą zainteresowani (ruchy, gesty, uśmiech); wzajemne zainteresowanie kształtujące sympatię, przyjaźń. Konsekwencją styczności i łączności psychicznej może być styczność społeczna.

* Styczność społeczna

Pewny układ składający się przynajmniej z dwóch osób oraz wartości materialnej lub duchowej, która jest przedmiotem tej styczności oraz czynności towarzyszących nabywaniu bądź zmianie danej wartości.

4. Elementy więzi społecznej:

• styczności

• wzajemne oddziaływania – układ systematycznych i trwałych działań co najmniej dwóch osobników/zbiorowości podejmowanych w celu wywołania reakcji

• działania społeczne – zachowania będące intencjonalnym, sensownym zespołem czynności, podjęte dla osiągnięcia określonego celu i dobierające środki zapewniające osiągnięcie celu

• stosunki społeczne

• zależności społeczne

• instytucje społeczne

• kontrola społeczna

• organizacja społeczna

5. Podstawy tworzenia się więzi społecznej dawniej i dziś.

Dawniej do końca XVIII w. na tworzenie się więzi społecznych miały wpływ czynniki obiektywno-formalne, czyli więzi tworzyły się na podstawie wierzeń kościelnych oraz politycznych. Obecnie wpływ na tworzenie się więzi społecznych mają czynniki spontaniczno-subiektywne, czyli więzi tworzone są na podstawie poglądów i wartości oraz identyfikacji z daną grupą lub zbiorowością.

X. STYCZNOŚCI

1. Miejsce styczności w procesie kształtowania się więzi społecznej.

Styczności to elementy składowe więzi, tzw. bezpośrednie spotkania rozpoczynające powstawanie więzi międzyludzkiej.

2. Styczność przestrzenna, styczność psychiczna, łączność psychiczna i styczność społeczna (patrz wyżej).

Podziały i kryteria styczności społecznej:

• ze względu na czas i częstotliwość

• trwałe

• przelotne

• ze względu na potrzeby

• prywatne

• publiczne

• ze względu na przedmioty

• osobowe

• rzeczowe

• ze względu na formę przestrzenną

• bezpośrednie

• pośrednie

XI. STOSUNKI I ZALEŻNOŚCI SPOŁECZNE.

1. Definicja stosunku społecznego i jego charakterystyka z uwzględnieniem elementów składowych stosunku społecznego.

Normatywnie określona relacja i oczekiwany schemat interakcji;

Stosunki społeczne sygnalizują istnienie układu składającego się z:

• przynajmniej dwóch partnerów, którymi są jednostki lub zbiorowości

• łącznika, czyli konkretnego przedmiotu materialnego bądź duchowego

• sytuacji stanowiącej platformę danego stosunku

• układu powinności i obowiązków pomiędzy partnerami

Stosunki społeczne powinny układać się symetrycznie. W każdym stosunku społecznym mamy do czynienia ze zjawiskiem zależności wynikającej ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie. Każdy stosunek społeczny zawiera w sobie wiele różnorodnych zależności społecznych dlatego stosunku i zależności nie należy utożsamiać.

Stosunki społeczne porządkują, systematyzują i organizują życie społeczne w całości.

2. Rodzaje stosunków społecznych.

• Stosunki społeczne faktyczne

Między podmiotami zachodzi jakieś faktyczne oddziaływanie jednego podmiotu na drugi; Przedmiotem socjologii są oczywiście takie stosunki, w których chodzi o jakiejś oddziaływanie odpowiednio doniosłe lub odpowiednio trwałe (np. stosunkiem między przyjaciółmi)

• Stosunki społeczne tetyczne

Ustanowiony stosunek społeczny, którego dotyczy jakaś norma postępowania (prawna, moralna, towarzyska); wskazuje uczestnikom stosunku jakie mają wobec siebie prawa i obowiązki.

3. Znaczenie stosunków społecznych dla kształtowania się więzi społecznych.

Stosunki społeczne są trwałym elementem więzi, skupiającym zbiorowości. Nie może istnieć żadna trwała i wewnętrznie spójna, zorganizowana grupa bez obu typów stosunków wyżej zdefiniowanych. Zależności wskazują ze osoba B zależy od osoby A ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla B, ale znajdują sie w posiadaniu A.

4. Definicja zależności społecznych.

Oznacza przede wszystkim dysponowanie zespołem środków (przemocy, prawnych, ekonomicznych, emancypacyjnych) zapewniający asymetryczny przebieg stosunków społecznych. Ważnym elementem tego procesu są instytucje społeczne.

Zależności społeczne wskazują, że osoba „B” zależy od osoby „A” ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla „B”, ale znajdują się w mocy „A”. Moc oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi dominację poprzez nakłanianie do podporządkowania. Zależności ściśle wiążą się z koniecznością przewidywania skutków spowodowanych użyciem określonych środków.

5. Rodzaje zależności społecznych i ich znaczenie.

• przyczynowe

• strukturalne

• funkcjonalne

XII. INSTYTUCJE SPOŁECZNE

1. Definicja instytucji społecznej.

Pojęcie instytucji oznacza określone potrzeby, przydzielone im środki i unormowane czynności, jakie mają wykonywać w imieniu i na rzecz szerszej zbiorowości, które reprezentują lub której umożliwiają zaspokajanie potrzeb; (sąd, kościół, szkoła itp.)

Instytucje społeczne to konsekwencje dłużej trwających stosunków społecznych. Stanowią kolejny etap rozwoju więzi, więc podtrzymują żywotność stosunków społecznych. Za sprawą instytucji życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany, bowiem człowiek zaspokajając różnorodne potrzeby musi należeć i korzystać z najrozmaitszych instytucji.

Sprawne funkcjonowanie wszelkich instytucji jest podstawowym warunkiem prawidłowego życia zbiorowości i jej rozwoju. Poszczególne instytucje powinny się uzupełniać i wspierać. Zwalczające się instytucje mogą spowodować samozniszczenie zbiorowości.

2. Mechanizm powstawania instytucji społecznej.

Instytucje społeczne powstają wskutek dłużej trwających stosunków społecznych i ich petryfikacji. Typ powstającej instytucji jest w ścisłym związku z charakterem społeczeństwa, w którym ona powstaje; instytucją dominującą w społeczeństwie feudalnym był kościół, w kapitalistycznym – instytucje ekonomiczne, a w społeczeństwie socjalistycznym – instytucje polityczne.

3. Rodzaje instytucji społecznych.

• formalne – prawnie utworzone, a przepisami dokładnie uregulowano ich działalność oraz ogólne zasady organizacyjne i powiązanie z innymi instytucjami.

• nieformalne – nie mają prawnych podstaw, a ich funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo i dokładniej ustalane przez zbiorowość, w której się pojawiły, często uzupełniają bądź zastępują działalność instytucji formalnych.

Ze względu na ich merytoryczne funkcje i rodzaj zaspokajanych potrzeb:

• ekonomiczne – zajmują się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy

• polityczne – powiązane ze zdobywaniem i utrzymywaniem władzy (partie polityczne, ministerstwa, komitety partyjne itp.)

• wychowawcze i kulturalne – zajmują się podtrzymywaniem, przekazywaniem i rozwijaniem dziedzictwa kulturowego, socjalizacją, wychowaniem i kształceniem młodego pokolenia (szkoły, teatry, muzea itp.)

• socjalne – zajmują się opieką i wspomaganiem ludzi o ograniczonej sprawności oraz rozwiązywaniem określonych problemów społecznych

• religijne – zajmują się organizacją stosunku człowieka wierzącego do sił transcendentalnych

4. Warunki właściwego funkcjonowania instytucji społecznych

• wyraźne sprecyzowanie celu i zakresu czynności i funkcji, aby nie wystąpiło zjawisko krzyżowania się kompetencji kilku instytucji, które załatwiają w różny sposób te same sprawy

• racjonalna organizacja pracy wewnątrz instytucji

• stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności, aby instytucja służyła, a nie szkodziła zbiorowości

• uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości do funkcjonariuszy instytucji

• bezkolizyjne włączenie się określonej instytucji w system już istniejących instytucji lokalnych, resortowych i innych

5. Znaczenie instytucji społecznych dla właściwego kształtu życia społecznego.

Instytucje społeczne umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, regulują jego działanie w ramach stosunków społecznych, zapewniają ciągłość życia społecznego i dokonują integracji dążeń, działań i stosunków jednostek oraz zapewniają wewnętrzną spójność zbiorowości.

XIII. KONTROLA SPOŁECZNA.

1. Definicja kontroli społecznej.

Kontrola społeczna to nie skodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości. Dotyczy głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego. Kontrolą społeczną w różnym stopniu są objęci wszyscy jako członkowie grup, dzięki którym należą do społeczeństwa.

2. Znaczenie kontroli społecznej.

Kontrola społeczna to jedno z najpowszechniej stosowanych pojęć socjologii. Odnosi się ono do rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu przywołania jego niesubordynowanych członków do porządku. Żadne społeczeństwo nie może istnieć bez kontroli społecznej.

3. Charakterystyka, zalety i wady tak zwanej samokontroli jako mechanizmu kontroli zachowań społecznych.

4. Mechanizmy kontroli społecznej - rodzaje, charakterystyka, zalety, wady

System kontroli społecznej składa się z następujących mechanizmów:

• psychospołecznych – Tzw. samokontrola będąca swoistym oddźwiękiem kontrolowania zachowań innych osób, stanowi posłuszeństwo wobec norm i wartości, nazywane niekiedy sumieniem bądź moralnym nakazem; bezpośrednio związany z moralnością człowieka, z poczuciem odpowiedzialności za własne działanie.

• materialno – społecznych – wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez pozostające w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje; przejawia się dążeniem do uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa

wady - samokontrola czasem nie wystarcza. Zachowujemy się według własnego systemu wartości, co nie zawsze jest dobre.

5. Zwyczaj i obyczaj - charakterystyka, różnice, skuteczność.

Składniki kontroli społecznej:

• Zwyczaj – to sposób zachowania się w określonej sytuacji, który nie wywołuje negatywnych reakcji otoczenia. Początkowo o charakterze indywidualnym, może jednak upowszechniać się obejmując zbiorowość terytorialną, przy czym każdy ma swobodę wyboru zwyczaju, co nie jest uwarunkowane wywoływaniem sankcji. Kwalifikuje się do psychospołecznego mechanizmu kontroli społecznej.

• Obyczaj – sposób postępowania, który grupa poddaje ocenom moralnym w sensie etycznym i za naruszenie którego stosuje sankcje; jest on formą zmuszania jednostek do respektowania wartości grupowych. Naruszenie nie jest respektowane przez prawo, ale obciążone sankcjami moralnymi. Kwalifikuje się do mechaniczno – społecznego mechanizmu kontroli społecznej.

Zwyczaj różni się od obyczaju tym, że jego nieprzestrzeganie nie niesie dla członka grupy żadnych negatywnych konsekwencji.

6. Sankcje - definicja, rodzaje, skuteczność.

Sankcje – pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych. Będąc instrumentem kontroli społecznej stanowią uzupełnienie obyczaju. Kierują zachowaniami, zwłaszcza postępowaniem.

• Podział sankcji:

• pozytywne - nagrody, uznanie

• negatywne - kary

• formalne - reakcje instytucji sformalizowanych

• nieformalne - reakcje opinii publicznej, kręgów koleżeńskich, sąsiedzkich, grup rówieśników i znajdują swój wyraz w działaniach instytucji nieformalnych

• Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:

• prawne – system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami

• etyczne – kwalifikują zachowania jako moralne (dobre) i amoralne (złe)

• satyryczne – stosowane wobec jednostek, których zachowanie uznano za śmieszne bądź komiczne

• religijne – obejmują nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych

• Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są możliwe do zastosowania.

XIV. ZBIÓR SPOŁECZNY, KATEGORIA SPOŁECZNA,

ZBIOROWOŚĆ SPOŁECZNA.

1. Definicja pojęć wraz z przykładami.

• Zbiór społeczny - ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ci ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy (łysi, blondyni, osoby z problemami ruchu)

• Kategoria społeczna - każdy zbiór społeczny wyróżniony na postawie posiadania określonej cechy; członkowie nie są połączeni żadną więzią wewnętrzną (kategoria zawodowa, kategoria wieku); na przykład: nauczyciele, więźniowie, lekarze, bezdomni.

• Zbiorowość społeczna - skupisko ludzi w którym wytworzył się i utrzymuje (bez względu na czas jej trwania) dowolny rodzaj więzi społecznej (inaczej: każda kategoria społeczna która wytworzyła dowolny rodzaj więzi społecznej); na przykład: słuchacze radia, uczestnicy koncertu.

2. Znaczenie tych pojęć dla prawidłowej analizy socjologicznej.

XV. RODZAJE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNYCH.

1. Definicja zbiorowości społecznej.

Skupisko ludzi w którym wytworzył się i utrzymuje (bez względu na czas jej trwania) dowolny rodzaj więzi społecznej.

2. Wymienienie omawianych zbiorowości społecznych z ich krótką charakterystyką

• Para - najmniej liczny rodzaj życia zbiorowego, obejmuje dwie osoby, powstają na gruncie styczności osobistych lub rzeczowych (zawsze bezpośrednie); rodzaje par: połączone więzią stosunków seksualnych,

więzią pokrewieństwa, stosunkiem pomocy, przyjacielskie.

• Krąg społeczny - luźne związki oparte na stycznościach bezpośrednich, o bardzo słabej więzi instytucjonalnej, pozbawione trwałych stosunków między członkami, posiadają ośrodek skupienia i indywidualność dominującą; pozbawienie wewnętrznej organizacji; główną funkcją jest wymiana poglądów, wiadomości oraz kształtowanie opinii; na przykład znajomi na imprezie.

• Grupa społeczna (patrz niżej)

• Rodzina (patrz niżej)

• Zbiorowości terytorialne - zbiorowość, której członkowie są połączeni więzią wspólnych stosunków do terytorium, na którym żyją i więzią stosunków wynikających z faktu zamieszkania na wspólnym terytorium; są nimi miasto, wieś, dzielnica miasta.

• Zbiorowości wyróżnione na podstawie odrębnej kultury - rodzaje:

klany (związki rodowe, stanowiące zaczątki instytucji politycznych, charakterystyczne dla społeczeństw pierwotnych), plemię (wyższa forma organizacji społecznej, obejmująca większą ilość rodów i klanów, wyodrębniona na podstawie posiadania własnego języka, obyczaju), lud (zbiorowości zajmujące miejsce pomiędzy plemieniem a narodem), naród (Europa Zachodnia: wysoki poziom kultury i organizacji politycznej, wspólny język, kultura; Europa Wschodnia i Środkowa: ukształtowana przez wspólną kulturę, własna sztuka, wspólne pochodzenie)

• Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań (patrz niżej)

XVI. Grupa.

1. Definicja grupy.

Co najmniej trzy osoby powiązane systemem stosunków uregulowanych instytucjonalnie, posiadających wspólne cele (zadania), niektóre wartości i oddzielone od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności.

2. Omówienie poszczególnych elementów charakteryzujących grupy.

• członkostwo - wskazuje na przynależność jednostki do określonej grupy; według socjologów powinna liczyć przynajmniej trzech członków, którzy mają określony rodzaj członkostwa, funkcję (rolę); wzór fizyczny i psychiczny członka grupy: wygląd zewnętrzny ograniczający się zwykle do pewnego stroju, wzór psychiczny: zasady i normy współżycia w danej grupie i innych zbiorowościach.

• zasada odrębności i identyfikacji - wyraża się w poczuciu solidarności i świadomości wspólnoty, która stanowi podstawę do pielęgnowania tradycji i zachowania ciągłości kulturowej każdej gru py. Zmiana zasady odrębności powoduje zmianę charakteru grupy. Zapewniają ją wartości materialne (majątek), duchowe (ideologia i zasady moralne) i symbole (odznaki)

• ośrodek skupienia - materialne podstawy istnienia (terytorium, lokal i jego wyposażenie środki transportu), wartości, idee, symbole (pieczęcie, sztandary, odznaki), które ją identyfikują.

• zadania - ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać.

• struktura grupy - układ wszelkich elementów, a nie tylko jej członków oraz zasady wzajemnego podporządkowania tych elementów. Rola jaką spełnia członek jest wynikiem zadań jakie ma spełnić w grupie.

Wymiary struktury grupy społecznej:

• rola społeczna - zbiór praw i obowiązków, przywilejów i wymagań, które instytucjonalnie określają zachowanie jednostki zajmującej daną pozycję.

• pozycja jednostki – zajmowana przez jednostkę w danej grupie, oznacza miejsce danej roli w grupie albo hierarchii ról.

• władza grupowa - wyraża się w kontroli jednego członka nad innymi bądź nawet na wymuszaniu zachowań uznanych za obowiązkowe lub pożądane z punktu widzenia danej grupy.

XVII. TYPOLOGIA GRUP

1. Czteroelementowa typologia grup.

Podział ze względu na strukturę:

• małe – tworzą strukturę prostą (mikrostrukturę), której zasadniczymi elementami są poszczególni członkowie, połączeni więzią bazującą na styczności bezpośredniej.

• duże – tworzą złożoną strukturę (makrostrukturę), składają się z różnych podgrup, oparte na stycznościach pośrednich i uprzedmiotowionych.

Podział ze względu na rodzaj więzi:

• pierwotne – więź oparta wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych

• wtórne – więź oparta na interesach i wynikająca ze styczności rzeczowych

Podział ze względu na zadania, występujące instytucje i organizację grupy:

• formalne – zwięzła organizacja, instytucje i ścisła kontrola wewnętrzna

• nieformalne – spontaniczny i nieformalny charakter

Podział ze względu na stopień trudności wejścia do grupy:

• inkluzywne – łatwy sposób uzyskania członkostwa

• ekskluzywne – charakter zamknięty, przyjmują tylko niektóre kategorie jednostek spełniające rygorystyczne warunki

Rodzaje grup społecznych nie zaliczone do żadnego z w/w podziałów:

• terytorialne – wyodrębnione na podstawie przynależności do danego terytorium

• powstałe na podstawie wspólnych wartości kulturowych – różnego rodzaju grupy etniczne

• odniesienia – grupa, do której jednostka należy bez względu na identyfikację czy jej brak z jej poglądami bądź grupa do której dana jednostka pragnie należeć lub nie, ale porównuje z nią swoje poglądy lub styl życia

• celowe – powstałe dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, więź wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu, działania członków typowo służbowe.

  • nacisku

  • interesu

XVIII. ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWIE ZACHOWAŃ.

1. Definicja pojęcia.

Jest to szereg stosunkowo luźnych tworów społecznych, mogących rozwijać zdolność do działań, nie posiadających zinstytucjonalizowanej więzi wewnętrznej lecz wyodrębnionych podobieństwem zachowań ich członków.

Podział:

• tłum – przelotne zgromadzenie większej ilości ludzi na przestrzeni dopuszczającej bezpośredni kontakt, reagujących spontanicznie na te same bodźce w podobny lub identyczny sposób, nie posiada żadnych ustalonych norm organizacyjnych i zespołu norm moralnych.

• tłum agresywny

  • linczujący - wymierzenie samosądu sprawcom

  • terroryzujący - występuje w programach walki z mniejszością etniczną

  • walczący - strajki, manifestacje

• tłum uciekający

  • panika ogarniająca grupę niezorganizowaną

  • panika w formie ucieczki zorganizowanej i sformalizowanej grupy

• tłum ekspresywny - przejawia się w celu publicznego wyróżnienia, pewnego poglądu, uznanie czegoś, albo potępienie czegoś

• Prawa tłumu

• zarażenie emocjonalne - zaraźliwe rozprzestrzenianie się w tłumie emocji wywołanych daną sytuacją

• dezindywidualizacja osobowości - jednostka traci swoją odrębność i indywidualność; u osobników w tłumie zanika świadomość własnego „ja” (własnej odrębności myśli i uczuć) i wpadają w stan fascynacji, a czasem wręcz hipnozy, myśli i uczucia zostają poddane jednemu kierunkowi

• naśladownictwo - jednostki w tłumie częściej naśladują zachowania innych, tu też jest mowa o „zaraźliwości społecznej” - np. jeśli ktoś w tłumie rzuci kamieniem inni szybko sięgną po kamień i również nim rzucą .

• publiczność

• audytorium (publiczność zebrana) – skupisko pewnej ilości ludzi żywiących podobne oczekiwanie przeżycia pewnych bodźców lub zainteresowanych tym samym, gotowych do reagowania w podobny sposób

• zbiegowisko – jest to przelotne skupienie pewnej liczby osób zainteresowanych pewnym zdarzeniem. Przyczyny to: ludzka ciekawość, nakaz uczestnictwa w pewnym istotnym wydarzeniu, styczność przestrzenna i społeczna, podobne reakcje emocjonalne, zainteresowanie tym samym.

• intencjonalna

  • zbiorowość szukająca rozrywki

  • zbiorowość szukająca informacji

• niezebrana – brak „zarażenia emocjonalnego” (radio, telewizja)

Rola publiczności w życiu społecznym

• wytwarzają wspólne zainteresowania

• postawy i przekonania pobudzają do refleksji

• wymiana opinii prowadzi do określonych zachowań

XIX. SOCJOLOGICZNA PROBLEMATYKA RODZINY.

1. Rodzina jako szczególna grupa społeczna.

Podstawowa grupa społeczna – jest:

• historycznie najstarszą formą życia

• najpowszechniejszą grupą społeczną

• podstawą istnienia społeczeństwa, na co wskazują jej zadania i wypełniane funkcje

Charakter stosunków jest nieformalny. Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe.

2. Problematyka funkcji rodziny.

• materialno – ekonomiczna – zaspokajanie materialnych potrzeb członków rodziny; członkowie rodziny, którzy zdobywają środki finansowe na jej utrzymanie - dzięki ich aktywności rodzina może funkcjonować jako pewna całość; członkowie rodziny tworzą wspólnie gospodarstwo domowe.

• opiekuńczo – zabezpieczająca – materialne i fizyczne zabezpieczenie członków rodziny w niezbędne do życia środki oraz wspomaganie i opieka nad tymi członkami którzy tego potrzebują (niepełnosprawni, chorzy, starsi), którzy ze względu na wiek, stan zdrowia, nie mogą sami zaspokoić własnych potrzeb.

• prokreacyjna – forma zaspokajania emocjonalno – rodzicielskich potrzeb współmałżonków i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa; wydawanie na świat potomstwa, pozwala na biologiczne przetrwanie społeczeństwa.

• seksualna – powszechnie akceptowalna forma współżycia płciowego; zaspokajanie popędu seksualnego małżonków.

• legalizacyjno – kontrolna – legalizacja niektórych typów zachowań człowieka i sprawowanie wzajemnej kontroli.

• socjalizacyjna – konsekwencja funkcji prokreacyjnej, jest realizowana dwupłaszczyznowo – przygotowanie dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról społecznych oraz wzajemne dostosowanie osobowości małżonków.

• klasowa – nadawanie dzieciom i nie pracującemu współmałżonkowi pozycji w strukturze klasowo – warstwowej i zawodowej danego społeczeństwa oraz socjalizacja potomstwa.

• kulturalna – zapoznawanie młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa, wpajaniu odpowiednich norm i systemów wartości oraz przekazywanie dziedzictwa kulturowego

• rekreacyjno – towarzyska – wypoczynek i nawiązywanie niezbędnych kontaktów towarzyskich.

• emocjonalno – ekspresyjna – zaspokojenie potrzeb emocjonalnych i wyrażanie swej osobowości.

3. Cykl życia małżeńsko-rodzinnego.

• narzeczeństwo – oficjalna umowa zobowiązująca w określonym czasie do zawarcia związku małżeńskiego, stanowi etap przygotowawczy do życia małżeńsko – rodzinnego

• małżeństwo bezdzietne – nabywanie nowych wspólnych nawyków, budowanie sukcesu małżeńskiego, dostosowywanie się do nowych ról (małżonka, partnera, gospodarza domu itp.)

• małżeństwo z dziećmi – tzw. rodzina pełna, składająca się ze stosunków wewnątrzrodzinnych oraz więzi rodzinnej

* Stosunki wewnątrzrodzinne – obejmują wzajemne stosunki między rodzicami, stosunek rodziców do dzieci i stosunki między dziećmi.

• rodzina z odchodzącymi dziećmi – dorastające dzieci odchodzą dążąc do samodzielności, co powoduje osłabienie więzi wewnątrzrodzinnych.

• małżeństwo odłączone od dzieci – ostatnie stadium rozpoczynające się odejściem ostatniego dziecka

4. Współczesne modele rodziny.

Rodzina nuklearna - tworzą ją dwa pokolenia tj. rodzice i dzieci.

Rodzina wielopokoleniowa - jest rodziną tradycyjną, obejmującą kilka pokoleń.

Rodzina monogamiczna - małżeństwo jednego mężczyzny i jednej kobiety.

XX. PROCESY SPOŁECZNE I ICH RODZAJE.

1. Definicja procesu społecznego.

Seria względnie jednorodnych zjawisk, wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie bądź serie zjawisk zachodzących w organizacji i strukturze grup, które zmieniają stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami składowymi zbiorowości. Procesy społeczne mogą powodować zmiany np. w osobowości, w postawach, w zachowaniach, w celach grupy, itp.

2. Rodzaje procesów społecznych i ich krótka charakterystyka.

• współzawodnictwo – polega na prześciganiu dążeń innych w celu szybszego dojścia do celu, powstaje na gruncie rozbieżności interesu, przekształca się w konflikt.

• konflikt – jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie bądź podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do celów podobnych albo identycznych; powstaje na podstawie antagonizmu

• ruchliwość – zmieniające miejsce jednostek w przestrzeni lub strukturach społecznych

• reorganizacja – proces nowego układania i integrowania systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen

• dezorganizacja – zespół procesów społecznych powodujących, że w ramach pewnej zbiorowości zachowania odchylające się od normy i oceniane negatywnie przekraczają dopuszczalne optimum i zagrażają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego. Przyczynami dezorganizacji mogą być np. : katastrofy żywiołowe, długotrwała wojna, kryzysy polityczne, rewolucje, masowe migracje, czynniki osobiste.

• przystosowanie – jednostka lub grupa znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej. Etapy procesu przystosowania: reorientacja psychologiczna, tolerancja, akomodacja, asymilacja

• współpraca – polega na uzgodnionym wykonywaniu działań w celu osiągnięcia wspólnego celu.

3. Znaczenie procesów społecznych dla kształtu życia społecznego.

Procesy społeczne często mogą doprowadzić do konkretniejszego ustalenia celu grupy. Jednostki podczas konfliktu, reorganizacji czy współpracy mogą określić dokładniej cele, jasne dla wszystkich. Często zdarza się również, że są powodem rozpadu grupy czy więzi.

XXI. RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA.

1. Definicja ruchliwości społecznej.

Przemieszczanie się jednostek społecznych lub kategorii społecznych w strukturze społecznej; polega na zmianie pozycji społecznej w tej samej zbiorowości lub też na przeniesieniu się do innej zbiorowości i zajęciu tam innej pozycji. Zmieniać pozycję mogą jednostki, grupy, kategorie zawodowe, społeczności lokalne.

2. Rodzaje ruchliwości społecznej.

• Ruchliwość pozioma (horyzontalna)

Ruchliwość pozioma oznacza przemieszczanie się jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii.

Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania.

• Ruchliwość pionowa (wertykalna)

Jest zmianą pozycji społecznej jednostki albo zbiorowości, wyrażającą się awansem lub degradacją bądź nobilitacją będącą skokowym przejściem do bardziej prestiżowej klasy czy warstwy społecznej albo innej zbiorowości.

W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury społeczeństwa.

• Ruchliwość wewnątrz pokoleniowa

Ruchliwość wewnątrz pokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup między poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia.

• Ruchliwość międzypokoleniowa

Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość międzypokoleniowa nauczycieli, księży itd.

• Ruchliwość strukturalna

Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń

• fluktuacja – zmiana zakładu pracy przez pracownika, uczelni lub wydziału przez studenta, a także szkoły przez ucznia. Ruchliwość związana ze zmianą zakładu, zwana płynnością załóg pracowniczych ma znaczące skutki społeczne i ekonomiczne

• wahadłowa – spowodowana lokalizacją instytucji. Z tego powodu ludzie zmuszeni są do codziennych przemieszczeń. Są to wędrówki między miejscem zamieszkania a miejscem pracy, studiów czy nauki, a także instytucjami zaopatrzenia i rozrywki, zwłaszcza w okręgach przemysłowych.

3. Przykładowe wskazanie związków wybranego rodzaju ruchliwości społecznej z przemianami ekonomicznymi.

Fluktuacja jest w przedsiębiorstwie zjawiskiem nieuniknionym i powoduje przemiany ekonomiczne. Powstają nowe miejsca pracy dla osób, których umiejętności, kwalifikacje oraz sposób bycia czy zachowania lepiej odpowiadają potrzebom przedsiębiorstwa. Zwalniane są osoby, które mają negatywny i szkodliwy wpływ na realizację danego przedsięwzięcia bądź pracę czy zachowanie innych pracowników. W wyniku tego firma ponosi koszty związane ze zwolnieniem pracownika (np. koszty odprawy) oraz zatrudnieniem nowego pracownika (np. koszty szkoleń), który może okazać się nieodpowiedni na dane stanowisko. W międzyczasie brak osoby zatrudnionej na danym stanowisku pracy przyczynia się m.in. do niezrealizowania jakiegoś przedsięwzięcia w określonym terminie.

XXII. KONFLIKTY SPOŁECZNE.

1. Definicja konfliktu społecznego.

Proces społeczny zachodzący pomiędzy jednostkami, grupami, klasami w wyniku sprzeczności interesów i powodujący wrogość między nimi, następstwem konfliktu jest współzawodnictwo i walka lub rozwiązanie kompromisowe.

2. Rodzaje konfliktów społecznych.

• Bezpośredni - ma miejsce między dwoma antagonistycznymi grupami bez pośrednictwa strony trzeciej

• Pośredni - strona trzecia występuje, ale nie jest w niego zaangażowana

• Elementarny - występuje pojedynczo – bez nawarstwiania innych sytuacji konfliktowych

• Jawny - jest uświadomiony przez strony, ukryty bywa wyparty do nieświadomości przez co jest trudniejszy do rozwiązania

• Ideologiczny - ma swoje podłoże w wyznawanych wartościach, normach czy ideologiach.

• Klasowy - wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych w sferze ekonomicznej, politycznej i ideologicznej

• Kulturowy - ma miejsce wówczas gdy kontaktujący się ze sobą przedstawiciele różnych kultur uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych wartości w związku z czym mają poczucie ich zagrożenia

• Organizacyjny - powstaje pomiędzy stronami wzajemnie od siebie uzależnionymi w ramach organizacji

• Pokoleniowy - toczy się pomiędzy generacjami, najpowszechniejszy

• Poznawczy - wynika z faktu że jednostki różnią się od siebie w ocenie otaczającej rzeczywistości i wyciągają z jej obserwacji odmienne wnioski.

3. Typowy przebieg konfliktu.

• pojawienie się sprzecznych celów, interesów, dążeń, postaw

• powstanie napięcia społecznego, masowa frustracja, poczucie zagrożenia

• ostre podziały w wyniku sprzeczności, niechęć, wrogość, uprzedzenia, racjonalizacja sprzeczności, czyli próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia

• jedna ze stron podejmuje walkę; ukryta lub jawna agresja

• pojawienie się dążenia do zakończenia konfliktu, z powodu: zwycięstwa jednej ze stron, wyczerpania wszystkich uczestników konfliktu, negocjacji i kompromisu

• pozostają uprzedzenia i urazy, które mogą prowadzić do nowych napięć

4. Sposoby zapobiegania konfliktom.

• negocjacje (rozmowy dobrowolnie podjęte prze strony konfliktu)

• mediacje (rozmowy prowadzone przez osobę trzecią)

• arbitraż (również udział osoby trzeciej, ale z zastosowaniem się do rozstrzygnięć arbitra)

• sąd

• głosowanie

5. Wady i zalety występowania konfliktów społecznych.

Pozytywne cechy:

• obniżają wszelkie wady i słabości struktury organizacji
  restrukturyzacja organizacji

• aktywizacja uczestników organizacji

• wzmocnienie kontaktów osobowych w ramach zbiorowości

• wyrastają nowe autorytety nie formalne

Negatywne cechy:

• spadek energii pracowników

• przejściowe obniżenie efektywności pracy

• dezintegracja zbiorowości traktowanej jako całość

• atmosfera wrogości, brak zaufania

• może przyczynić się do obniżenia morale pracowników

6. Konflikt społeczny a konflikt ról.

Konflikt społeczny istnieje między odrębnymi jednostkami w społeczeństwie, a konflikt ról dotyczy danej jednostki i jej rozdarcia wewnętrznego pomiędzy spełnianiem każdej z pełnionych ról społecznych.

XXIII. METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA UPRAWIANIA SOCJOLOGII.

1. Teoretyczne i empiryczne aspekty socjologii jako nauki.

Socjologia to nauka badająca społeczeństwo, która występuje w aspekcie zarówno teoretycznym jak i empirycznym. Socjologia teoretyczna dostarcza empirycznej i innym naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Natomiast socjologia empiryczna bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną; ma powiązania z socjologią ogólną, weryfikuje jej założenia teoretyczne w badaniach praktycznych wzbogacając ogólną teorię socjologiczną poprzez wyprowadzenie uogólnień.

2. Socjologia jako nauka empiryczna i konsekwencje z tego wynikające.

Z punktu widzenia metodologii nauki – socjologia jest jedną z najbardziej empirycznych nauk. Badając reakcje społeczne obserwujemy, że prawidła zachowania się grupy w określonych sytuacjach mogą się zmieniać. Potrzeba więc ciągłych badań, doświadczeń, eksperymentów. Drobne zmiany zachodzące w społeczeństwie mogą pociągać za sobą istotne zmiany w badanych zachowaniach, relacjach. W socjologii mamy do czynienia z plastycznym człowiekiem. Nad wieloma czynnikami możemy panować, nad innymi nie.

3. Ograniczenia stosowania empirii w odniesieniu do zbiorowości społecznych.

Nie można przeprowadzać badań ze względu na aspekty moralne, etyczne czy prywatność człowieka. Potrzebna jest zgoda człowieka na przeprowadzenie badania (nie zabiję czyjeś matki by sprawdzić reakcję dzieci).

4. Problematyka tzw. współczynnika humanistycznego.

Współczynnik humanistyczny - postawa metodologiczna, określająca nastawienie badawcze względem przedmiotu badań. Ogólna idea polega na tym, aby analizować działania społeczne z uwzględnieniem ich znaczenia dla aktorów działających, tzn badacz powinien brać pod uwagę, co dane działania znaczą dla aktorów działających, starać się przyjmować "punkt widzenia" badanych.

• METODA - powtarzalny, skuteczny sposób rozwiązania jakiegoś problemu badawczego.

• Metodologia to nauka o metodach badań naukowych, ich skuteczności i wartości poznawczej. Naukę uprawiamy według określonych reguł, natomiast wiedzę przyjmujemy w sposób przypadkowy.

• Innym problemem metodologicznym jest fakt, że w tej nauce tej mamy często do czynienia z konfliktem pomiędzy badaniami jakościowymi, a ilościowymi.

• Metody jakościowe zakładają, że wiele spraw lepiej bada się poprzez dogłębne zrozumienie rzeczywistości niż przez liczby i statystykę. Przedstawiciele nurtu jakościowego wolą zatem przeprowadzać badania terenowe, poprzez wielogodzinne wywiady, czy uczestniczące obserwacje, niż robić sondaże i ankiety. Interesuje ich odpowiedź na pytanie "dlaczego" w większym stopniu niż na pytanie "ile".

• Do badań jakościowych należą:

• obserwacja uczestnicząca, nieuczestnicząca

• wywiad

• W metodach ilościowych mamy do czynienia ze statystyką. Na podstawie liczb można wyciągnąć wnioski o danej zbiorowości, przebadać większe zbiorowości, co jest niewykonalne w przypadku badań jakościowych, jednak liczby nigdy nie będą wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości..

• Do badań ilościowych należą m.in.: ankiety, sondaże.

• Trzy podstawowe style badań socjologicznych:

styl „miękki” - stosowanie tego stylu pozwala badaczowi poznać podejmowane problemy w wyniku swobodnej obserwacji, często uczestniczącej, a zaobserwowane zjawiska opisywać w luźnej formie.

styl sondażowy - za podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestionariusz, który może być stosowany jako: ankieta środowiskowa, audytoryjna, pocztowa, prasowa; pozwala na zebranie danych nadających się do analizy statystycznej.

styl „twardy” - opiera się na technikach umożliwiających zebranie materiału nadającego się do matematycznego opracowania, które są podstawą do konstruowania matematycznych modeli badanych sytuacji problemowych poddawanych weryfikacji, najczęściej eksperymentalnej.

• Typy badań:

opisowe - występuje gdy badacz chce uzyskać naukowo potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym.

wyjaśniające bądź teoretyczne - występuje gdy badacz chce wiedzieć dlaczego potencjalne jednostki mają taki a nie inny pogląd na rolę i prace innej jednostki.

praktyczne - stawia sobie wyraźne cele, głównie zebranie praktycznych danych, zwykle podejmowanych w celu dokonania konkretnych zmian i przekształceń w jakiejś dziedzinie.

XXIV. PODSTAWOWE ZASADY PROWADZENIA BADAŃ SOLCJOLOGICZNYCH.

1. Najważniejsze ograniczenia w kompleksowym badaniu zbiorowości społecznych.

Pewność wyniku badania daje tylko badanie wyczerpujące, a więc takie, w którym badana jest cała populacja. Nie ma i nie może być próby, która dawałaby pewność uzyskania wyniku zgodnego z wynikiem badania populacji. Z tego względu istnieje ryzyko wystąpienia błędu statystycznego. Można go minimalizować, poprzez zwiększanie liczebności próby. Jest to jednak sposób bardzo kosztowny.

2. Problematyka reprezentatywności badań socjologicznych: a) wyjaśnienie pojęcia, b) uwarunkowania właściwej reprezentatywności, c) korzyści oraz zagrożenia.

a) Przeprowadzenie badań według odpowiednich kryteriów (pewnych prawidłowości); Część populacji pozwalająca w przybliżeniu opisać całość populacji; zbadanie każdej jednostki populacji nie jest możliwe z wielu przyczyn ( np. kosztowność). Umożliwia ona zdobycie wiedzy o stosunkowo dużej zbiorowości na podstawie zbadania jej reprezentantów.

b) Aby wnioskowanie o populacji na temat próby było poprawne, próba badawcza musi być próbą reprezentatywną dla populacji, na temat której chcemy formułować wnioski.

c) korzyści: stosuje się ją, gdy badanie wyczerpujące jest niecelowe z uwagi na wysokie koszty, gdy badane są fakty bardziej neutralne, wówczas badania takie są wyjątkowo trafne.

zagrożenia: przy stosowaniu tej metody należy wziąć pod uwagę, uzyskane wyniki mogą nie odpowiadać rzeczywistości, gdy odpowiedzi udzielone przez respondentów mogły by postawić ich w niekorzystnym świetle

3. Anonimowość respondenta - korzyści, zagrożenia.

Ludzie wypowiadający się anonimowo najczęściej są szczerzy. W przypadku badań nie anonimowych mogą wypowiadać się pod presją, nieszczerze, z obawą o ich identyfikacji. O anonimowości decyduje nie tylko brak imienia i nazwiska. Istnieją inne dane, zestawienia danych, które mogą zidentyfikować respondenta. Pełne przestrzeganie tej zasady buduje zaufanie. Łamanie jej, albo choćby pojedyncze odstępstwa od niej, niszczą delikatną więź między badaczem a respondentem, która jest konieczna dla pozyskania od respondentów pełnej i prawdziwej informacji na dany temat.

Jednak nie można całkowicie zaprzestać zbierania danych o respondentach. Chcąc poznać oceny musimy wiedzieć, kto te oceny wydaje. Im bardziej doświadczona jest osoba wypełniająca np. ankietę – tym ta ankieta cenniejsza dla badacza.

Istotne są takie dane jak np. wiek, doświadczenie, płeć. Metryczka ankiety musi być tak skonstruowana, by respondent nie musiał obawiać się identyfikacji.

4. Wybór odpowiednich technik badawczych.

TECHNIKA - szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych (metod), sposób prowadzenia obserwacji, gromadzenia materiału itp.

Techniki badawcze:

• obserwacja

  • ujawniona

  • nieujawniona

  • uczestnicząca

  • nie uczestnicząca

• ankieta – prosta, szybka forma, istnienie problemu anonimowości, który wywołuje możliwość nieprawdziwości uzyskanych informacji

• wywiad – zawiera założenia ankiety ale odbywa się w formie ustnej; technika dokładniejsza ale dużo bardziej czasochłonna, daje możliwość pogłębienia wcześniej zdobytych informacji

• wywiad z ekspertami społecznymi – mogą nimi być członkowie badanych grup, instytucji itd.

• statystyka – oparta na prawidłowościach matematycznych, może okazać się zawodna tj. błędnie ukazywać elementy składowe

• badanie materiałów urzędowych – umożliwia uzyskanie informacji z lat ubiegłych, materiały urzędowe to wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, harmonogramy itd., nie są tworzone w celu badań socjologicznych – w związku z czym istnieje możliwość pojawienia się problemu przekładu i interpretacji.

Polskie techniki badawcze:

• użycie materiałów biograficznych – Florian Znaniecki

• eksperyment – działanie polegające na kontroli pewnej ilości czynników, przy manipulacji innymi w celu zaobserwowania zmian zachodzących przy danym stanie rzeczy.

5.Komplementarność stosowanych technik badawczych.

Dla najlepszego wyniku badań najlepiej użyć kilku typów badań socjologicznych. Wyniki wtedy będą prawdziwsze, wiarygodniejsze, obiektywniejsze.

XXV. OBSERWACJA.

Obserwacja to celowe, tzw. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub zjawiska. Zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w (prostych lub złożonych) sytuacjach społecznych, bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.

1. Obserwacja przypadkowa a naukowa.

Obserwacja naukowa musi być rzetelna i musi spełniać określone warunki:

• Zanim zacznę przygotowywać obserwację, musze dobrze poznać zjawisko obserwowane, wiedzieć, co mnie może spotkać w czasie obserwacji, jak w ogóle wygląda to zjawisko.

• Na ogół obserwujemy zjawiska w długim okresie czasu i w różnych miejscach. Potrzeba więc więcej osób obserwujących, które należy odpowiednio wcześniej przygotować (przeszkolić, wyposażyć w narzędzia badawcze, narzędzie służące do komunikacji)

• Ważne są badania pilotażowe (te same okoliczności, co w badaniu właściwym, tyle, że przeprowadzane w znacznie krótszym czasie). Badania te pozwalają dostrzec różne problemy związane z badaniem

określonego zjawiska, których badacz nie zauważył wcześniej.

Cechy obserwacji:

• premedytacja - prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania, szczegółowo sformułowanego,

• planowość - metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

• celowość - uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących z punktu widzenia rezultatu zjawiskach.

• aktywność - obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując interesujących go cech obserwowanego przedmiotu,

• systematyczność - przeprowadzana według określonego systemu, powinna trwać ciągle, pozwalając spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia.

Rodzaje obserwacji:

Ze względu na jawność postępowania badawczego

Ujawniona - badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; istnieje możliwość nienaturalnego zachowania osób obserwowanych

Nieujawniona - obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań; nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania.

Ze względu na udział obserwatora w zjawisku obserwowanym

Uczestnicząca - obserwator jest czynnie zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje rolę jednego z jej członków i na bieżąco wykonuje związane z tym zadania. Badane zjawiska obserwowane są od wewnątrz życia grupowego.

Nieuczestnicząca - badacz pozostaje na zewnątrz zjawiska obserwowanego, lecz ma on swobodę poruszania się w badanym środowisku.