Krzysztof Warner

Ochrona praw człowieka w Polsce

Prawa człowiek w polskim ładzie konstytucyjnym po 1989 roku.

Polska i Polacy w wyniku porozumień zawartych przy „okrągłym stole” odziedziczyli ład konstytucyjny określony w ustawie zasadniczej z 1952 roku późniejszymi zmianami. Podstawowe prawa i obowiązki obywateli zostały zapisane w rozdziale ósmym.
Katalog praw obywatelskich otwierało prawo do pracy, które pojmowano jako zatrudnienie za wynagrodzeniem. PRL nadawała obywatelom prawo do ochrony zdrowia i pomoc lekarską. Następnym prawem obywateli było prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego i obowiązek jego ochrony.
Kolejne cztery prawa dotyczyły praw kulturalnych. Jako pierwsze zapisano prawo obywateli do nauki. W art. 72 & 2 sformułowano, w jaki sposób będzie urzeczywistniane to prawo. W szczególności poprzez : bezpłatne szkolnictwo, powszechne i obowiązkowe szkoły podstawowe, upowszechnianie szkolnictwa średniego, rozwój szkolnictwa wyższego, pomoc w podnoszeniu kwalifikacji obywateli pracujących. Kolejnym kulturalnym prawem było prawo obywateli PRL do „korzystania ze zdobyczy kultury i do twórczego udziału w rozwoju kultury narodowej”. Lud pracujący miast i wsi miał mieć udostępnione biblioteki, książki, prasę, radio, kina, teatry, muzea i wystawy, domy kultury, kluby, świetlice. Państwo miało się troszczyć o „wszechstronne popieranie i pobudzanie twórczości kulturalnej mas ludowych i rozwoju talentów twórczych.
Nowoczesny wydźwięk miał zapis o równości praw kobiet i mężczyzn. Dotyczyć miała ona wszystkich dziedzin życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. O gwarancji równouprawnienia stanowić miały: „ równe z mężczyzną prawo do pracy i wynagrodzenia według zasady <<równa płaca za równą pracę>>, prawo do wypoczynku, do ubezpieczenia społecznego, do nauki, do godności i odznaczeń, do zajmowania stanowisk publicznych, opieka nad matką i dzieckiem, ochrona kobiety ciężarnej, płatny urlop w okresie przed porodem i po porodzie, rozbudowa zakładów położniczych, żłobków i przedszkoli, rozwój sieci zakładów usługowych i żywienia zbiorowego. Jako zadanie PRL zapisano umacnianie w społeczeństwie pozycji kobiet „zwłaszcza matek i kobiet pracujących zawodowo”. Pod opieką i ochroną władz PRL miało znaleźć się małżeństwo, macierzyństwo i rodzina, a szczególną troską państwo miało otaczać rodziny „o licznym potomstwie”. PRL zapewniała „realizację praw i obowiązków alimentacyjnych” i gwarantowała równość praw dzieci narodzonych w małżeństwie z prawem dzieci urodzonych poza małżeństwem.
Wśród pozostałych praw gwarantowanych obywatelom znajdowała się równość praw obywateli we wszystkich dziedzinach życia państwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego, wolność sumienia i wyznania – przy czym Konstytucja, gwarantująca swobodę wypełniania funkcji religijnych kościoła – wprowadziła rozdział kościoła od państwa.
W ustawie zasadniczej obowiązującej w 1989 roku znalazł się także zapis dotyczący związków zawodowych, które „spełniając doniosła rolę społeczną są powszechną organizacją współuczestniczącą w kształtowaniu i realizacji zadań społeczno- gospodarczych rozwoju kraju: związki zawodowe reprezentują interesy oraz prawa ludzi pracy, są szkoła obywatelskiej aktywności i zaangażowania w budowie społeczeństwa socjalistycznego”.
Co ciekawe, PRL nie gwarantowała prawa do życia, prawa do sądu, a nietykalność i wolność osobistą przyznawano tylko obywatelom PRL. Ustawa regulowała okoliczności pozbawienia wolności, podkreślając, że zatrzymany powinien być zwolniony, „jeżeli w ciągu 48 godzin od chwili zatrzymania nie doręczono mu postanowienia sądu lub prokuratora o aresztowaniu”. W kolejnym paragrafie gwarantowano nienaruszalność mieszkania i tajemnicę korespondencji. Rewizja domowa mogła odbywać się tylko godnie z ustawą. Przepadek mienia mógł nastąpić także zgodnie z ustawą, na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Ostatnie w rozdziale ósmym artykuły dotyczyły obowiązków obywatelskich. Przestrzegano też w ostatnim artykule tegoż rozdziału że „zdrada Ojczyzny : szpiegostwo, osłabienie sił zbrojnych, przejście na stronę wroga – karana jest z całą surowością prawa jako najcięższa zbrodnia.
Taki stan gwarancji praw jednostki- obywatela odziedziczyliśmy w 1989 roku. Wraz ze zmianą ustroju i instytucji władzy należało także zmienić sytuację jednostki, gdyś opisana powyżej nie odpowiadała wymogom, jakie są stawiane demokratycznemu państwu prawa. Jak zauważa Andrzej Ajnenkiel, pierwsza nowela konstytucyjna po obradach „okrągłego stołu” z 7 kwietnia 1989 roku dotyczyła czterech kwestii: „ rozszerzenia kompetencji sejmu, określenia kompetencji i sposobu wyboru senatu, określenia kompetencji i sposobu wyboru prezydenta Rzeczypospolitej, spraw związanych z likwidacją rady państwa”. Kolejna nowela z 29 grudnia 1989 roku wprowadziła zmianę nazwy państwa z PRL na Rzeczpospolita Polską. Skreślono w całości liczące 19 artykułów pierwsze dwa rozdziały konstytucji i, co najważniejsze – także z punktu widzenia jednostki w państwie – wprowadzono art. 1, stanowiący, że „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”. Tak więc – zgodnie z zasadami demokratycznego państwa prawa – mówi się tu już o prawach i wolnościach człowieka, nie tylko obywatela, ale każdej jednostki ludzkiej objętej jurysdykcją państwa polskiego. To już nie obywatel ani lud pracujący miast i wsi, lecz każdy człowiek posiadający przyrodzoną godność, będącą źródłem praw i wolności, stawał się podmiotem działań państwa. Zapisy o kierowniczej roli partii zmieniono, wprowadzając regulacje, że „partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli Rzeczpospolitej, a celem tych zrzeszeń ma być wpływ metodami demokratycznymi na kształt polityki Rzeczpospolitej. Demokratyczne państwo prawa, jakim stawała się Rzeczpospolita Polska, gwarantował swobodę działalności gospodarczej bez względu na formę własności, a art. 7 stanowił, że „państwo chroni własność i prawo dziedziczenia oraz poręcza całkowitą ochronę własności osobistej.
Pierwsze demokratyczne wybory do parlamentu RP odbyły się 27 października 1991 roku. W rozproszonym parlamencie z I kadencji, nawet wśród ugrupowań wywodzących się z „Solidarności” trudno było o konsensus. W sejmie od początku I kadencji trwały prace nad przygotowaniem projektu tzw. Małej Konstytucji, która została ostatecznie przyjęta 17 października 1992 roku. Wśród wprowadzonych 78 artykułów nie było katalogu praw jednostki.
Do przygotowania katalogu praw i wolności jednostki przystąpiła grupa prawników i działaczy skupionych wokół polskiego Komitetu Helsińskiego oraz Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z Markiem Nowickim na czele. W wyniku prac tej grupy powstałą Karta Praw i Wolności, którą prezydent Lech Wałęsa złożył w Sejmie jesienią 1992 roku. Karta składała się z 49 artykułów rozmieszczonych w sześciu rozdziałach.

Rozdział I zawierał „Zasady”, w których, określając zakres obowiązywania, zaznaczono, że Karta „określa stosunki między osobami znajdującymi się w zasięgu działania prawa Rzeczypospolitej Polskiej a władzami publicznymi”. To już nie państwo, jego władze nadają prawa, jak to ujmowano w Konstytucji PRL, ale godność, którą posiada każdy człowiek i której ani on sam nie może, ani nikt go nie może jej pozbawić. Wolność człowieka określono jako prawo do uczynienia tego, czego nie zabrania ustawa. Sformułowano też zasadę równości wszystkich wobec prawa i równego traktowania przez władze publiczne. Wprowadzono także zakaz dyskryminacji. Natomiast ograniczenie prawa może nastąpić tylko w przypadkach, gdy Karta na to pozwala.
Rozdział II, zatytułowany „Podstawowe prawa i wolności”, to katalog praw. Katalog ten przewiduje : ochronę życia ludzkiego, prawo każdego do wolności osobistej i prawo do bezpieczeństwa osobistego, zakaz tortur, nieludzkiego okrutnego albo poniżającego traktowania lub karania zakaz stosowania kar cielesnych; wolność sumienia i wyznania; wolność myśli i przekonań; prawo do prywatności; prawo każdego do powołanego przez ustawę niezawisłego i bezstronnego sądu; zakaz pozbawienia obywatelstwa polskiego; wolność poruszania się; zakaz wydalania obywatela polskiego z terytorium RP i prawo obywatela RP do powrotu z zagranicy; prawo do uczestniczenia w życiu publicznym; prawo wyborcze.
W Konstytucji przyjętej przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997r. problematyce praw i wolności jednostki poświęcono kilka zapisów rozdziału I bez małą cały rozdział II. Rozdział II, zawierający katalog praw i wolności człowieka, podzielony jest na sześć podrozdziałów. Zapisano w nim: zasady ogólne; wolności i prawa osobiste; wolności i prawa polityczne; wolności i prawa ekonomiczne; socjalne, kulturalne; środki ochrony wolności i praw.
Wspomniany rozdział otwierają zasady ogólne, wśród których do absolutnie najważniejszych należy wskazanie na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako na źródło praw i wolności człowieka i obywatela.
Kolejną zasadą jest wolność, która ma podlegać ochronie prawnej. W konstytucji nałożono na każdego człowieka obowiązek szanowania praw i wolności innych osób (art. 31 ust.2) i przewidziano okoliczności derogacji praw i wolności.
Ważną zasadą jest także równość wszystkich wobec prawa oraz prawo wszystkich do równego traktowania przez władze publiczne, a także zakaz dyskryminacji z jakiekolwiek przyczyny w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym(art. 32).
Inną zasadą obowiązującą w RP jest równość kobiet i mężczyzn (art.33). Odnośnie do obywatelstwa przyjęto zapis z Karty Praw i Wolności, ustanawiającej, że nabywa się je przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Ustanowiono zakaz pozbawienia obywatelstwa, a decyzję o takiej ewentualności pozostawiono zainteresowanemu (art.34).
Wprowadzono nowy zakaz o zakazie eksperymentów naukowych, w tym medycznych bez dobrowolnie wyrażonej zgody(art.39).
Konstytucja RP ustanawia bezwzględny zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania oraz stosowania kar cielesnych(art.40).
Kolejnym prawem jest nietykalność osobista i wolność osobista każdego człowieka znajdującego się pod jurysdykcją RP. Jej pozbawienie lub ograniczenie może nastąpić tylko na zasadach i w trybie określonym w ustawie. (art.41). Każdy zatrzymany ma prawo do niezwłocznego i w zrozumiałym dla niego języku poinformowania o przyczynach zatrzymania. Konstytucja RP stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia zbrodni (art. 42 ust 1). Każdy człowiek podlegający jurysdykcji RP ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły są (art45. Ust.1 )
Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się (art.49) i nienaruszalności mieszkania, które może być przeszukane tylko w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony (art.50). Kolejną wolnością jest wolność sumienia i religii, która przysługuje każdemu. Wolność ta obejmuje : wolność posiadania lub przyjmowania religii według własnego wyboru, jej uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, uprawianie kultu i nauczanie, posiadanie świątyń i miejsc kultu, korzystanie z pomocy religijnej (art.53 ust.2), prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. W podrozdziale obejmującym wolności i prawa polityczne znalazły się: wolność każdego do organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich(art.57).
Obowiązująca obecnie konstytucja stworzyła najszerszy z dotychczasowych katalog praw i wolności jednostki.

Sądownictwo w systemie ochrony praw człowieka

Prawo do sądu jest obecnie uznawane za jedno z podstawowych praw człowieka. Wynika ono z założenia, że ważne jest, aby mieć zagwarantowane środki dochodzenia tego prawa. Samo uznanie praw i wolności człowieka nie ma większego znaczenia, jeśli nie istnieją procedury pozwalające każdemu skutecznie obronić się przed ich naruszeniem. Istotą prawa do sądu jest to ,że każdy powinien mieć możliwość ochrony swych praw przed sądem, będącym organem niezawisłym, bezstronnym i profesjonalnym.
Obecnie w art.45 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku sformułowano prawo do sądu i jego zasady. Artykuł ten stanowi: „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Dodatkowo art.77 ust.2 Konstytucji głosi: „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej do dochodzenia naruszonych wolności lub praw”.
Konstytucja określa również podstawową zasadę sądownictwa, stanowiąc w art.176 ust. 1, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Jest to konsekwencja zasady wyrażonej w przepisie art.78 Konstytucji, że „każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji”.
Obecnie w Polsce w sądach powszechnych istnieje system trójinstancyjny. Od orzeczenia sądu pierwszej instancji można wnieść apelację do sądu drugiej instancji, a od orzeczenia sądu drugiej instancji można wnieść kasację do Sądu Najwyższego.

Skarga konstytucyjna

Punktem wyjścia do rozważań o instytucji skargi konstytucyjnej jest tu sfera praw i wolności człowieka i obywatela. Źródłem wywodzących się z prawa naturalnego, gwarantowanych i zabezpieczanych przez państwo praw jednostki jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność człowieka. Idea skargi konstytucyjnej zrodziła się w kręgu niemieckiej kultury prawnej. Nazwa „skarga konstytucyjna” została po raz pierwszy użyta na początku drugiej połowy XIX wieku. W Polsce idea skargi konstytucyjnej pojawiła się na początku lat 80., przy okazji dyskusji o sądownictwie konstytucyjnym i prac nad ustawą o TK. Ostatecznie skarga konstytucyjna została wprowadzona do polskiego porządku prawnego przepisami Konstytucji z 2 kwietnia 1997r. i ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z dnia 1 sierpnia 1997 r.
Skarga konstytucyjna pozwala jednostce na bezpośrednie wszczęcie postępowania przed sądem konstytucyjnym w celu wskazania niekonstytucyjności obowiązujących przepisów oraz rozstrzygnięć prawnych. Instytucja skargi konstytucyjnej spełnia dwie podstawowe funkcje: po pierwsze – konstytuuje w drodze procesowej możliwość dochodzenia konstytucyjnych praw i wolności przyznanych jednostce. Po drugie – prowadzi do ich zabezpieczenia i wykładni. W polskim systemie prawnym skarga chroni podmioty przed naruszeniem sfery konstytucyjnych praw i wolności przez ustawodawcę. Tak więc instytucja ta służy nie tylko jednostce, ale także dobru publicznemu. W doktrynie podkreśla się też wychowawczą i integracyjną funkcje skargi.
Podstawą skargi konstytucyjnej jest naruszenie gwarantowanych przez Konstytucję RP praw, wolności i obowiązków. Do naruszenia tego dochodzi, gdy sąd wydający prawomocny wyrok lub organ administracji publicznej, podejmujący ostateczną decyzję, dokonał rozstrzygnięcia, mając za podstawę akt prawny, któremu stawiamy zarzut sprzeczności z Konstytucją. Skarga przysługuje zarówno obywatelom, jak i cudzoziemcom i bezpaństwowcom, jeśli znajdują się na terytorium RP i podlegają polskiej jurysdykcji. Jednak zgodnie z zastrzeżeniem poczynionym w art. 79 ust 2, jeśli podmiotem występującym ze skargą jest cudzoziemiec, nie może ona dotyczyć sprawy z udzielania azylu.
Skarga konstytucyjna przysługuje również osobom prawnym, jeżeli mogą one być podmiotem konstytucyjnych praw, wolności lub, co trudniej sobie wyobrazić, obowiązków. Skargę mogą wnosić na przykład: partie polityczne, związki zawodowe, organizacje społeczne, stowarzyszenia.

Rzecznik praw obywatelskich

Rzecznika praw obywatelskich w Polsce powołuje Sejm na wniosek marszałka Sejmu lub grupy 35 posłów. Uchwała Sejmu – przyjęta bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów – musi być zatwierdzona przez senat. Niepodjęcie przez Senat w ciągu miesiąca stosownej uchwały oznacza akceptację zaproponowanej przez Sejm kandydatury.
Kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich twa 5 lat i rozpoczyna się w dniu złożenia ślubowania. RPO pełni swoje funkcje do czasu przejęcia ich przez następcę. Ta sama osoba nie może pełnić funkcji rzecznika dłużej niż dwie kadencje, choć nie znaczy to, że w przyszłości nie mogłaby ponownie starać się o objęcie urzędu. Ustawa jednoznacznie określa, że urząd RPO może objąć tylko obywatel polski, wyróżniający się wiedzą prawniczą i doświadczeniem zawodowym, cieszący się jednocześnie dużym autorytetem ze względu na swoje walory moralne i wrażliwość społeczną.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest organem państwowym, posiadającym konstytucyjne umocowanie wśród organów kontroli. Do jego konstytucyjnych i ustawowych obowiązków należą : 1) ochrona praw i wolności obywateli zapisanych w Konstytucji i innych przepisach prawa; 2) wypełnianie powierzonej funkcji w sposób bezstronny, z najwyższą sumiennością oraz starannością (obowiązki te są zawarte w tekście składanego ślubowania); 3) udzielanie odpowiedzi na każdy wniosek który wpłynie do biura RPO; 4) podjęcie działań w określonych sprawach na wniosek marszałka Sejmu, a także udzielenie niezbędnych informacji również na wniosek marszałka Sejmu;5) złożenie w Sejmie oraz Senacie corocznego sprawozdania z działalności urzędu, obecnie od wprowadzenia nowej konstytucji forma sprawozdania została zastąpiona informacją. Do zadań RPO należy kontrola i badanie tego, czy wskutek działania organów administracji państwowej oraz organizacji i instytucji społecznych nie nastąpiło naruszenie praw i wolności obywatelskich, a także czy nie doszło do naruszenia zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Kontrolą RPO objęta jest także działalność sądów. Każdy może wnieść skargę do RPO. Jego ochroną objęci są obywatele polscy, bezpaństwowcy stale mieszkający w Polsce oraz cudzoziemcy w zakresie praw i wolności przysługujących im na terytorium naszego kraju.
Rzecznik podejmuje działania na wniosek : obywateli, cudzoziemców, organizacji społecznych lub organów samorządowych. Ustawa nie nakłada na RPO obowiązku podjęcia każdej sprawy, ale obliguje go do zawiadomienia wnioskodawcy o sposobie jej rozpatrzenia. Wniosek kierowany do RPO jest wolny od opłat; nie ma też żadnych ograniczeń ze względu na czas, w jakim dane wydarzenie miało miejsce. Rzecznik Praw Obywatelskich jest jeden w całym kraju, swoje obowiązku wypełnia on przy pomocy biura RPO.