Barbara Radziwiłówna,
oprac. Marian Szyjkowski
Geneza dzieła
Alojzy Feliński [polski Racine, pozdro] urodził się w 1771 r. Pierwsze dramatyczne próby podejmował już w szkole. W wieku 18 lat przybył do Warszawy, zapoznając się z ówczesną śmietanką literacką. Felińskiego jak i grono innych młodych pisarzy (tj. Wyszkowskiego, Tyminieckiego, Rudzkiego, Osińskiego i Kruszyńskiego) połączyły zebrania, na których przekładano francuskie dzieła teatralne (Corneille’a, Racine’a i Woltera). Niewiele prób tragediowych innych twórców miał przed sobą Feliński, ale ogromny wpływ wywarła na nim Ludgarda Ludwika Kropińskiego. Postanowił on, po jej lekturze napisać oryginalne dzieło narodowe na wzór tych francuskich. Praca nad utworem trwa półtora roku, od sierpnia 1811 roku rozpoczynają się ostatnie poprawki. W 1815 Alojzy pojawia się w Warszawie i odnosi towarzyski sukces na salonach, dopiero 23 lutego 1817 Barbara zostanie wystawiona na scenie, budząc powszechny entuzjazm.
Stosunek do źródeł historycznych
Feliński nie usiłuje oddać kolorytu epoki, bierze jedynie pewne motywy i nadaje im znaną fakturę wedle francuskiej recepty. W myśl zasady trzech jedności ściąga do zamku krakowskiego: wydarzenia historyczne z sejmów piotrkowskich w 1548 i 1550 oraz postacie historyczne, bez względu na to czy się tam rzeczywiście znajdowały czy nie i oczywiście zamyka akcję w 24 godzinach. Motywy historyczne przetwarza na swój sposób:
-idealizuje Barbarę, jej stosunki domowe i zażyłość z Zygmuntem i udział w sprawie o uznanie małżeństwa,
-Izabelę, siostrę bohaterki czyni przyjaciółką bohaterki, choć w rzeczywistości się nie znały,
-Bonę niesłusznie oskarża o skrytobójstwo,
-Boratyńskiego mianuje marszałkiem senatu, przeceniając jego historyczną rolę.
Popełnia szereg uchybień i nieścisłości, ale nie o to jednak chodziło w tragediach tego typu. Nie chodziło o prawdę historyczną, a o prawdę artystyczną, w myśl ówczesnych wymagań, wypełnioną grą namiętności, wzniosłych uczuć.
Poprzednicy Felińskiego
Feliński wybiera temat najbardziej popularny w ówczesnej dramaturgii polskiej. Losy Barbary natchnęły wcześniej trzech dramaturgów: Wybickiego, Wężyka i Czajkowskiego.
-Tragedia Czajkowskiego jest znana tylko bibliograficznie, nigdy nie zagrana na scenie.
-Tragedia Wybickiego jest utworem w stylu Wolterowskim, skierowanym do warcholstwa po pierwszym rozbiorze Polski, toczy się w czasie obrad sejmu piotrkowskiego w 1548, kończy się wybuchem wojny domowej. Istnieje wiele analogi z Barbarą Felińskiego tj.
>idealna Barbara z przyjaciółką u boku,
>chytra i mściwa Bona,
>wierna i ofiarna miłość Zygmunta, który godzi się nawet z myślą o abdykacji.
-Tragedia Wężyka jest skrępowana trochę historią. Również można znaleźć analogie z Barbarą Felińskiego tj.
>ten sam moment i miejsce,
>rozmowa króla z Barbarą, w której ukazuje się wierność Zygmunta,
>patriotyzm Barbary,
>podział przeciwników i obrońców małżeństwa, Kmita i Boratyński domagają się rozwodu, spór Kmity z Tarnowskim,
> podobne argumenty Bony w rozmowie z synem,
>powolne działanie trucizny,
>ostatnia myśl bohaterki poświęcona Polsce.
Tak nakazywała tendencja, wspólna obu utworom i właściwa wszystkim tragediom narodowym, które „na świeży grób Polski rzucają wieniec apoteozy” [pozdro dla tego zdania].
-w Ludgardzie Kropińskiego również można dostrzec analogię: chodzi o uznanie małżeństwa królewskiego, które jednak ze względów etycznych jest niedopuszczalne, dlatego słuszność stoi po stronie idei państwowej. W polskich Barbarach stosunek nie jest tak oczywisty i prosty.
Wzory obce
Odwołania do Racine’a:
-postać Bony,
-scena namowy, by syn nie podejmował małżeństwa wiąże się z Brytaniką, tak jak, gdy Tarnowski namawia króla do rozwodu,
-brak zasadniczej intrygi urażonej kobiety.
Odwołania do Corneille’a:
-Barbara, przypominająca heroiny,
-Zygmunt, Boratyński, Kmita oraz Izabela pozostają w pokrewieństwie z Horacjuszami.
Technika budowy i konstrukcja figur
Autor tworzy układ rzeczy niezwykle prosty i przejrzysty. Jasną ekspozycję tworzy już pierwsza scena w rozmowie Izabeli i Boratyńskiego. Poznajemy w niej od razu zawiązek akcji, a nawet rys charakteru Barbary, zanim ona wystąpi na scenie. Scena kolejna zarysowuje główny problem, czyli królewskie małżeństwo, a w trzech ostatnich scenach aktu I na scenę wchodzi Bona, która wyłuszcza swoje zamiary.
W akcie II wkracza Zygmunt, w rozmowach z Tarnowskim, Barbarą i Boną.
Z koła rodzinnego konflikt wytacza się dopiero w trzech ostatnich aktach. Stadia sporu autor rozkłada celowo tak, by wzbudzały coraz silniej strach i politowanie dla bohaterki. W akcie III rośnie sieć intryg Bony.
Akt IV podnosi grozę poprzez zatarg z Kmitą i wojnę domową, ale zarazem pojawia się nadzieja, że sejm postanowi inaczej. Bona ustępuje ze sceny.
Celem spotęgowania wrażenia autor wymierza katastrofę w moment, kiedy wszystko wydawałoby się już pomyślnie. Kiedy sejm zmienia zdanie i para królewska rozpływa się w szczęściu, następuje zbrodnicza śmierć Barbary.
Punkt ciężkości położony jest więc nie na bogactwie akcji (współcześni zarzucali jej słabość), ale na wymowie bohaterów. Nie czyny, ale przede wszystkim słowa charakteryzują postaci, spowiadające się w monologach lub przez usta kogoś innego.
Koturnowość bohaterów i werbalizm są w utworze w mistrzowskim wydaniu, nikt przed Felińskim i nikt po nim nie napisał tak płynnych tyrad. Mowa Boratyńskiego do króla i dialog Tarnowskiego z Kmitą – muszą być uznane za arcydzieło wymowy. Bohaterowie są mało naturalni, ale ówcześnie nikt tego nie żądał.
Idea dzieła
Idea patriotyczna przenika cały ten rodzaj naszej dramaturgii. Barbara Radziwiłówna jest apoteozą siły fizycznej i moralnej Polski niepodległej. To jest największą przyczyną entuzjazmu, który u ówczesnych widzów budziła ta sztuka. Była jak kojący balsam wspomnień o polskiej cnocie i polskiej potędze. Pokazywała heroiczną Barbarę i katońskiego hetmana, dumnego senatora i nieugiętego posła. A na ich czele stawiała monarchę, przedstawiciela polskiej potęgi.
Obawiając się skutków propagandy o polskiej potędze, rząd rosyjski zawiesił w roku 1821 przedstawienia Barbary.
Wierszowanie
Piękno wiersza Barbary nie polega ani na stylowym bogactwie tropów i figur, ani na obfitości rymów, ale przede wszystkim na wielostronnej różnorodności rytmicznej. Feliński unika usilnie monotonii składniowej. Dzieli 13-zgłoskowiec średniówką na dwie części o 7-miu i 6-ciu zgłoskach.
Przedstawienie tragedii – głosy krytyki. Przekłady
Przedstawienie było największym od 54 lat świętem w teatrze polskim. Żadna tragedia nie ściągnęła na widownię takich tłumów. Obudziła prawdziwą dyskusję na łamach gazet. Po warszawskich trumfach tragedia przechodzi na inne polskie sceny, stając się kamieniem węgielnym klasycznego składu przedstawień. Szczególne znaczenia ma dla teatru we Lwowie, gdzie była pierwszą oryginalną tragedią.
Dzieło przełożono na język francuski w 1823, nazwisko autora przekręcono na Zeliński. Tłumacz dokonał przekładu prozą, co uczyniło tragedię bardzo rozwlekłą, niszcząc jeden z najcelniejszych przymiotów.
Na niemiecki została przełożona w 1831, poprzedza ją ciekawa przemowa. Tłumaczenie – swobodne w zmianach słów i frazesów , wierne w oddaniu myśli – ujęte zostało krócej niż oryginał, jako nierymowany wiersz.
Późniejsze prace autora
Wypowiedział się w sumie cały w Barbarze. Poprzestał na przekładzie dwóch obcych tragedyj. Odmiennym typem dramaturgii zajął się pod sam koniec życia. Jako teoretyk napisał rozprawę O wierszowaniu…
Zmarł 24 lutego 1820 roku, po objęciu stanowiska profesora i dyrektora Krzmienieckiego Liceum.
Ustalenie tekstu
Druku swojego utworu Feliński nie doczekał, aż do 1820 roku Barbara krążyła w bardzo licznych kopiach rękopiśmienniczych. Pierwsze wydanie sporządzono rok po śmierci autora – 1821.