Andrzej Antoszewski „ Współczesne teorie demokracji”

SPORY WOKÓŁ POJECIA

Historia myśli politycznej to historia sporu o rozumienie i ocenę demokracji. Jednemu nie da się zaprzeczyć: demokracja była i pozostaje ideą atrakcyjną, „to używane wedle politycznej mody i przy najrozmaitszych okazjach, najbardziej nadużywane pojęcie polityczne, przybierające najprzeróżniejsze, sprzeczne ze sobą znaczenia” (Hans Kelsen)

1. znaczenie pierwotne: demokracja utożsamiana z trzema zjawiskami: równością obywateli, rządami prawa oraz zbiorowym podejmowaniem decyzji według zasady większości

2. XIV wiek: teoria suwerenności narodu głoszona przez Marsyliusza z Padwy

3. teoria reprezentacji, wyparła teorię suwerenności narodu; jedynym urzeczywistnieniem ludowładztwa jest demokracja przedstawicielska

4. marksistowska koncepcja demokracji- demokracja partycypacja: powrót do demokracji bezpośredniej

5. teoria elit- Pareto, Mosc, Michels uważali rządy mas za poglądy utopijne

6. pluralistyczna szkoła demokracji ( w odpowiedzi na teorie elit) – opowiadano się za stworzeniem szans dla działania i konkurencji wielu grup interesów

7. po II wojnie światowej- Sartori: aprobata demokracji jako najlepszej ( najbardziej korzystnej) formy rządów

8. w powszechnej opinii demokracja utożsamiana jest z wolnymi wyborami, równością prawa wyborczego, realizacją swobód obywatelskich, polityką socjalną itp., przez co następuje oderwanie pojęcia demokracji od jego etymologii; w miejsce „władzy ludu” jako czynniki definiujące pojawiają się: powszechny dobrobyt, sprawiedliwe rządy, skuteczność działania, zaspokojenie potrzeb społecznych

Sposoby definiowania demokracji:

1. teoria normatywna

wskazanie głównie efektów społecznych, które system polityczny powinien zapewniać ( a nie cech które system powinien mieć)

podstawowym elementem definicji są oczekiwania, jakie wiążemy z funkcjonowaniem systemu

2. teoria empiryczna Schumpetera

próba odpowiedzi na pytanie czym jest współczesna demokracja ( a nie czy powinna być ) za kryteria instytucjonalno-proceduralne uznano cykliczne i rywalizacyjne wybory( obie te cechy jako podstawowy wyróżnik demokraci wg Schumpetera), rywalizację polityczną oraz istnienie partii politycznych. Pozwoliło to na zminimalizowanie zarówno aksjologicznego aspektu demokracji ( wartości jakie ma realizować) jak i aspektu teologicznego (jakie cele ma urzeczywistniać)

Współczesne rozwinięcia teorii Schumpetera:

*Dahl- nacisk na obieralność wysokich urzędów, alternatywność źródeł informacji, wolność ekspresji politycznej i prawo zrzeszania się

*O’Donnell I Schmitter za proceduralne minimum demokracji uważają powszechne prawo wyborcze dla dorosłych, tajność głosowania, regularność elekcji, rywalizacje międzypartyjną, uznanie swobody działania i faktyczny dostęp do stowarzyszeń i odpowiedzialność egzekutywy.

Podsumowując, demokracja oznacza: nieskrępowaną rywalizację polityczną, odpowiedzialność władzy wykonawczej, ochronę praw obywatelskich.

Demokracja a inne reżimy:

• uzyskiwanie władzy politycznej- w demokracji jedynie rywalizacyjne wybory

• organizowanie procesu rywalizacji politycznej – swoboda zrzeszania się, powszechne prawo wyborcze, regularne elekcje

• struktura naczelnych organów władzy- wybieralny parlament, odpowiedzialna przed parlamentem, bądź bezpośrednio wyborcami egzekutywa i niezawisłe sądy

• dystrybucja władzy- trójpodział władz, decentralizacja administracji publicznej

• proces decyzyjny- sformalizowane procedury

• odpowiedzialność władzy- wybory, niezawisłe sądy

Zróżnicowanie współczesnych demokracji:

• dwupartyjne i wielopartyjne

• władza wykonawcza monistyczna i dualistyczna

• parlamentaryzm, prezydencjalizm, semiprezydencjalizm

• system wyborczy proporcjonalny, większościowy

UWARUNKOWANIA DEMOKRATYCZNEJ STABILNOSCI

Stabilność demokracji oznacza trwałość, kontynuację i brak realnych zagrożeń dla cech reżimu demokratycznego ( rywalizacji politycznej, odpowiedzialności egzekutywy, ochrony praw obywatelskich)

Próby wyjaśnienia stabilności demokracji:

• funkcjonalizm, na który składa się wyjaśnienie ekonomiczne – rola wzrostu gospodarczego i dobrobytu, socjologiczne – rola klasy średniej, kulturowe – rola poziomu wykształcenia i typu kultury politycznej społeczeństwa i elit.

• Genetyczny paradygmat demokracji- rola warunków istniejących w pierwszej próbie ustanowienia reżimu demokratycznego

• Rola liderów politycznych i przyjmowanych przez nich strategii

• Ukształtowanie Społeczeństwa obywatelskiego: rynki, dobrowolne stowarzyszenia, sfera publiczna

• Rola ponadnarodowego społeczeństwa obywatelskiego (schmitter) uosabianego przede wszystkim z działalnością organizacji międzynarodowych

• Wieloczynnikowe wyjaśnienie stabilności demokracji Dahla: zasada niewykorzystywania wojska i policji do walki z przeciwnikami politycznymi, ukształtowanie dynamicznego społeczeństwa pluralistycznego, pro demokratyczna kultura polityczna warstw społecznie aktywnych

• Rola czynników politycznych:

  • Stan instytucji politycznych- główne rozwiązanie dylematu formy rządów

  • Zdolność systemu partyjnego do odzwierciedlania rzeczywistych podziałów socjopolitycznych- eliminacja podziałów społecznych

  • Umiejętność zredukowania znaczenia politycznego partii ekstremistycznych- w obecnych systemach demokratycznych jest to zwykle izolacja na arenie rządowej partii uznawanych za radykalne niezależnie od siły poparcia jaka dysponują

  • Presja środowiska zewnętrznego- perspektywa przyjęcia do takich organizacji jak NATO może stać się czynnikiem konsolidującym demokrację

MODELE WSPÓŁCZENEJ DEMOKRACJI

• modele normatywne – konstruowana na podstawie zestawu wartości i reguł

  • demokracja bezpośrednia- partycypacyjna

  • demokracja pośrednia- przedstawicielska

  • demokracja komitetowa – jako nie tylko władza większości ale również ochrona praw mniejszości

• modele empiryczne- tworzone na bazie obserwacji faktycznie funkcjonujących systemów demokratycznych

  • demokracja uzgodnieniowa Lijpharta ( odpowiada normatywnej demokracji uzgodnieniowej)

  • demokracja protekcyjna- celem demokracji ochrona obywateli przed polityka niezgodna z ich indywidualnymi interesami

  • demokracja rozwojowa- podstawą demokracji jest równość obywateli

Inne podziały wśród modeli empirycznych:

• modele instytucjonalne

  • demokracja parlamentarna

  • demokracja prezydencka

  • semiprezydencjalizm

• modele instytucjonalne- typologia Lijpharta

  • demokracja większościowa

  • demokracja konsensualna

• socjologiczne modele demokracji Lijpharta

  • na podstawie struktury społeczeństwa

    • jednolita

    • sfragmentaryzowana

  • na podstawie stylu działania elit

    • przyjazny

    • rywalizacyjny

Krzyżując te cztery modele wyróżniamy: demokrację odpolitycznioną, uzgodnieniową, zintegrowaną, zdezintegrowaną.

• Podział ze względu na poziom zaawansowania

  • Schmitter

    • Ugruntowane demokracje liberalne

    • Demokracje trwale

    • Nieskonsolidowane

    • Demokracje hybrydowe

  • Burton, Gunther,Higley ( uwzględnili zarówno zmienna instytucjonalną, czcili proceduralne kryteria demokracji, jak i zmienne behawioralne- poziom porozumienia miedzy elitami oraz zakres uczestnictwa politycznego)

    • Skonsolidowane-sprawie funkcjonujące instytucje, porozumienie elit, szeroki zakres uczestnictwa

    • Nieskonsolidowane- brak porozumienia elit

    • Ograniczone – brak masowego uczestnictwa

    • Pseudodemokracje- brak zarówno porozumienia elit, jak i masowego uczestnictwa