przydatne zwroty do opisu, analizy i pojecia

PRZYDATNE ZWROTY DO OPISU/ANALIZY:


Kompozycja

 


Perspektywa

umiejętność przedstawiania trójwymiarowych przedmiotów na płaszczyźnie, zgodnie z prawami widzenia.W niektórych przypadkach perspektywa jest trudna do ustalenia. W takim przypadku nalezy wykreżlic sobie pomocnicze linie i sprawdzić gdzie jest punkt zbiegu.

perspektywa ukośna w tym przypadku ma dwa punkty zbiegu poza obrazem


Kolorystyka

Światłocień


Wyraz dzieła, ekspresja





malarstwo

 

Tematy malarskie

Pejzaż-krajobraz gatunek głównie w malarstwie, grafice i rysunku ukazujący widok natury. W zależności od ściślej pojętego tematu wyróżniamy: wedutę, marinę, pejzaż fantastyczny. Pojawił się już w starożytności, jako tło, aby w sztuce hellenistycznej nabrać samodzielnego charakteru. W średniowieczu, jako tło wskazujące miejsce przedstawionej sceny (zwłaszcza tło architektoniczne).  XIII-XIV w. -Włochy - rozwój perspektywy w krajobrazach. Pejzaż, jako samodzielny gatunek zawdzięczamy holenderskim malarzom XVII wieku.
Pejzażysta-twórca uprawiający ten rodzaj malarstwa


Marina temat w malarstwie przedstawiający pejzaż, którego głównym składnikiem jest morze, widok portu, plaża, statki, morskie bitwy. Rozwinął się w krajach związanych z morzem o tradycjach żeglarskich. Jako odrębny gatunek występuje od XVII wieku- Holandia.


Weduta dzieło malarskie, rysunek, grafik, fotografia i.in. ukazujące widok miasta, jest rodzajem pejzażu, który może być połączony z mariną (widok portu i zabudowań nadbrzeznych, mostków itp.) lub zawierać sztafaż. weduta pojawiła się już w starożytności, ale stanowiła jedynie tło. Jako samodzielny gatunek wystepuje od XVII w. Znana jest tzw. weduta włoska, szczególnie wenecka, której prekursorami byli malarze flamandzcy, przebywającu w Rzymie. wedutą jest panorama- widok obejmujący znaczną część miasta z dużej odległości. Przy weducie stosuje się zwykle perspektywę zbieżną. Zestawienie fantastycznych budowli, często wymyślonych przez artystę z realnymi nazywane jest capriccio (Giovanni Battista Piranesi). Znani wedutyści: Bernardo Bellotto, zw. Canaletto, Zygmunt Vogel, Giovanni Antonio Canal, zw. Canaletto, Luca Carlevarijs.


Nokturn (franc.- nocturne- nocny) przedstawienie sceny w nocy, zwłaszcza krajobrazowej, ale wystepują także nocne sceny rodzajowe. Twórcą nokturnu był Caravaggio, którego dzieła charakteryzują się silnym kontrastem światłocieniowym. Od niego i jego uczniów pochodzi okreslenie mariera tenebrosa, – której cechą wyróżniającą są właśnie silne kontrasty. Dużą popularnością temat ten cieszył się w malarstwie romantyzmu, w którym otrzymał znaczenie symboliczne- noc jako coś niepoznanego.  W impresjonizmie wykształciły się dwa typy nokturnów- akcentujące nieliczne światła, lub ogólna ciemność w jednolitym tonie. Również w tym okresie i później  mamy do czynienia z nokturnem o żywych barwach.
Michelangelo Merisi da Caravaggio, Georges'a de La Toura, Jose de Ribera, Caspar David Friedrich, William Turner


sztafaż zazwyczaj postacie ludzkie, ale też zwierzęta i drobne elementy dopełniające główny temat obrazu, zazwyczaj tło- wedutę lub marinę. sztafaż może pełnić pomocna rolę w kompozycji obrazu, zachowując kompozycję.


Przedstawienie rodzajowe w malarstwie, grafice, rzeźbie, ukazuje scenę z życia codziennego lub obrzędu czy święta lub związaną z życiem towarzyskim. Pojawiło się na przedmiotach codziennego użytku w starożytności. Jako odrębny gatunek ten typ przedstawienia rozkwitł w XVI wieku. Bardzo popularny w okresie baroku i rokoka (XVII, XVIII wiek), kiedy występował albo jako scena sielankowa ( spokojne życie, na łonie natury, sceny w ogrodach, przy wiejskich chatkach, sztucznie budowanych w ogrodach przypałacowych), albo scena moralizatorska, również związana z elementami vanitas (refleksja nad marnością życia ludzkiego- np. leżąca pod drzewem czaszka ludzka)


Portret temat dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego lub innego przedstawiający postać ludzką i odwzorowujący jej cech y zewnętrzne i czasami wewnętrzne (portret psychologiczny). Portret może obejmować tylko głowę, popiersie (głowa z ramionami) lub całą sylwetkę, en face( z przodu, frontalnie) lub en trois quarts (z trzech czwartych). Wyróżnia się portrety: reprezentacyjne, niereprezentacyjne, zbiorowe (może przedstawiać całą rodzinę lub kilka osób), autoportret (portret twórcy wykonany przez niego samego), portret pośmiertny (może być trumienny)


Akt przedstawienie nagiej sylwetki portretowanego, może być samodzielnym tematem, lub jednym w kilku elementów kompozycji dzieła. Może być również tylko studium pomocniczym.  Pojawił się w sztuce prehistorycznej, ale największe znaczenie zdobył w greckiej rzeźbie starożytnej – ustalił się kanon ciała ludzkiego. W średniowieczu mało popularny temat o negatywnym wydźwięku. Renesans i barok- bardzo popularny (Rubens- kształty rubensowskie- nagie, grube kobiety).


batalistyka (malarstwo batalistyczne) – rodzaj malarstwa historycznego, rysunku lub grafiki, którego tematem są sceny bitewne, wojny, życie obozowe wojowników. Temat pojawił się w malarstwie wazowym starożytnej Grecji- cen tauromachia i gigantomachia. W renesansie głównym twórcą batalistycznym był Paolo Ucello. Polscy artyści posługujący się tym tematem to m.in. bracia Kossakowie i Jan Matejko.


Martwa natura jeden z najpopularniejszych tematów głównie malarski, przedstawiający efektywne zestawienie różnych przedmiotów codziennego użytku np. naczynia, kieliszki, ale także kwiaty i owoce, jedzenie, zabite zwierzęta np. zwierzynę łowną, broń, książki, świece, instrumenty muzyczne itp. Martwa natura zwykle jest tematem samodzielnym, ale także bywa elementem większej kompozycji, np. wnętrza. W zależności od przewagi elementów kompozycji wyróżnia się martwa naturę kwiatową, owocową, śniadaniową, kuchenną, vanitas itd. Temat malarski stosowany był już w czasach antycznych. Jako odrębny gatunek rozwinął się we Flandrii I Holandii w XVII w. Przedmioty często zawierają znaczenie symboliczne, w szczególności, gdy zestawione są ze scenką rodzajową lub wnętrzem. Posiadają również przekazy moralizatorskie i aluzje.Osobliwym przykładem jest również trompe l’oeil.


Trompe l’oeil  (franc. zmylić oko) iluzjonistyczne malarstwo sztalugowe w typie martwej natury, bardzo popularne w okresie baroku w Holandii, Flandrii i Włoszech i Hiszpanii. Cechą charakterystyczna tego rodzaju malarstwa jest zazwyczaj bardzo realistyczne przedstawienie kawałka deski, do której przypięte lub przywieszone są drobne przedmioty np. pióra, broń, martwa zwierzyna łowna, listy, zdjęcia, dokumenty, czasami książki.


Inne pojęcia

Alla prima (od razu, za jednym razem)- sposób malowania (gł. malarstwo olejne) bezpośrednio na zaprawie, bez wcześniejszego przygotowania podmalówek i rysunku. Technika stosowana od XVIII w. a najbardziej popularna w impresjonizmie (XIX w.), związana z założeniami kierunku, gdy obrazy malowano szybko, aby uchwycić dany moment.


Aureola okręg wokół głowy świętego, nimb - świetlisty krąg, mandorla (wł. migdał)- aureola w kształcie migdała


Cloisonizm sposób malowania polegający na stosowaniu plam o jednolitej barwie i otoczonych wyrazistym konturem, zapoczatkowany przez Émile'a Bernarda i Paula Gauguina i kontynuowany przez malarzy skupionych wokół szkoły z Pont-Aven.


En grisaille rodzaj malarstwa monochromatycznego, wykonanego odcieniami szarości, którego celem jest uzyskanie efektu płaskorzeźby, rzeźby lub sztukaterii. Popularne w malarstwie architektonicznym, iluzjonistycznym.


Izokefalizm (gr. isos-równy, cefale-głowa), kompozycyjny sposób przedstawiania wielofigurowych  scen, polegający na umieszczeniu głów postaci w jednej linii. stosowany głównie w malarstwie, mniej w rzeźbie. Znany już w starożytności, Bizancjum, bardzo popularny w średniowieczu- gotyckie malarstwo i renesansie.


Malarstwo monochromatyczne, monochromatyzm operowanie różnymi odcieniami tylko jednej barwy, zwykle szarościami, w celu uzyskania jednolitego tonu malowidła. Występował w średniowieczu, a najbardziej popularne stało się w XVII wieku-Holandia.


Sfumato (wł. zadymione, mgliste, cieniowane) miękki modelunek światłocieniowy, łagodne przejście między partiami ciemnymi i jasnymi, sprawiający, że kontur się zaciera, oglądana scena znajduje się za mgłą. Mistrzem sfumato był Leonardo da Vinci, który wykorzystywał rozproszone światło podczas malowania. Doskonałym przykładem jest np. jego dzieło „Jan Chrzciciel”, gdzie postać wyłania się jakby z mglistego dymu, który zaciera kształt sylwetki w dolnej części.


Światłocień rozmieszczenie i wzajemnie przenikanie się świateł i cieni na obrazie w celu nadania kształtom trójwymiarowości.


Miękki modelunek światłocieniowy- obszary oświetlone (potocznie – światła) delikatnie przechodzą w ciemniejsze partie, nawet do czerni, por. sfumato.


Twardy modelunek światłocieniowy-obszary światła silnie kontrastują z plamami cienia np. malarstwo Georges'a de La Toura.


Werniks specjalny lakier stosowany w malarstwie (temperowym, olejnym), którego główną funkcją jest zabezpieczenie warstw malarskich przed uszkodzeniem. Tradycyjny werniks to rozpuszczona żywica w olejku lotnym lub alkoholu. stosuje się go jako izolację oddzielającą warstwy farb, jako spoiwo zmieniające właściwości farb i najczęściej stosowany jako wykończenie obrazu. Rozprowadzany jest tamponem, pędzlem lub ręka. Obecnie stosuje się werniksy w sprayu (wykańczające).
nazwa werniks dotyczy także środka stosowanego w akwaforcie, jako specyfiku do zabezpieczenia przed działaniem kwasu (werniks akwafortowy).


Architektura


Abakus płyta stanowiąca najwyższą część głowicy kolumny antycznej. W porządku doryckim i toskańskim płyta była kwadratowa i oparta na echinusie, a w jońskim i korynckim miała kształt prostokątny o zdobionych i zaokrąglonych krawędziach. Na abakusie spoczywa najniższa część belkowania - architraw

Adyton najświętsze miejsce starożytnej świątyni, gaju lub groty, ukryte lub stanowiące część celli, przeznaczone wyłącznie dla kapłanów. Zazwyczaj znajdował się w nim kultowy posąg bóstwa, najświętsze przedmioty, a czasami było miejscem wyroczni. W delfickiej świątyni Apollina w miejscu tym znajdował się omfalos, złoty posąg bóstwa, święty laur, grobowiec Dionizosa i ustawiony nad wieszczą szczeliną trójnóg, na którym zasiadała Pytia

Aedicula w starożytności kapliczka zwieńczona frontonem, opartym na kolumnach, pilastrach lub antach, służąca do ustawienia posągu; model budynku o charakterze wotywnym, w średniowieczu i szt. nowożytnej miniaturka budowli trzymana przez fundatora; motyw dekoracyjny; jako sterczyny w renesansowych attykach

Agora plac w starożytnej Grecji służacy celom politycznym, administracyjnym, religijnym, handlowym. Znajdowały się na niej budowle świecki, ołtarze. Rzymskim odpowiednikiem agory jest forum


Akant roślina, której liście naśladowano w architekturze jako motyw dekoracyjny. Jako ornament pojawia się w głowicach kolumn, szczególnie porządku korynckiego, stosowany również w renesansie i baroku, w romanizmie (znacznie stylizowana forma)

Akroterion dekoracyjny element architektoniczny w kształcie palmety, liści i wolut, rzadko z figurami, wieńczący wierzchołek i skraje frontonu świątyni antycznej.

Amfilada układ amfiladowy- układ pomieszczeń połączonych wejściami, umieszczonymi na jednej osi.  Najczęściej stosowany w pałacach począwszy od dojrzałego renesansu, szczególnie charakterystyczny dla barokowych i klasycystycznych wnętrz reprezentacyjnych. W XIX i XX w. amfiladowy układ spotykany jest w wielu mieszkaniach kamienic miejskich


Apsyda (absyda) głównie w arch. sakralnej pomieszczenie w kształcie półkolistym , trójlistnym, podkowiastym lub trapezoidalnym zamykające prezbiterium, nawę lub ramiona transeptu. Występuje od starożytnego Rzymu, poprzez średniowiecze (trójlistne (romanizm), bardzo rozbudowane, szczególnie w arch. gotyckiej-wieloboczne zamknięcie chóru) do renesansu.

Arabeska motyw zdobniczy w formie stylizowanej wici roślinnej, zwykle w układzie symetrycznym, wywodzi się ze starożytnośc (Grecja, Rzym) występuje głównie w sztuce islamu i renesansie.

Architraw najniższa część belkowania podtrzymująca belki stropowe, spoczywająca na kolumnie lub innej podporze. Występuje we wszystkich starozytnych porządkach architektonicznych, a także w późniejszych stylach. Porządek dorycki:gładki, joński:3 poziome listwy wysuwające sie do przodu, koryncki:profilowane listwy


Archiwolta dekorowane czoło arkady pokrywające krzywiznę łuku konstrukcyjnego, rzeźbione ciągiem w klińcach łuku lub dopiero w materiale narzutowym. Występuje na łukach arkady drzwi, okien i innych otworach prawie we wszystkich okresach. Najbardziej okazałymi są zwielokrotnione, uskokowe łuki konstrukcyjne romańskich i gotyckich portali.


Arkada element architektoniczny zbudowany z dwóch podpór(filar- filar, kolumna-kolumna, filar kolumna (naprzemiennie)) zamkniętych górą łukiem. Jeżeli podpory zamknięte są prosto- nie jest to arkada. Ślepa arkada- to blenda(wnęka) zamknięta od tyłu prosta ściana. Fryz arkadkowy- fryz w postaci płaskorzeźbionych arkadek.


Baptysterium samodzielna budowla centralna wznoszona w sztuce wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej po zachodniej stronie kościoła zawierająca wewnątrz piscynę- misą chrzcielną. W późniejszym czasie całą budowlę zastąpiono chcrzecielnicę ustawioną wewnątrz kościoła.


Barbakan (rondel) część obwarowań miejskich w formie okrągłej baszty z dziedzińcem, wysunięta przed linię murów i połączona z nim mostem lub szyją bramną (osłoniętym przejściem „tunelem”). Rozwiązanie takie pozwalało na obronę przed murem poprzez atak boczny. Stosowany w średniowieczu. W Polsce najbardziej znany zachowany jest barbakan w Krakowie i Warszawie.


Blenda płytka wnęka w murze w formie okna lub arkad stosowana w celach dekoracyjnych, zwykle otynkowana i malowana (rysunek maswerku). Błędnie rozpoznawana jako zamurowany, istniejący wcześniej otwór. Blendy najczęściej występowały w architekturze gotyckiej (fasada). Zobacz też inne gotyckie elementy i detale architektoniczne.

 

Bukranion dekoracyjny motyw, najczęściej płaskorzeźbiony, przedstawiający czaszkę byka. Czaszki połączone ze sobą roślinno-owocowymi girlandami zawieszonymi najczęściej na rogach czaszek, tworzą całe fryzy. Motyw pojawił się w starożytnym Rzymie i oprócz fryzów występował także na metopach. Później przejęty przez renesans i klasycyzm. Wykorzystywany jako symbol-zwierzę ofiarne. więcej ornamentów


Chór inaczej mówiąc prezbiterium, w odróżnieniu do chóru śpiewaczego. To wyznaczona przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa. W niej znajduje sie ołtarz, tabernakulum, stalle, i potrzebne wyposarzenie służące do sprawowania obrzędów liturgicznych. Zazwyczaj, od korpusu nawowego wyróżnia się stopniem podwyższenia, balustradką i tęczą. W bryle zewnętrznej wyróżnia je zwężenie w porównaniu do korpusu naw i wieloboczne, absydialne lub proste zaończenie. prezbiterium w średniowieczu było orientowane (skierowane na wschód), oddzielone od świeckiej części kościoła tzw. przegroda chórową. W niektórych kościołach romańskich w westwerku znajduje się drugie prezbiterium- tzn założenie dwuchórowe (chór od wschodu i zachodu).


Churrigueryzm hiszpański styl architektoniczny, który powstał pod koniec XVII wieku (barok),cechował się znacznym nagromadzeniem dekoracji zarówno architektonicznych, rzeźbiarskich i malarskich, które przesłaniały układ konstrukcyjny budowli. Łączył ze sobą detale włoskie, niderlandzkie i motywy meksykańskie tworząc często zawiły wzór roślinny w postaci splątanych ornamentów umieszczanych na płaszczyznach ścian, kwiatonów, festonów, w połączeniu z łamanymi gzymsami, spiralnymi kolumnami itp. Stosowany głównie do dekoracji wnętrz i portali.Nazwa pochodzi od jego twórcy-Jose Benito de Churriguera.


Cokół konstrukcyjny lub dekoracyjny element architektoniczny stanowiący podstawę budowli, kolumny, filaru lub nawet portalu, zwykle wyodrębniony fakturą lub innym materiałem i wysunięty przed lico muru. Występował już w architekturze rzymskiej, a w czasach nowożytnych stosowany powszechnie. Może stanowić nawet całą pierwszą naziemna kondygnację-przyziemie cokołowe.


Cyborium architektoniczna obudowa w postaci baldachimu na kolumnach lub słupach wznoszona nad ołtarzem, grobem świętego lub relikwiami. najsłynniejsze cyborium znajduje się w bazylice watykańskiej nad grobem św. Piotra- głównym ołtarzem. Nazwa ta odnosi się również do tabernakulum


Empora w kosciołach galeria umieszczona w nawach bocznych, obejściu, ramionach transeptu, chórze muzycznym, której celem jest powiększenie przestrzeni dla wiernych. Wsparta na kolumnach lub filarkach i otwarta do wnętrza światyni arkadami. Przykryta stropem lub sklepiona. Empory moga byc równiez kilkukondygnacyjne, zwłaszcza w kościołach protestanckich i przeznaczone wyłącznie dla kobiet lub mężczyzn.Empory stosowano najczęściej we wczesnym średniowieczu, potem w baroku. Moga pojawiać sie w budownictwie świeckim.

Epitafium ozdobna tablica upamiętniająca zmarłego, z napisami, inskrypcjami, często chwalebnymi, wmurowywana w ściany lub filary kościołów. Od tablicy nagrobnej różni sie swoją  wyszukaną formą i dekoracją,i zawiera rzeźby, płaskorzeźby, obrazy malarskie, symbole, alegorie, może być drewniana lub kamienna.


Fasada główna elewacja budynku wyróżniająca się spośród innych zwykle bogatszą dekoracją rzeźbiarską lub innymi elementami architektonicznymi- portyk, kolumny. Spełnią funkcję reprezentacyjną, w której znajduje się główne wejście. Mogę istnieć dwie fasady-budynek narożnikowy, lub więcej-wolnostojący, może być również przypadek, w którym żadna elewacja nie jest fasadą np. Villa Rotonda. W ciągu kamienic fasady poszczególnych budynków stykają się ze sobą.


Glorietta samodzielna budowla ogrodowa lub parkowa, najczęściej na wzgórzu. Wykonana w formie małego, otwartego pawilonu z kolumnami, arkadami.

g

Groteska czytaj: ornamenty i dekoracja renesansowa


Gomółka okrągła, mała szybka o koncentrycznych sojach i zgrubieniu po środku, stosowana do szklenia w ołowiu szyb. Stosowana od średniowiecza (wówczas nie było tzw. wielkiej szyby, tylko małe szybki), w późniejszych czasach gomółki stosowano  w celach dekoracyjnych, w witrażownictwie np. secesja.


Gurt płaski pas sklepienny występujący w sklepieniu kolebkowym, krzyżowym i krzyżowo-żebrowym. Gurt jest wykonany z cegły lub kamienia, wsparty z obu stron na podporach sklepienia. Mogą być dwukolorowe, malowane w pasy lub wykonane z dwóch rodzajów materiału. W architekturze nowożytnej częściej pełni rolę dekoracyjną, w postaci pasów wyrobionych w gipsie lub tynku i pokrytych malowidłami


Kokosznik dekoracyjny rzędowy szczyt w drewnianej i kamiennej architekturze rosyjskiej (budownictwo cerkiewne) w kształcie łuku koszowego, cebulastego lub półkolistego. Był umieszczany w kilku rzędach u nasady kopuł, hełmów iglicowych i wież. Popularny w XVI-XVII wieku



Krenelaż-blanki element w kształcie prostokątnych zębów, z prześwitami wieńczący mury obronne, baszty, bramy, zamki itp.,stosowany w architekturze obronnej. Dzięki blankom strzelający w czasie działań zbrojnych mógł sie ukryć za jednym z zębów.


Kwadryga dwukołowy pojazd zaprzężony w cztery konie stojące w jednej linii. Stosowany podczas wyścigów w starozytnym Rzymie lub jako wóz pogrzebowy w starożytnej Grecji. Stosowany jako motyw dekoracujny na szczytach budowli w klasycyzmie, np. na gmachu Teatru Wielkiego w Warszawie.


Kwiaton element dekoracyjny w kształcie kwiatów lub liści rozłożonych w jednej lub kilku kondygnacjach, charakterystyczny dla architektury gotyckiej, w której był zwieńczeniem pinakli, wimperg lub wieżyczek.więcej gotyckich detali


Maswerk element dekoracyjny w architekturze gotyckiej stosowany do wypełniania otworów okiennych i rozet (wypełnione witrażem), wimperg, balustrad i innych elementów architektonicznych. Maswerk był mniej lub bardziej bogaty w poszczególnych okresach (np. gotyk wczesny, płomienisty)

więcej maswerków

Narteks (pronaos) w architekturze wczesnochrześcijańskiej (bazyliki) i bizantyńskiej oraz bardzo wczesnego średniowiecza przedsionek naw, w formie prostokątnej lub owalnej krytej przybudówki. Czasami dzielił się na dwie części: dla wiernych i katechumenów. W architekturze średniowiecza narteks zastąpiła kruchta.


Ornament (z łac. ornare - zaopatrzyć, ozdabiać) motyw lub zespół motywów służących do ozdabiania, a także środek  czasami służący do przekazywania treści religijnych (ikonografia obrzędowa, mitologiczna) i ogólnokulturowych. Występuje w architekturze, malarstwie i innych sztukach plastycznych.  Może pokrywać całą powierzchnię zdobionego przedmiotu lub tylko niektóre partie,  występować pasowo (np. rytmicznie) lub w określonym polu, może również podkreślać kształt przedmiotu lub nawet zacierać jego granice. Motyw ornamentowy powstaje często w wyniku przestylizowania określonego kształtu czy przedmiotu, który traci wówczas swój realistyczny charakter. Ornamenty dzieli się na geometryczne (np. sztuka prehistoryczna), abstrakcyjne, organiczne(roślinne, zwierzęce, antropomorficzne) i kaligraficzne (np. hieroglify lub arabskie pismo). Zobacz ornamenty w poszczególnych epokach. Przegląd ornamentów


Palatium w łacinie oznacza pałac lub zespól pałaców cesarskich znajdujących się na rzymskim palatynie. W okresie merowińskim i karolińskim używano tego wyrazu na określenie budynku reprezentacyjno-mieszkalnego w zespole dworskim. Później z romańskich języków wprowadzono słowo palas na określenie przeważnie znamienitszych budowli mieszkalnych wyższej rangi. Palatium w literaturze polskiej występuje jako określenie pałacu z okresu przedromańskiego i romańskiego, nie określa natomiast całego założenia dworskiego.
Zachowały się fragmenty kliku tego typu budowli: palatium w Gieczu, w Ostrowie Lednickim, Przemyślu, na Wawelu, w Poznaniu


Pastoforia dwa małe pomieszczenia przylegające do boków apsydy i stanowiące przedłużenie naw bocznych występujące w kościołach wczesnochrześcijańskich. Pełniły funkcje współczesnej zakrystii- prothesis- przygotowywanie przedmiotów do liturgii, diakonikon-do przechowywania szat i naczyń liturgicznych.


Pinakiel-fiala gotycki element dekoracyjny w formie sterczyny wieńczącej przypory, narożniki wież, wieżyczek, portale i wimpergi. Zwykle wykonany z kamienia, o czworobocznym, wydłużonym kształcie ze szpicem lub kwiatonem na szczycie i żabkami po bokach.więcej gotyckich elementów

Portyk zewnętrzna, wysunięta do przodu część budynku otwarta z jednej lub dwóch, trzech stron kolumnadą lub filarami, przechodzącymi zwykle przez dwie kondygnacje i zwieńczona frontonem. Zwykle stanowi ozdobę głównego wejścia. Zapoczątkowany w architekturze starożytnej, później naśladowany w renesansie i historyzujących stylach, w budowlach świeckich i sakralnych.Portyk cofnięty w stosunku do lica ścianynazywany jest portykiem wgłębym.

.

Przypora system przyporowy rodzaj konstrukcji, która rozwinęła się w gotyku i umożliwiła wykonywanie sklepień o dużych rozpiętościach i na znacznych wysokościach. Konstrukcja składa się z łęków i filarów przyporowych (wież sił) zakończonych sterczynami(fialami). Ciężar sklepień rozłożony jest: na filary wewnętrzne za pośrednictwem służek i na zewnętrzne przypory w postaci filarów przyporowych lub skarp za pośrednictwem łęków (łuków) umieszczonych nad dachami naw bocznych lub ukrytymi na poddaszu. Po zastosowaniu tego systemu konstrukcje budynków kościelnych można było budować znacznie wyższe i smuklejsze. Mury nawy głównej nie były tak mocno obciążone. Umieszczono w nich duże okna wypełnione witrażami. Konstrukcja sprawia wrażenie lżejszej, ażurowej.
Odmianą systemu przyporowego jest uproszczony system stosowany w tzw. gotyku nadwiślańskim. Jest to konstrukcja filarowo – skarpowa, w której mury nawy głównej są opięte skarpami przechodzącymi przez dach nawy bocznej i łączące się z filarami.

Po raz pierwszy system przyporowy zastosowano we Francji w XII wieku, w opactwie St-Denis pod Paryżem podczas przebudowy katedry przeprowadzonej w latach 1140 – 1144 według projektu opata Sugera. Ideą Sugera było stworzenie ziemskiego odpowiednika Niebieskiej Jerozolimy.

Pylon gr. pylon-brama - pylony wysokie wieże o trapezoidalnym kształcie występujące po bokach wejścia do świątyni w starożytnym Egipcie. Zdobione były reliefami i inskrypcjami. Wewnątrz mogły znajdować się pomieszczenia lub schody prowadzące na taras rozpięty między dwoma pylonami.

Rzygacz ozdobne zakończenie rynny w kształcie maszkaronów, smoków, fantazyjnych stworów lub postaci ludzkich, wystające poza lico ściany. Początkowo kamienne, później blaszane. Bardzo popularne w gotyku, szczególnie w katedrach, ale także w budownictwie świeckim. Stosowane również w renesansie. Rozprzestrzenione z Francji na teren całej Europy. więcej gotyckich detali

Służka  pionowy, cienki element występujący w architekturze gotyku, wykonany z cegły lub kamienia o przekroju wałka lub półwałka, przywierający do filaru i przenoszący obciążenie z żeber sklepienia krzyżowo – żebrowego. Nierzadko można spotkać całe wiązki służek zespolone z filarem.

Sygnaturka Sygnaturka malutka wieżyczka umieszczona na skrzyżowaniu naw (głównej i transeptu) lub nad prezbiterium w kościołach bez transeptu. Zwykle znajduje się w niej najmniejszy dzwon kościoła lub po prostu pełni funkcję ozdobną. Sygnaturki stosowano głównie  w średniowieczu.


Tolos grobowiec na planie koła przykryty pozorną kopuła, grobowiec w kształcie ula lub w późniejszym czasie budowle z naosem otoczonym kolumnadą. Tolosy są charakterystycznymi budowlami okresu minojskiego i mykeńskiego, szczególnie na terenach Krety, Grecji i Italii. Najsłynniejszym tolosem jest częściowo zachowany Grób Agamemnona(Atreusza) niedaleko Myken.


Tralka dekoracyjny, pionowy element balustrady ustawiony na bazie i dźwigająvy poręcz, złożony z jednej lub dwóch gruszkowatych członów. W każdej epoce tralki miały odrębny charakter. W klasycyzmieprzekształciły się w płaskie, nawet ażurowe deseczki.

Westwerk zachodnia, rozbudowana część bazyliki wczesnoromańskiej- architektura karolińska, najczęściej na planie prostokąta lub kwadratu, w której znajdował się drugi chór. Wywodzi się z karolińskiego typu zachodniego transeptuz emporami.W bryle zewnętrznej westwerk posiadał dwie wierze flankujące główny portal. Kondygnacja przyziemia stanowiła przedsionek kościoła, tam odbywały się m.in chrzty.Piętro bylo kościołem parafialnym, otwarte emporami do wnętrza naw,na emporze zasiadał cesarz, by stamtąd uczestniczyć w nabożeństwie. Westwerk posiadał ołtarz najczęściej pod wezwaniem św. Michała Archanioła-walczcego ze złem.

Wimperga trójkątny szczyt dekoracyjny stanowiący zwieńczenie portali, okien lub blend. Wnętrze wimpergi wypełnione jest maswerkiem, na zewnątrz natomiast znajdujemy czołganki, pinakle a szczyt może być zwieńczony kwiatonem. Wimpergi są charakterystycznym elementem sztuki gotyckiej, zapoczatkowane w XIII wieku; najbardziej dekoracyjne formy -gotyk dojrzały (XV w.)

Wykusz to nadwieszona, wielokątna dobudówka na zewnętrznej ścianie budynku lub narożna. Powiększa wnętrze do którego należy i posiada okna. Może być tylko na jednej kondygnacji lub przechodzić przez wszystkie, kryta własnym dachem. Znana od średniowiecza, a spopularyzowana w architekturze mieszczańskiej od renesansu i stosowana do czasów współczesnych.



rzeźba

Chryzelefantyna starożytna technika rzeźbiarska wykorzystująca złoto i kość słoniową, chrysos-złoto, elephas-słoń. Polegała na pokryciu tymi materiałami części posągów: płytkami z  kości słoniowej odkryte partie ciała: twarz, ręce, a złota blachą - szaty, włosy i akcesoria. Blacha najczęściej była dodatkowo wysadzana drogimi kamieniami szlachetnymi i drewnem (cedr, heban). Tak wykonane posagi bóstw znajdowały się w świątyniach. Najbardziej znane, niestety niezachowane do naszych czasów to Posąg Zeusa w Olimpii i Atena Partenos dłuta Fidiasza.  Technikę tę stosowano także do wyrobu małych figurek i biżuterii w starożytności i średniowieczu. Ze względu na drogi materiał, technika nie jest popularna.


Figura serpentinata zasada kompozycji w rzeźbie, polegająca na nienaturalnym skręceniu postaci. Stosowana już w starożytności, ale największą popularność zyskała w manieryzmie, dla którego charakterystyczne było przestylizowanie, dziwność i nadmierna wirtuozeria oraz teatralne, sztuczne pozy.
Jednym z artystów chętnie stosujących figurę serpentinatę był Giovanni da Bologna: Porwanie Sabinki i Merkury. Przykładem rzeźby starożytnej może być Dyskobol Myrona.


Gemma (łac. pączek, oczko winorośli, drogi kamień) ozdobny, szlachetny lub półszlachetny kamień w formie okrągłej lub owalnej małej płytki ozdobiony reliefem wklęsłym-intaglio lub wypukłym-kamea. Gemma zwykle przedstawiała portret cesarza lub innego dostojnika, postaci mitologiczne , rzadziej zwierzęta i rośliny. Pełniły rolę głównie dekoracyjną, ale także magiczną, często zastępowały pieczęć. Noszone jako naszyjnik lub pierścień, albo w klamrze spinającej szaty. Najpopularniejsze były w okresie starożytnym- Mezopotamia, Egipt, Grecja, Rzym.


Idol gr. eidolon- widziadło kultowa figurka charakterystyczna dla starożytnych kultur, zwłaszcza Morza Egejskiego. Idole wykonywane były z gliny, marmuru, kamienia lub kości słoniowej i miały uproszczone, zgeometryzowane kształty


Kanefora rzeźbiarskie przedstawienie kobiety, głównie w formie podpory architektonicznej, w odróżnieniu od kariatydy, trzymająca na głowie kosz z kwiatami i owocami lub świętymi ofiarami. Wzorzec zaczerpnięty z pochodów w starożytnej Grecji. Zapoczątkowany właśnie w Grecji. posąg męski w tym typie- kanephoros.


Kontrapost zasada kompozycji rzeźby postaci ludzkiej, w ten sposób, aby ciężar całego ciała spoczywał na jednej, wyprostowanej nodze, podczas gdy druga noga jest odciążona. Ciało jest wygięte tak, że linia kręgosłupa tworzy kształt litery S, a barki są pochylone pod przeciwnym kątem do lini bioder. Ręce spoczywają swobodnie lub w jednej z nich znajduje się jakiś przedmiot. Dzięki takiemu ustawieniu rzeźba jest bardziej plastyczna i sprawia wrażenie naturalności ruchów, oraz pozwala na dokładniejsze wydobycie rysunku mięśni. Kontrapost wyparł sztywne przedstawienie frontalne.
Pojawił się w starożytności, a największa popularność zdobył w okresie klasycznym rzeźby greckiej. Za najwybitniejsza rzeźbę tego okresu uchodzi Doryforos 450-440 p.n.e. (gr.niosący włócznię, włócznik) dłuta Polikleta. Rzeźba ta była raczej ideałem człowieka tamtego czasu, a nie konkretnym modelem.


Pomnik zwykle dużych rozmiarów rzeźba, grupa rzeźbiarska, ale również obelisk lub kolumna, głaz i nagrobek upamiętniający osobę zasłużoną lub wydarzenie historyczne. Forma znana od starożytności. Bardzo popularna w starożytnym Rzymie, gdzie rozpowszechnił się pomnik konny, łuk triumfalny i kolumna. XIX wiek obfitował w pomniki symboliczne, gdzie pojawiały się alegorie, a w XX rzeźb realistycznych, do głosu doszły także formy abstrakcyjne. Pomnikiem są także miejsca pewnych wydarzeń np. Obóz w Oświęcimiu.


Postument podstawa, zwykle pod rzeźbę lub inny wyrób artystyczny czy rzemieślniczy np. wazę. Może być przenośna, wykonana z różnych materiałów (kamień, drewno).


Putto rzeźba lub motyw malarski, przedstawiający aniołka, amorka pod postacią dziecka, lub sama głowa ze skrzydłami. Bardzo popularny jako motyw dekoracyjny w architekturze sakralnej od renesansu, zwłaszcza w baroku i rokoku (ołtarze, belki lub łuki tęczowe).






TECHNIKI PLASTYCZNE:


R Y S U N E K

Rysunek to nic innego niż kompozycja linii naniesionych na jakąś płaszczyznę, za pomocą jakiegoś narzędzia. Rysunek można wykonać wszystkim, co zostawi na tej płaszczyźnie ślad. Rysunek, oprócz tego, że istnieje samodzielnie, jest także podstawą dla obrazu malarskiego, lub innego dzieła.

ryt

To rysunek wykonany rylcem, zwykle w twardym materiale, rylcem lub innym ostrym narzędziem. Jest często mylony z płaskorzeźbą.


M A L A R S T W O

enkaustyka

Technika malarska stosowana w starożytnej Grecji polegająca na stosowaniu farb, w których spoiwem dla barwnika jest wosk pszczeli oraz czasami schnące oleje, pozwalające na zwiększenie ich płynności i łatwości malowania. Płynne farby nakładano podgrzewanymi szpatułkami lub pędzlami. Stosowano je na podłożu drewnianych-malarstwo sztalugowe, jak również ściennym, gdzie używano długo gotowanego wosku z morska wodą, który lepiej łączył się z powierzchnią, a później polerowany- tzw. wosk punicki. Pomimo trudności stosowania takich farb, kolory posiadały głębię i połysk, a technika była trwała i odporna na wilgoć. Jedyną wada była słaba odporność na wysokie temperatury, w których spoiwo się rozpuszczało.

fresk

al. fresco, buon fresco (wł. fresco- świeży) malowidło ścienne wykonane na dwuwarstwowym mokrym tynku. Pierwsza warstwa to arriciato-  chropowata i grubo kładziona bezpośrednio na murze, zawiera wapno gaszone i piasek. Druga warstwa – intonaco jest gładka i to na niej tworzy się fresk. Zawiera wapno gaszone, drobny piasek cedzony lub pył marmurowy.  Tynk nakłada się tylko na powierzchnię możliwa do zamalowania podczas jednego dnia pracy. Ten który wyschnie trzeba skuć i ponownie nałożyć świeży. Przed nałożeniem farb odciska się gotowe kształty konturów wycięte w kartonie, lub rysuje ostrym narzędziem. Farba łączy się z podłożem przez co fresk jest bardzo trwały a także barw. Na koniec pracy możliwe są poprawki na suchym tynku.

sgraffito

wł.dosł: wyskrobane, wyryte, graffiare - ryć, drapać. Technika zaliczana do malarstwa ściennego, choć bardziej przypomina techniki graficzne, polegająca na wydrapywaniu rysunku w nałożonych na siebie warstwach tynku lub glin. Najczęściej nakłada sie dwie warstwy barwnego tynku i zeskrobuje wilgotną jeszcze warstwę zewnętrzną. Techniką tą zdobiono fasady budynków: kamienic, pałaców i zamków w renesansie.Ze wzglądu na duże zanieczyszecznie powietrza (związki węgla w atmosferze) tynk ulega degradacji, a co za tym idzie sgraffito.

polichromia

temperowe

olejne

alla prima

(od razu, za jednym razem)- sposób malowania (gł. malarstwo olejne) bezpośrednio na zaprawie, bez wcześniejszego przygotowania podmalówek i rysunku. Technika stosowana od XVIII w. a najbardziej popularna w impresjonizmie (XIX w.), związana z założeniami kierunku, gdy obrazy malowano szybko, aby uchwycić dany moment.

akwarela

Technika malarska i zarazem nazwa farby wodnej oraz powstałego malowidła. Akwarela charakteryzuje się przezroczystością, przez którą widać kolor podłoża, jest nieodporna na światło, łatwo płowieje.Farba akwarelowa posiada spoiwo z gumy arabskiej, która rozpuszcza się w wodzie, czasami z dodatkami (cukier, gliceryna). Maluje sie na specjalnym porowatym papierze, łatwo wchłaniającym wodę, ale nie barwnik. Technikę stosuje się w malarstwie, które nie wymaga detali, jest zwykle rozedrgane. Kolorystyka jest pastelowa.

gwasz

Gwasz fr. gouache - nawodnienie. Technika malarska i zarazem nazwa farby wodnej zmieszanej z bielą ołowianą lub cynkową na spoiwie z gumy arabskiej. Gwasz podobny jest do akwareli jednakże jego charakterystyczna cechą jest krycie powierzchni, dzięki białemu barwnikowi. Maluje się zazwyczaj na papierze barwionym, można również na białym lub innym podłożu np. kości słoniowej. Gwaszu używa się też do poprawek akwareli. Jest bardzo starą techniką, znaną już w średniowieczu, którą stosowano w malarstwie miniaturowym

 

witraż

Vitrage- fr.vitrare - szklić. Technika ta polega na łączeniu kolorowych, szklanych płytek za pomocą tzw. drutówek - ołowianych ramek. i osadzanych między żelaznymi szerszymi sztabami wzmacniającymi całą konstrukcję, jednocześnie dzielącymi otwór okienny na kwatery. kolorowe szkoło otrzymywano barwiąc je jeszcze w stanie płynnymi metalami (miedzią, żelazem). Tafle szkła przycinano według wcześniej przygotowanego projektu rozrysowanego na poszczególne elementy i wycietego z kartonu. W średniowieczy witraże podmalowywano farbami emaliowymi- malowano cienie idraperieszat przedstawionych postaci, rysy twarzy, włosy. W okresie secesji spotyka się to bardzo rzadko.



GRAFIKA


druk wypukły

W druku tym wystepują dwie płaszczyzny. Płaszczyzna drukująca znajduje się ponad płaszczyzną niedrykującą (np. tło - wybierane za pomoca odpowiednich narzędzi:rylców, dłut).

drzeworyt

Aby powstała forma drzeworytnicza potrzebny jest kawałek deski lub klocka, na którym wykonuje się lub przenosi rysunek, następnie rylcami i dłutami wybiera się miejsca tła, które nie maja być nadrukowane. Gdy matryca jest już gotowa, pokrywa się farbą wypukłe elementy i odbija na papierze lub innym materiale. Drzeworytu używano jeszcze przed wynalezieniem druku. Od XV w. pojawił się szrafirunek- cieniowanie kreskowe, które wydobywało głębię przedstawienia. Ta technika graficzna była wykorzystywana głównie w celach użytkowych. Drzeworytami ozdabiano księgi, drukowano kalendarze lub karty do gry.
Ze względu na sposób cięcia deski lub klocka przeznaczonego do drzeworytu, technikę dzieli się na drzeworyt wzdłużny (langowy) - gdy drewno było przycięte wzdłuż słojów – rysunek wykonywano nożem i dłutami w miękkim drewnie (stosowany do końca XVIII w.), drzeworyt poprzeczny (sztorcowy)- klocki cięte w poprzek słojów- rysunek był wykonywany rylcem, w poprzek słojów twardego drewna.
 

linoryt

Prosta technika graficzna, do wykonania której potrzeba kawałka linoleum, nożyki lub igły (linoryt punktowy). Po przeniesieniu gotowego rysunku, z którego chcemy wykonać grafikę w/w narzędziami wycina się partie, które nie mają być drukowane. Powstały rysunek pokrywa się farbą drukarską i odbija w prasie graficznej.
Aby przenieść rysunek na linoleum można pomalować płytkę linorytniczą czarnym tuszem i odwrócony rysunek z kalki technicznej przerysować na linoleum. Wówczas odbije się ołówek prawej strony kalki.

Linorytem nazywa się także odbitkę wykonaną tą techniką.

 

metaloryt

Okreslenie technik druku wypukłego, drukowanych z form metalowych np. ołowioryt, cynkoryt. Metalorytem jest również miedzioryt-wklęskła technika graficzna.

 

druk wklęsły

W druku tym wystepują dwie płaszczyzny. Płaszczyzna drukująca znajduje się poniżej płaszczyzny płyty.

akwaforta

Technika graficzna druku wklęsłego (wł. acquaforte – mocna woda czyli kwas azotowy). Polega na wykonaniu rysunku cienką igłą na metalowej: miedzianej lub cynkowej płycie pokrytej kwasoodpornym werniksem akwafortowym i wytrawieniu odsłoniętych wgłębień rysunku kwasem azotowym. Żeby pogłębić rysunek- tam gdzie mają być ciemniejsze partie pokrywanie werniksem, rysowanie i trawienie powtarza się kilkakrotnie. Po wytrawieniu i zmyciu werniksu płytę naciera się farbą drukarską, która zatrzymuje się w powstałych wgłębieniach i po odbiciu w prasie wklęsłodrukowej daje na papierze wykonany uprzednio rysunek.  

akwatinta

wł. Acquatinta- barwiona woda. Technika podobna do akwaforty, jednakże w akwatincie trawione są płaszczyzny, a nie jak w poprzedniej technice kreski. W celu zróżnicowania plam, reguluje się czas trawienia. Efekt końcowy przypomina rysunek namalowany pędzlem. Można ją łączyć w akwafortą. Była stosowana do tworzenia reprodukcji obrazów i rysunków w XVIII wieku.


mezzotinta

maniere noire, czarna sztuka, mezzo - średni tinta- barwa. Technika wynaleziona ok. 1640 r. w Anglii, polegająca na równomiernym nasiekaniu i zadraśnięciach powierzchni płyty, głównie miedzianej, specjalistycznymi narzędziami (chwiejakiem, ruletką) i wygładzeniu niektórych partii- świateł i półtonów (gładzikiem, skrobaczem). Występuje również mezzotinta barwna. 

miedzioryt

sucha igła (suchoryt)

Technika polegająca na wykonaniu rysunku stalową igłą na metalowej płycie (miedzianej, cynkowej, aluminiowej, współcześnie stosuje się także płyty z żywicy polimerowej). Powierzchnia musi być bardzo gładka i wypolerowana. Igłą żłobi się delikatne kreski, a rozcięty metal zostawia po obu stronach wiórki. Następnie nakłada się farbę drukarską, ściera się jej nadmiar, aby pozostała tylko w rowkach i przy słabym nacisku prasy drukarskiej odciska wyżłobiony rysunek na wilgotnym papierze. Tzw. „wiórki” pozwalają na uzyskanie miękkich, przejściowych tonów. Ze wzglądu na nietrwałość wiórków, które po kilku odciskach się wykruszają, najbardziej cenione są pierwsze grafiki. Sucha igła zbliżona jest do mezzotinty i razem się uzupełniają, dzięki czemu można uzyskać bardzo oryginalne efekty. Stosowano ją również do robienia poprawek w akwaforcie (XVII w.) Technika suchej igły najbardziej rozpowszechniła się w XIX w. W Polsce suchoryt stosował m.in. Józef Pankiewicz

Suchorytem nazywa się także odbitkę wykonaną tą techniką.

 

druk płaski

Partie: drukująca i niedrukująca znajdują się na jednym poziomie, płaszczyźnie płyty.

litografia

W technice litografii rysunek wykonuje się bezpośrednio na kamieniu litograficznym lub blasze kredką lub tuszem litograficzym. Kamień lub blachę trawi się słabymi kwasami azotowym lub fosforowym oraz gumą arabską, aby nałożona następnie farba drukarska pokryła tylko rysunek, a nie została przyjęta na niezatłuszczone kredką lub tuszem miejsca.

serigrafia-sitodruk

Technika graficzna "przez szablon" polega na przeciskaniu farby drukarskiej przez dziurki tkaniny (która napięta jest na ramę -drewnianą lub metalową- sito) na podłożony papier lub inny materiał (za pomocą sitodruku można drukować też np. tkaninę ). Sito musi być odpowiednio przygotowane. Jest zazwyczaj z jedwabiu, bawełny lub syntetycznych materiałów-nylon, stal nierdzewna i ma różną gęstość. Farba przechodzi tylko przez odkryte oczka formy drukarskiej i wówczas tworzy się odbitka. Oczka zakrywa (zalepia) się na kilka sposobów.

Sitodruk pozwala na uzystanie efektów wszystkich pozostałych technik graficznych. Dla uzyskania odpowiedniego efektu dokładnego rysunku bądź plam stosuje sie różne rodzaje farb drukarskich.



RZEŹBA

relief

To kompozycja rzeźbiarska, w której zawsze występuje tło. Wykonana w kamieniu (kucie), drewnie (rzeźbienie), metalu (odlew) lub innym surowcu i przeznaczona do oglądania z przodu. Najczęściej występuje jako ozdoba architektoniczna. W zależności od jej wypukłości dzielimy na 3 grupy.

relief płaski- płaskoryt, płaskorzeźba- rysunek niezbyt mocno występuje z tła do przodu.

releif wypukły- wypukłorzeźba- kompozycja bardzo wydatna i małe znaczenie tła

relief wklęsły- kompozycja jest zagłębiona, a tło jest z przodu. Z reliefu wklęsłego możnaby wykonywac odlewy.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron