Wiosna Ludów 1848 r. na ziemiach polskich

Zabór austriacki

Podobnie silny opór przeciwko poczynaniom germanizacyjnym stawiali Polacy na Pomorzu, Warmii i Mazurach. Mniej zaangażowani niż Poznaniacy w działalność powstańczą, prowadzili uporczywie wszechstronną pracę organiczną, związaną z utrwalaniem postaw demokratycznych i narodowych wśród polskiej ludności. Ostatecznie rząd pruski zniósł feudalną pańszczyznę na wsi i zezwolił na używanie języka polskiego w szkołach podstawowych.

W 1848 r. znacznie nasiliły się niepodległościowe tendencje także w zaborze austriackim. Podsycały je wieści o sukcesach rewolucji ludowych w Pradze i Wiedniu oraz upadku rządu Metternicha.

Z Krakowa i Lwowa słano do cesarza petycje, żądające równości wobec prawa, wolności słowa, zwołania sejmu, zniesienia powinności poddańczych, a przede wszystkim pańszczyzny, wreszcie w sprawach narodowych - spolszczenia szkół i urzędów. Równocześnie w Krakowie utworzony został Komitet Narodowy, który przystąpił do organizowania Gwardii Narodowej.

Wówczas władze austriackie faktycznie zniosły pańszczyznę, jednak ostatecznie niepodległościowe wystąpienia Polaków zostały spacyfikowane, a polskie organizacje wojskowe rozbrojone.

Powstanie wielkopolskie (poznańskie)

Przebieg

Na wieść o berlińskiej rewolucji marcowej utworzono w Poznaniu 20 marca Komitet Narodowy, do którego przyłączyli wypuszczeni z pruskiego więzienia działacze związani z przygotowaniami powstania w 1846 roku (Ludwik Mierosławski i Karol Libelt). Komitet proklamował niepodległość, odmawiając bezpośredniego wcielenia części Poznańskiego do Prus i przystąpił do organizacji sił zbrojnych. Naczelnym wodzem powstania został Ludwik Mierosławski.

W Komitecie istniały dwa skrzydła: lewe, którego celem było powstanie ludowe i walka przeciw monarchii, oraz prawe, dążące do porozumienia z królem pruskim w zamian za uzyskanie autonomii dla Poznańskiego.Chłopom za udział w powstaniu obiecano na własność grunty dotąd użytkowane, a bezrolni mieli otrzymać przydziały ziemi. Powstanie wsparł pułk piechoty liniowej z Poznania, którym dowodził płk Jabłkowski.

W kwietniu niemal w całym Wielkim Księstwie dochodziło do starć lokalnych formacji powstańczych z oddziałami pruskimi. Jednak 11 kwietnia 1848 Komitet podpisał z przedstawicielem władz pruskich ugodę w Jarosławcu. W zamian za obietnicę autonomii części Poznańskiego zgodzono się na rozwiązanie większości oddziałów powstańczych (kosynierów). Ci ostatni ugodę tę przyjęli jako zdradę, ale większość sił rozwiązano. Prusacy mimo to nie dotrzymali obietnicy i przystąpili do likwidacji sił powstańczych (bitwa pod Książem). W odpowiedzi na to, istniejące jeszcze oddziały polskie stawiły czynny opór i odniosły kilka zwycięstw (pod Miłosławiem, Wrześnią i Sokołowem). Mimo to wojska powstańcze uległy rozprzężeniu. 8 maja doszło do podpisania umowy kapitulacyjnej. Wciąż jednak dochodziło do walk na innych obszarach centralnej i zachodniej Wielkopolski: pod Bukiem, Rogalinem i Rogalinkiem oraz pod Doktorowem, zwycięskich jednak dla Prusaków. Ostatecznie główne siły Mierosławskiego złożyły broń 9 maja w Bardzie.

Kampania północna

Doniesienia o kapitulacji głównych sił powstańczych nie dotarły początkowo na północ Wielkiego Księstwa – na Pałuki. Tam starcia także trwały już od miesiąca (m.in. 5 kwietnia Prusacy wymordowali polskich kawalerzystów pod Łabiszynem). W nocy z 7/8 maja, gdy w Wielkopolsce decydowano o poddaniu się, kosynierzy z okolic Wągrowca, Gołańczy i Szubina, wsparci przez lokalnych powstańców, w krótkiej bitwie zajęli Kcynię. Był to największy sukces powstańczy w tym rejonie. Jednak osamotnione i izolowane od reszty Wielkopolski oddziały nie miały żadnych szans z regularną armią. 17 maja skapitulował pod Żninem ostatni duży oddział powstańczy.

Odwilż posewastopolska

Wojna krymska 1853-1856 - klęska Rosji, zacofanie armii rosyjskiej, słabość państwa carów oraz uświadomienie sferom rządzącym konieczność reform

- działalność Hotelu Lambert nawołująca do walki z Rosją

- państwa zachodnie nie angażują się w sprawę polską

- śmierć cara Mikołaja I 1855 - nowym carem zostaje Aleksander II, który głosił poglądy liberalne

- rozwój kół spiskowych i przygotowania do powstania,

- działalność białych - powstanie nie ma szans, pokojowe manifestacje i działania dyplomatyczne mogą przyczynić się do interwencji mocarstw w sprawie polskiej

- działalność czerwonych - dążyli do powstania, ich trzon stanowiła młodzież

Polacy znów zaczęli wierzyć w odzyskanie autonomii i przywrócenie konstytucji z 1815 roku. Car Rosji zniósł stan wojenny obowiązujący od upadku powstania listopadowego, ogłosił amnestię, złagodził cenzurę, otworzył polskie szkoły, m.in. Akademię Sztuk Pięknych i Akademię Medyko-Chirurgiczną. Polacy znów mogli sprawować urzędy. Założono Towarzystwo Rolnicze, które skupiło większość ziemiaństwa z Królestwa. Na jego czele stanął hrabia Andrzej Artur Zamoyski. Podczas spotkań oficjalnie omawiano problemy ekonomiczne, a nieoficjalnie Towarzystwo pełniło rolę nielegalnego parlamentu.

Marzenia wolnościowe rozwiał jednak Aleksander II w 1856 roku, gdy przyjechał do Warszawy. Do witających go osób powiedział: "żadnych marzeń panowie, żadnych marzeń".