Wpływ szkoły na osiągnięcia sukcesów uczniów poza szkołą

Kryteria sukcesu	Pedagogika tradycyjna- zamknięta	Pedagogika- otwarta
Poczucie kontroli	Zewnętrzne, uczeń skupia się na zadowoleniu kontrolującego a nie na wykonaniu zadania	Wewnętrzne, uczeń potrafi ocenić ile do niego zależy
Poczucie własnej wartości	Negatywne informacje o sobie, negatywne emocje	Informacje negatywne i pozytywne, pozytywna ocenia siebie
Ocena własnych umiejętności	Wedle zew kryteriów Zależne od opinii innych	Wedle własnych osiągnięć, zakorzenione we własnych zdolnościach
Odpowiedzialność	Przerzucania na innych- przełożonych, reguły społeczne, warunki zew	Potrafi wziąć odpowiedzialność za swoje działania
Motywacja	Obawa przed karą, oceną innych, zewnętrzna, dopasowanie do grupy	Chęć dobrego wykonania zadania, znajomość swoich możliwości, szukanie własnej drogi
Stosunek do błędów i niepowodzeń	Są klęską, nie powinny się zdarzać, pogoń za sukcesem definiowanym z zewnątrz	Są inspirująca nauką czego nie powinno się robić, indywidualne kryteria sukcesu
Rywalizacja a współpraca	Rywalizacja, dążenie do góry drabiny społecznej	Współpraca, szukanie własnego miejsca w zespole
Umiejętności społeczne - wobec przełożonych -wobec rówieśników	Traktuje przełożonych jak surowych nauczycieli Relacje z rówieśnikami kształtują się żywiołowo, utrwalają się istniejące patologie	Asertywna współpraca z przełożonymi Świadomość grupowych mech. społ.
Kreatywność myślenia	Ograniczona wzorcami	Możliwość twórczego myślenia
Sztywność a elastyczność zachowania	Sztywne wzorce, bierność, poszukiwanie pomocy i wskazówek	Elastyczne, aktywność własna podczas rozwiązywania problemów

Definicje- pedagogika tradycyjna, zamknięta- autorytarna,

- uznająca jeden wzór wychowawczy i jedną drogę jego osiągania;

-z gotowymi kryteriami sukcesu, porównująca indywidualne osiągnięcia ucznia z gotowymi wzorami narzuconymi z zewnątrz;

- podająca gotowe informacje, nastawiona na ich zapamiętanie i odtworzenie przez uczniów, poszukująca błędów

- posługująca się krytyką, karą, poszukująca błędów, nagrody i kary zewnętrzne, kontrola zew.

- kładąca nacisk na rywalizację i pionową, wąską drabinę sukcesu, społeczne kryteria sukcesu

- przekazująca sztywne normy zachowań społ., wzorce co należy robić

- kontakt z uczniem :popędzać, rozliczać, kontrolować

Pedagogika otwarta

- świadoma istnienia różnorodności wzorów wychowawczych i wielości dróg ich osiągania

- oceniająca osiągnięcia ucznia według jego indywidualnych zdolności i możliwości, wskazująca osiągnięcia

- poszukująca informacji, inspirująca do poszukiwań, wskazująca różne drogi

- motywacja wewnętrzna, nagrody za dążenie do celu

- ucząca współpracy i zajmowania własnego miejsca w zespole, poznanie mech społecznych życia w grupie

- ucząca bardziej wartości niż reguł zachowania

-kontakt z uczniem: towarzyszyć, ukazywać, inspirować

Na pytanie, co z tego, czego uczyli się w szkole, przydało im się w życiu, uczestnicy zajęć terapeutycznych wymieniają czytanie i pisanie, ewentualnie liczenie, choć nie potrafią wypełnić PITa ani obliczyć procentu. Niektórzy wymieniają również zdobyte na późniejszych etapach kształcenia umiejętności zawodowe, które pozwoliły im dobrze wykonywać swoją pracę- w okresie, gdy był na nią popyt. Obecnie nie potrafią zmierzyć się z myślą o przekwalifikowaniu.

Oczywiście, osoby które poradziły sobie z tym problemem, nie zjawiają się w grupach terapeutycznych. Ciekawym byłoby zbadanie, czy zawdzięczają to edukacji szkolnej czy własnej na nią odporności.

Mówiąc o efektach edukacji szkolnej mam na myśli zarówno świadomie zdobywaną wiedzę, jak i nieświadomie nabywane mechanizmy zachowań społecznych . Dla potrzeb tematu trudno oceniać je oddzielnie.

Ci sami bowiem uczestnicy zajęć, niepewni swych umiejętności, wiedzą dobrze, czego nie umieją. „Nie umiem rysować”, śpiewać, tańczyć, a już potrzeba napisania trzech zdań na zajęciach paraliżuje ich całkowicie. Ta negatywna samoocena obejmuje nawet możliwość robienia tych rzeczy „dla siebie”, prywatnie.

„Nie umiem, robię to źle, nie mam do tego talentu”- to bagaż „kryteriów sukcesu”, w które na całe życie wyposażyła wiele osób szkoła.

O wiele przyjemniej wspominają szkolne lata osoby, które chodziły do szkół specjalnych. Tam rozumiały czego od nich wymagano, potrafiły to spełnić, były nagradzane i zachęcane do aktywności. Te osoby jednak nie potrafią sprostać później kryteriom otwartego rynku pracy- za szybkie tempo, niejasne zadania, zbyt małe wsparcie.

Dla potrzeb niniejszego opracowania wyróżniłam najczęściej występujące w literaturze zmienne psychologiczne które można uznać za przesłanki sukcesu- tabela- odpowiednie ich ukształtowanie może przyczynić się do osiągnięcia sukcesu- oraz określiłam jak kształtuje je szkoła.

Wyróżniłam pedagogikę zamkniętą i otwartą, czyli dogmatyczna, autorytarną oraz zróżnicowaną i zindywidualizowaną. Jest to rozróżnienie teoretyczne i uproszczone. W praktyce uczeń spotyka się z modelem mieszanym, co więcej, ten sam nauczyciel może reprezentować fragmenty jednej i drugiej orientacji w ramach jednego przedmiotu. Ale o efekcie tego –później.

1. Poczucie kontroli.

Jest to zmienna psychologiczna wykazująca powinowactwo do takich terminów jak zależność/niezależność od pola czy wewnętrzna/zewnętrzna atrybucja oraz wew/ zew poczucie sprawstwa.

Pełni ono funkcję motywującą- osoby o wysokim poczuciu kontroli /nad sobą, nad sytuacją, nad wykonywanym zadaniem czy kierowaną grupą osób/ podejmują się chętnie wykonania różnych zadań, których wynik czy przebieg w ich mniemaniu od nich zależą. Biorą one odpowiedzialność za wykonane zadania i gotowe są do zmiany zachowania w razie niepowodzeń. Taka postawa sprzyja osiąganiu sukcesów życiowych w zmieniającej się rzeczywistości, w pracy koncepcyjnej i twórczej.

Osoby o niskim poczuciu kontroli są przekonane, że niewiele od nich zależy, że brak im sprzyjających okoliczności do działania, że otoczenie jest przeciwko nim. Nie zaczynają działania zanim nie otrzymają ścisłych poleceń co do ich wykonania.

Trudno jednoznacznie określić, czy zmienna ta ma podłoże wrodzone, czy kształtuje się we wczesnym dzieciństwie na podstawie niewerbalnego przekazu rodzinnego skryptu.

Szkoła może istotnie zmodyfikować natężenie tej zmiennej. Kiedy uczniowi pokazuje się i daje doświadczyć efektów własnego działania, wzrasta jego poczucie kontroli. Gdy jednak działania te są oceniane wg zewnętrznych, sztywnych kryteriów, uczeń koncentruje się na ich spełnieniu i zadowoleniu osoby kontrolującej- oddaje poczucie kontroli osobom i czynnikom zewnętrznym. W życiu dorosłym nie potrafi wykonywać zadań samodzielnie, bez dokładnych wskazówek, nie potrafi też sam podjąć decyzji o sprostowaniu ewidentnych błędów swoich działań, czekając na wytyczne.

Gdy uczeń spotyka się jednocześnie z różnymi elementami stylu wychowania- otwartego i zamkniętego, powstają takie problemy z poczuciem kontroli, jak perfekcjonizm- czyli nadmierne kontrolowanie szczegółów bez rozróżniania ich znaczenia dla zadania, utrata poczucia kontroli manifestująca się roztargnieniem i zapominaniem lub wybiórcze poczucie kontroli- uczeń potrafi dobrze i samodzielnie wykonywać pewne zadania, ale umiejętność ta nie przenosi się na pozostałe.

2. Poczucie własnej wartości.

Cecha bardzo istotna dla osiągania sukcesów. W pedagogice tradycyjnej, autorytarnej poczucie wartości kształtowane jest przez informacje negatywne. Uczeń jest dostrzegany wtedy gdy zrobi coś źle i musi to poprawić. Błąd w wykonaniu zadania traktowany jest jako coś, co nie powinno się zdarzać, jako efekt braku umiejętności i motywacji.

Metoda ta jest rozpowszechniona również w naszej obyczajowości, w pracy i wychowaniu w rodzinie.

Efektem jej jest zaniżone poczucie własnej wartości - uczeń bardzo dobrze wie, czego nie potrafi robić- oraz boi się spróbować nowych zadań. Wiedza ta bardzo silnie związana jest z emocjami- negatywnymi, obejmującymi wszystkie infoemacje na swój temat.

Zachodzi tu pomieszanie oceny swoich zachowań i cech- jeśli czegoś nie umiem, jestem do niczego. Z takim bagażem trudno o osiąganie sukcesów- osoby takie najczęściej nie próbują nowych działań a zmuszone do nich przez okoliczności funkcjonują na zasadzie samospełniającego się negatywnego proroctwa.

W pedagogice otwartej dba się o ukazywanie uczniom ich pozytywnych cech i dróg rozwoju umiejętności, a błędy traktuje się jako wskazówki dla dalszych poszukiwań. Liczy się nie tyle umiejętność bezbłędnego osiągania celu, a bardziej wytrwałość i kreatywność w dążeniu do niego. Uczeń powinien znać swoje negatywne i pozytywne cechy i zachowania, przy generalnie pozytywnym poczuciu wartości siebie. Nieprawidłowo poprowadzone wychowanie w tej pedagogice, koncentrujące się jedynie na pozytywnych cechach, bez ostrzeżenia przed negatywnymi zachowaniami, prowadzi do bezkrytycznego zawyżonego poczucia własnej wartości, nieumiejętności przyjmowania uwag od innych i uczenia się na błędach.

3. Ocena własnych umiejętności.

Zmienna podobna do poczucia wartości, często jednak osobno występuje w literaturze. Jest to racjonalna, świadoma ocena, o mniejszym ładunku emocjonalnym.

W tradycyjnej pedagogice ocena ta zależy od innych osób lub oparta jest na zewnętrznych kryteriach. Bardzo często kształtuje się u ucznia nadmierne uzależnienie od opinii innych osób i kierowanie się kryteriami nie mającymi związku z własną psychiką. Uczeń nie potrafi sam siebie ocenić gdy ktoś tego nie zrobi, lub próbuje sprostać zadaniom do których nie ma zdolności, porównując siebie do innych.

Pedagogika otwarta kładzie nacisk na indywidualny rozwój, uczeń ocenia więc swój własny postęp, bez oglądania się na innych. Rozwija te cechy i zachowania, do których ma zdolności i wie o tym. Jednak całkowita niezależność od ocen innych może sprawić, ze uczeń zajmie się w życiu zadaniami nikomu niepotrzebnymi, co utrudni mu osiągnięcie sukcesu w społeczeństwie, w którym żyje.

4. Odpowiedzialność.

Umiejętność przyjęcia poczucia odpowiedzialności za swoje czyny bez patologicznego poczucia winy jest kolejnym elementem osiągania sukcesu. Człowiek o zdrowym poczuciu odpowiedzialności wie, co zależy od niego a co od innych, wyciąga wnioski z własnych błędów i wprowadza korekty do swego postępowania. Nie dręczy się jednak sytuacjami, na które nic już nie można poradzić. Pedagogika otwarta poprzez udostępnienie uczniom kryteriów wykonania zadania i możliwości korekty swych błędów dąży do ukształtowania takiego poczucia odpowiedzialności.

Jeśli uczeń nie ma możliwości samodzielnego kontrolowania kryteriów wykonywania zadania, ocenie podlega jedynie efekt końcowy, wedle sztywnych kryteriów - uczeń nabywa skłonności do przerzucania odpowiedzialności na innych, otoczenie, reguły społeczne, czyli do atrybucji zewnętrznej.

Ocena będąca zarazem wartościowaniem może prowadzić do patologicznego poczucia winy- unikania odpowiedzialności lub nadmiernego zadręczania się sytuacjami, na które nie ma się wpływu. Nie jest to motywacja do dążenia do sukcesów, lecz do unikania wszelkiego działania.

5. Motywacja

Cenną dla osiągania sukcesów jest motywacja wewnętrzna, zawarta w samym wykonaniu zadania lub w procesie jego wykonywania. Jest to motywacja naturalna u dzieci- robią to, co je ciekawi i sprawia im przyjemność. Na tej motywacji oparte są nowoczesne metody wychowania i nauczania, np. Freineta i Marii Motessori.

Tradycyjna pedagogika z zewnętrznym systemem ocen przekształca tą motywację w utylitarną- nie jest ważne wykonanie zadania tylko otrzymanie zań nagrody. Ciekawość poznawczą i postawę twórczą zastępuje obawa przed karą i oceną. Uczeń wybiera stereotypowe metody działania, samodzielnie nie podejmuje nowych działań. Niektórzy uczniowie potrafią być twórczy w działalności poza szkolnej lub na wybranych przedmiotach, szkołę i późniejszą pracę traktując jako „zło konieczne”, które trzeba przetrwać.

6. W świetle punktów 4 i 5 kształtuje się stosunek do błędów i niepowodzeń. Dla osiągania sukcesów ważne jest ich traktowanie jako wskazówek, wyciąganie z nich nauk na przyszłość. Nie powinny one jednak emocjonalnie blokować psychiki, wywoływać depresji, poczucia przegranej, poczucia małej wartości swej osoby, zaniżenia oceny swych umiejętności.

Jeśli jednak wychowanie wiąże się z silną presją na osiąganie sukcesu, przy czym jego kryteria są zewnętrzne, ustalone przez innych, niepowiązane z faktycznymi, subiektywnymi osiągnięciami uczniów, jeśli „pierwszych” miejsc jest mało i tylko one się liczą, odbywa się rywalizacja i porównywanie uczniów między sobą- ich wartościowanie- błędy traktowane są jako klęski życiowe i osobiste, co zniechęca do dalszej samodzielnej aktywności. Osoby takie w życiu dorosłym , zawodowym nie potrafią przezwyciężyć uczucia porażki po nieudanym zadaniu i trudno je zmotywować do szukania nowego obszaru aktywności.

7. W szkole kształtują się też wzorce relacji społecznych. Często stosunek do nauczyciela jest wzorcem późniejszych relacji z przełożonymi, urzędnikami, lekarzami, politykami- osobami postrzeganymi jako mające władzę i prawo decydowania o czyimś życiu.

Nauczyciel autorytarny, nie wdający się w tłumaczenia i dyskusje, zasłaniający się kryteriami i przepisami kształtuje w uczniach stosunek bierny wobec przełożonych. Pracownik taki będzie wykonywał polecenia mimo iż widzi ich ewidentny błąd lub bezsens. Jego niezadowolenie może się wyrazić w narzekaniu i oszukiwaniu, ale nie w otwartej, konstruktywnej formie. Uczeń taki oddaje władzę nad swoim życiem autorytetom, godząc się bezkrytycznie na ich decyzje, co nie sprzyja jego rozwojowi osobistemu.

Nauczyciel nie pewny siebie, nie przekonany do kryteriów które stosuje, niekonsekwentny i niespójny emocjonalnie i racjonalnie- kształtuje ucznia nie szanującego żadnych autorytetów i norm.

Jedynie nauczyciel otwarty na dyskusje, wyjaśnienia, rozmowy, traktujący ucznia po partnersku stosownie do jego wieku, jest w stanie wychować pracownika szanującego autorytet szefa, lecz zdolnego do asertywnej dyskusji o problemach. I taka postawa przyczynia się do osiągania sukcesów w pracy.

W szkole tradycyjnej, nastawionej głównie na kształcenie i osiąganie wyników stosunki społeczne w grupie kształtują się żywiołowo. Patologie życia grupowego takie jak przemoc, użycie siły, brak szacunku mogą się utrwalać. Osoba po takim treningu społecznym może być nielubiana w środowisku pracy co zmniejsza jej szanse na sukcesy towarzyskie i społeczne. Brak umiejętności rozmawiania bez obrażania innych, negocjowania, słuchania, rozumienia, motywacji innych czyni osoby dorosłe podatne na sytuacje mobbingowe- stają się jego ofiarami lub- mobberami.

Sztywne nastawienie na sukces rozumiany jako pięcie się w górę drabiny społecznej, osiąganie wyników lepszych od innych, rywalizowanie z innymi, dbanie jedynie o własne osiągnięcia sprawia, że uczniowie tacy nie potrafią współdziałać i współpracować w zespole, utratę pozycji społecznej traktują jak klęskę i nie potrafią znaleźć swojego indywidualnego miejsca w świecie społecznym, co bardzo zawęża ich możliwości osiągania sukcesów.

W kształceniu otwartym stosunki w grupie są dostrzegane i podlegają kształtowaniu przez nauczyciela lub inne osoby z zespołu pedagogicznego. Uczniowie powinni zostać wyposażeni w wiedzę na temat mechanizmów społecznych życia w grupie, metod ich kształtowania. Zadaniem równie ważnym jak przekazywanie wiedzy w pedagogice otwartej jest równoległe kształtowanie świadomości i wrażliwości emocjonalnej wychowanka.

Natomiast nastawienie na indywidualny rozwój, szukanie swoich umiejętności i swego miejsca w zespole uczy uczniów współpracy i współdziałania oraz szerokich kryteriów sukcesu.

8. W obecnej rzeczywistości ważnym czynnikiem sukcesu jest elastyczna i twórcza postawa życiowa, umiejętność emocjonalnego dostosowania się do zmiennego otoczenia przy zachowaniu własnego systemu wartości oraz aktywność intelektualna- umiejętność poszukiwania nowych informacji i gotowość do uczenia się nowych umiejętności.

Pedagogika tradycyjna nie wykształca takiej postawy u uczniów. Jej elementy, takie jak ukazanie podstawowych wartości i przekazanie podstaw wiedzy są w nauczaniu niezbędne, dając podstawy wiedzy o świecie. Jednak umiejętności działania w tym świecie powinna uczyć pedagogika otwarta na zmiany i indywidualne działania uczniów.

Obserwując uczestników grup terapeutycznych, czyli osoby dorosłe, /wiek ok.50 lat/ które nie osiągnęły sukcesu zawodowego w życiu można dostrzec wiele błędów pedagogiki tradycyjnej. U osób tych nie dostrzeżono i nie rozwinięto talentów i zdolności z dzieciństwa. Ich ambicje, przekonanie o własnej wartości, poczucie kontroli i motywację przystosowano do wąskiej ścieżki zawodowej w jednej dziedzinie. Ich umiejętności społeczne wystarczają do dobrego funkcjonowania w małej grupie współpracowników, nie potrafią jednak nawiązywać nowych znajomości i z chwilą utraty pracy grozi im izolacja społeczna. Osoby takie są zewnątrz- sterowne w znacznym stopniu i z chwilą przemian społecznych nie potrafią samodzielnie kierować swoim życiem. Brak im do tego umiejętności oraz poczucia własnej wartości- tzw. „zasobów osobistych”, których odbudowanie jest celem terapii. Często jednak osoby takie przystosowują się do funkcjonowania w roli pacjenta i brak im motywacji do zakończenia terapii.

Zadaniem dla terapeutów i wychowawców jest też stałe monitorowanie, na ile pedagogika otwarta przygotowuje wychowanków do życia w zmiennym społeczeństwie, umożliwiając im jednak oparcie w tradycyjnych wartościach.

Opracowano na podstawie:

- Miesięcznik „Charaktery”- artykuły różne z lat 2007-2008

- „Psychologia w szkole” nr 1 /2009

- Obserwacje i wnioski z prac grup terapeutycznych Działu Rehabilitacji wrocławskiego szpitala psychiatrycznego w latach 2006-2007.

Mgr Agnieszka Pilch