Postępowanie z odpadami w zakładach świadczących usługi medyczne. Państwowy Powiatowy Inspektor Sanitarny w Olkuszu zwraca uwagę podmiotom wytwarzającym odpady medyczne na prawidłowe nimi gospodarowanie, które powinno być istotnym elementem ekonomicznego i bezpiecznego z punktu widzenia sanitarnego funkcjonowania placówki.
Pozornie wydaje się, że wszystkie odpady pochodzące z zakładów świadczących usługi medyczne są bardziej niebezpieczne niż odpady komunalne i powinny być specjalnie traktowane i poddane procesom unieszkodliwiania. Wg źródeł literaturowych liczba drobnoustrojów w odpadach medycznych jest niższa niż w odpadach pochodzących z gospodarstw domowych. Niewątpliwie wpływa na to zachowanie odpowiedniego poziomu higieny w tych placówkach, wynikające z odpowiedniego sposobu sprzątania, dezynfekcji oraz postępowania z odpadami. Należy wskazać na fakt, że zaledwie 20% do 25 % odpadów powstających w zakładach świadczących usługi medyczne jest uznanych za niebezpieczne i wymaga stosowania specjalnych metod postępowania.

I. Podstawy prawne w zakresie gospodarki odpadami medycznymi w Polsce.

Postępowanie z odpadami reguluje ustawa o odpadach, która weszła w życie z dniem 1 października 2001 r. Dotychczas wprowadzono kilkanaście poprawek; tekst jednolity został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2007 r. Nr 39, poz. 251. Kolejna zmiana została opublikowana w Dzienniku Ustaw z 2007 r. Nr 88, poz. 587.
Ustawa określa zasady postępowania z odpadami w sposób zapewniający ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę środowiska. Zobowiązuje ona ministrów poszczególnych resortów do opracowania szczegółowych rozporządzeń, dotyczących gospodarki odpadami. Wprowadza ona także obowiązek opracowania szczegółowych planów gospodarki odpadami: krajowych, wojewódzkich, powiatowych, gminnych.
Aktualnie obowiązująca ustawa o odpadach zmieniła zasady postępowania z odpadami medycznymi, czyli powstającymi w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i doświadczeń naukowych w zakresie medycyny. Nakazuje ona unieszkodliwiać zakaźne odpady medyczne i weterynaryjne jedynie metodą spalania.
Na podstawie art. 4 ust. 1 pkt 1 w/w ustawy Minister Środowiska w dniu 27 września 2001 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz.1206) wydał rozporządzenie w sprawie katalogu odpadów. Na podstawie art. 42 ust. 2 i ust. 3  Minister Zdrowia został zobowiązany do wydania następujących rozporządzeń:

• w sprawie rodzaju odpadów medycznych i weterynaryjnych, których poddawanie odzyskowi jest zakazane (Dz. U. z 2003 r. Nr 8, poz. 103);

• w sprawie dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych (Dz. U. z 2003 r. Nr 8, poz. 104, zmiana Dz. U. z 2004 r. Nr 200, poz. 2061);

• w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi (Dz. U. z 2007 r. Nr 162, poz. 1153).

Zgodnie z definicjami zawartymi w ustawie:

• odpady medyczne są to odpady, które powstają w związku z udzielaniem świadczeń zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i doświadczeń naukowych w zakresie medycyny;

• odpady komunalne są to odpady powstające w gospodarstwach domowych, a także odpady nie zawierające odpadów niebezpiecznych pochodzące od innych wytwórców odpadów, które ze względu na swój charakter lub skład są podobne do odpadów powstających w gospodarstwach domowych.

II. Podział odpadów pochodzących z zakładów udzielających świadczeń zdrowotnych.

Nie wszystkie odpady pochodzące z zakładów udzielających świadczeń zdrowotnych są odpadami medycznymi. Część z nich można zakwalifikować jako odpady komunalne.
Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. z 2001 r. Nr 112, poz. 1206) odpadom medycznym przydzielono kody 18 01 xx. W zależności od właściwości fizyko-chemicznych podzielone są one na dwanaście podgrup z czego 7 to odpady niebezpieczne (zaznaczone gwiazdkami).



Medyczne odpady niebezpieczne zostały wydzielone na podstawie załączników do ustawy o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z poźn. zm.): załącznika nr 2, określającego kategorie lub rodzaje odpadów niebezpiecznych wymienione wg ich charakteru lub działalności, wskutek której powstały i załącznika nr 4, określającego właściwości odpadów, które powodują, że odpady są niebezpieczne.

Część odpadów pochodzących z zakładów udzielających świadczeń zdrowotnych można traktować jako odpady komunalne. Zakwalifikowanie ich do grupy 18 01 nie zależy od miejsca (szpital, przychodnia, gabinet lekarski), ale czynności przy której powstają.
Odpady takie jak:
- biurowe;
- kuchenne;
- materiały opakowaniowe;
- niektóre materiały stosowane w leczeniu nie stanowiące zagrożenia infekcyjnego i toksycznego należy zakwalifikować jako komunalne.

Odpady medyczne zgodnie z § 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 sierpnia 2007 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi (Dz. U. Nr 162, poz. 1153) klasyfikuje się w następujący sposób:

1. odpady medyczne o kodach 18 01 02*, 18 01 03*, 18 01 80*, 18 01 82*, zwane odpadami zakaźnymi, są to odpady niebezpieczne, które zawierają żywe mikroorganizmy lub ich toksyny, o których wiadomo lub co do których istnieją wiarygodne podstawy przyjęcia, że wywołują choroby zakaźne u ludzi lub innych żywych organizmów;

2. odpady medyczne o kodach 18 01 06*, 18 01 08*, 18 01 10*, zwane odpadami specjalnymi są to odpady niebezpieczne, które zawierają substancje chemiczne, o których wiadomo lub co do których istnieją wiarygodne podstawy do sądzenia, że wywołują choroby niezakaźne u ludzi lub innych żywych organizmów albo mogą być źródłem skażenia środowiska;

3. odpady medyczne o kodach 18 01 01, 18 01 04, 18 01 07, 18 01 09, 18 01 81 zwane odpadami pozostałymi są to odpady medyczne nie posiadające właściwości niebezpiecznych.

Do odpadów zakaźnych można zaliczyć między innymi:

• zużyte opatrunki i tampony;

• krew oraz jej produkty;

• materiały zakażone krwią;

• materiały i sprzęt jednorazowego użytku, który pozostawał w kontakcie z zakażonym pacjentem, wydzielinami i wydalinami stanowiącymi potencjalne ryzyko zakażenia;

• odpady z oddziałów zakaźnych, w tym resztki żywności;

• preparaty biologiczne, w tym aktywne szczepionki;

• kultury laboratoryjne, itd.

Do odpadów specjalnych można zaliczyć między innymi:

• pozostałości cytostatyków;

• niektóre środki farmaceutyczne;

• odczynniki i błony fotograficzne;

• baterie;

• świetlówki;

• oleje;

• niektóre odczynniki chemiczne;

• substancje radioaktywne.

Odpady powstające w zakładach świadczących usługi medyczne można zaliczyć także do innych grup niż 18:
np. odpady z usług fotograficznych - grupa 09, zużyte oleje - grupa 13, odpady opakowaniowe - grupa 15, odpady powstałe podczas remontów - grupa 17, odpady z instalacji i urządzeń służących do zagospodarowania odpadów - grupa 19, odpady komunalne - grupa 20.
Postępowanie z odpadami posekcyjnymi i pooperacyjnymi, szczątkami ludzkimi o kodzie 18 01 02 regulują odrębne przepisy tj. rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz. U. Nr 153, poz. 1783). Odpady chemiczne, farmaceutyki, metale ciężkie itp. zaliczone do grupy odpadów specjalnych mogą być poddane recyklingowi lub przekazane do odzysku.

III. Zbieranie odpadów.

Zgodnie z § 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 23 sierpnia 2007 r. w sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami medycznymi (Dz. U. Nr 162, poz. 1153) odpady niebezpieczne, z wyjątkiem odpadów o ostrych końcach i krawędziach, zbiera się do  pojemników lub worków jednorazowego użycia z folii polietylenowej, nieprzezroczystych, wytrzymałych, odpornych na działanie wilgoci i środków chemicznych, z możliwością jednokrotnego zamknięcia.

• Zgodnie z § 4 ust. 2 w/w rozporządzenia worki jednorazowego użycia umieszcza się na stelażach lub w sztywnych pojemnikach (jednorazowego lub wielokrotnego użycia) w taki sposób, aby ich górna, wywinięta na szerokość 20 cm krawędź nie uległa skażeniu.

• Zgodnie z § 4 ust. 3 w/w rozporządzenia odpady o ostrych końcach i krawędziach zbiera się w sztywnych, odpornych na działanie wilgoci, mechanicznie odpornych na przekłucie bądź przecięcie pojemnikach jednorazowego użycia. Pojemniki te umieszcza się w miejscach powstawania odpadów.

• Zgodnie z § 4 ust. 4 w/w rozporządzenia pojemniki lub worki, przeznaczone do zbierania odpadów niebezpiecznych, z wyjątkiem odpadów o ostrych końcach i krawędziach, należy wymieniać na nowe nie rzadziej niż jeden raz dziennie. Pojemniki lub worki mogą być wypełnione nie więcej niż do 2/3 ich objętości.

• Zgodnie z § 4 ust. 5 w/w rozporządzenia pojemniki, przeznaczone do zbierania odpadów medycznych o ostrych końcach i krawędziach, należy wymieniać na nowe nie rzadziej niż co 48 godz. Pojemniki mogą być wypełnione nie więcej niż do 2/3 ich objętości.

• Zgodnie z § 4 ust. 6 w/w rozporządzenia niedopuszczalne jest otwieranie raz zamkniętych pojemników lub worków jednorazowego użycia.

• Zgodnie z § 5 ust. 1 w/w rozporządzenia w przypadku uszkodzenia worka lub pojemnika należy go w  całości umieścić w innym większym, nieuszkodzonym worku lub pojemniku.Każdy pojemnik i każdy worek jednorazowego użycia powinny posiadać widoczne oznakowanie, świadczące o rodzaju odpadów w nich przechowywanych, widoczne oznakowanie, świadczące o miejscu pochodzenia odpadów, datę zamknięcia, informacje pozwalające zidentyfikować osobę zamykającą pojemnik lub worek.

Przepis § 5 ust. 2, ust 3, ust 4 określa kolory worków do gromadzenia odpadów:
odpady zakaźne poza odpadami medycznymi o ostrych końcach i krawędziach, gromadzi się w workach koloru czerwonego. Odpady specjalne gromadzi się w workach koloru żółtego.
Pozostałe odpady medyczne, poza odpadami medycznymi o ostrych końcach i krawędziach gromadzi się w workach koloru niebieskiego.
Odpady medyczne pozostałe tj. nie posiadające właściwości niebezpiecznych można zbierać do pojemników wielokrotnego użycia.

IV. Transport wewnętrzny odpadów.

Transport wewnętrzny odpadów medycznych z miejsca ich powstawania do miejsca magazynowania, unieszkodliwiania lub odbioru odbywa się środkami transportu przeznaczonymi wyłącznie do tego celu /wózki zamykane/ w sposób bezpieczny dla ludzi i środowiska.
Worki jednorazowego użycia zawierające odpady medyczne mogą być transportowane w specjalnie przeznaczonych do tego sztywnych pojemnikach wielokrotnego lub jednorazowego użycia. Wewnętrzne środki transportu /wózki, pojemniki wielokrotnego użytku/ odpadów medycznych należy zdezynfekować i umyć po każdym użyciu w specjalnie do tego celu wydzielonym miejscu.
Miejsce to powinno posiadać:

• ściany i podłogi wykonane z materiałów gładkich, łatwo zmywalnych i umożliwiających dezynfekcję;

• zawór ze złączką do węża i spust podłogowy;

• drzwi wejściowe bez progu, których minimalna szerokość i wysokość powinna gwarantować swobodny wjazd i wyjazd środka transportu wewnętrznego oraz dostęp obsługi;

• wydzieloną w nim część do mycia i dezynfekcji oraz czystą do przechowywania wydezynfekowanych środków transportu wewnętrznego i pojemników wielokrotnego użycia.

V. Magazynowanie odpadów na terenie zakładów.

Dopuszczalne jest magazynowanie niebezpiecznych odpadów medycznych na terenie jednostek ochrony zdrowia poza miejscem ich powstania w odpowiednio przystosowanych do tego celu pomieszczeniach. Pomieszczenie takie powinno być zabezpieczone przed dostępem osób nieupoważnionych oraz być przeznaczone wyłącznie do magazynowania odpadów medycznych i posiadać:

• ściany i podłogi wykonane z materiałów gładkich, łatwo zmywalnych i umożliwiających dezynfekcję;

• drzwi wejściowe bez progu, których minimalna szerokość i wysokość powinna gwarantować swobodny wjazd i wyjazd środka transportu wewnętrznego oraz dostęp obsługi;

• wydzielone boksy w zależności od rodzajów magazynowanych odpadów medycznych, zgodne z zasadami ich sortowania w miejscach powstawania;

• wentylację, zapewniającą podciśnienie z zapewnieniem filtracji odprowadzanego powietrza;

• niezależne wejście.

Czas magazynowania odpadów zakaźnych nie może przekraczać 48 godzin w pomieszczeniach o temperaturze wyższej niż 10°C. W temperaturze poniżej 10°C zakaźne odpady medyczne mogą być magazynowane tak długo, jak na to pozwalają ich właściwości, ale nie dłużej niż 14 dni.

W przypadku powstawania niewielkich ilości odpadów medycznych można je magazynować w wydzielonych, chłodzonych miejscach w szczelnie zamkniętych pojemnikach z zachowaniem właściwej temperatury w określonym czasie jw.

VI. Unieszkodliwianie specyficznych odpadów medycznych.

Na podstawie art. 42 ust. 3 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.) Minister Zdrowia w porozumieniu z Ministrem Środowiska wydał rozporządzenie z dnia 23 grudnia 2002 r w sprawie dopuszczalnych sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych (Dz. U. z 2003 r. Nr 8, poz. 104). Zmiana opublikowana została w Dz. U. z 2004 r. Nr 200, poz. 2061.
Zgodnie z § 1 ust. 1 w/w rozporządzenia odpady medyczne i weterynaryjne mogą być unieszkodliwiane w jeden z następujących sposobów:

1. termiczne przekształcenie odpadów w instalacjach lub urządzeniach zlokalizowanych na lądzie (D10);

2. przez autoklawowanie (D9);

3. dezynfekcję termiczną (D9);

4. działaniem mikrofalami (D9);

5. obróbkę fizyczno-chemiczną inną niż wymieniona w pkt 2 – 4 (D9).

Dopuszczalne jest łączne stosowanie dwóch lub więcej sposobów. Wymienione procesy unieszkodliwiania odpadów D9, D10 zgodnie z załącznikiem nr 6 do ustawy z dnia 27 kwietnia o odpadach (Dz. U. z 2007 r. Nr 39, poz. 251 z późn. zm.).
W Polsce metody 2 - 5 nie mogą być stosowane w przypadku szczątków ludzkich.

Dopuszczalne sposoby unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych

Podane kody odpadów są określone zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz. U. Nr 112, poz. 1206).

Zgodnie z § 7 ust. 1 w/w rozporządzenia, warunkiem zastosowania jednego z ww. sposobów unieszkodliwiania oprócz termicznego jest uzyskanie pozytywnej opinii dla każdego typu urządzenia, wydanej przez Głównego Inspektora Sanitarnego lub jednostkę przez niego wyznaczoną. Opinię wydaje się podmiotowi zgłaszającemu urządzenie na podstawie następujących dokumentów:

1. danych technicznych urządzenia wraz ze wskazaniem rodzaju i typu (modelu) urządzenia oraz nazwy i adresu lub siedziby producenta;

2. dokładnego opisu procesu unieszkodliwiania, z wyszczególnieniem wszystkich jego etapów;

3. wyników badań mikrobiologicznych procesu unieszkodliwiania w zgłoszonym do zaopiniowania typie urządzenia (jeżeli kopie, to potwierdzone za zgodność z oryginałem), z podaniem dokładnego opisu użytej metody badania;

4. wskazanie metody okresowej kontroli mikrobiologicznej skuteczności procesu unieszkodliwiania;

5. wymagań dotyczących pojemników, w których odpady będą poddawane unieszkodliwiane w zgłaszanym typie urządzenia;

6. instrukcji obsługi urządzenia uwzględniającej wymagania dotyczące przeglądu technicznego.

Opinia określa w szczególności:

1. typ urządzenia;

2. dokładne parametry przeprowadzania procesu unieszkodliwiania odpadów dla zgłoszonego do zaopiniowania typu urządzenia;

3. wymagania i metody dotyczące okresowej kontroli mikrobiologicznej skuteczności procesu unieszkodliwiania dla danego typu urządzenia;

4. wymagania dotyczące pojemników, w których odpady będą unieszkodliwiane w danym typie urządzenia;

5. wymagania dotyczące okresowego przeglądu technicznego danego urządzenia;

6. ilości unieszkodliwianych odpadów.

Proces autoklawowania odpadów medycznych prowadzi się w komorach ciśnieniowych nasyconą parą wodną z zachowaniem parametrów procesu zapewniających pozbawienie tych odpadów właściwości zakaźnych.
Proces dezynfekcji termicznej prowadzi się w specjalnie do tego przystosowanych urządzeniach lub instalacjach, z zachowaniem parametrów procesu zapewniających pozbawienie tych odpadów właściwości zakaźnych.
Prace unieszkodliwiania mikrofalami prowadzi się w specjalnie do tego przystosowanych urządzeniach lub instalacjach, z zachowaniem parametrów procesu zapewniających pozbawienie tych odpadów właściwości zakaźnych.
Każde urządzenie lub instalacja służąca do unieszkodliwiania odpadów medycznych wyposaża się w graficzny lub komputerowy system do ciągłej rejestracji podstawowych parametrów procesu.

VII. Redukcja powstających odpadów

W każdej placówce medycznej powinien być powołany zespół, zajmujący się gospodarką odpadami, którego zadaniem będzie opracowanie, wprowadzenie, monitoring i udoskonalanie programu redukcji odpadów.
Celem nadrzędnym powinno być zapobieganie powstawaniu odpadów u źródła. Należy uwzględnić również możliwość ich odzysku i recyklingu. Aby zrealizować to zadanie należy w gospodarce odpadami zastosować przedstawione niżej zasady:

1. prawidłowe zakwalifikowanie odpadów do danego rodzaju, nie mieszanie odpadów niebezpiecznych, wymagających kosztownych metod unieszkodliwiania z odpadami nie niebezpiecznymi, nadającymi się do odzysku lub recyklingu;

2. procedury segregacji i klasyfikacji powinny być tak opracowane aby:

• odpady zakaźne i inne niebezpieczne nie ulegały zmieszaniu z odpadami komunalnymi;

• do odpadów zakaźnych zaliczane były tylko te, które miały bezpośredni kontakt z chorym zakaźnie oraz są zanieczyszczone drobnoustrojami chorobotwórczymi w ilości wystarczającej do przeniesienia infekcji;

• niezakaźne odpady niebezpieczne były rozdzielane według zawartych w nich substancji;

• do odpadów komunalnych lub medycznych pozostałych zaliczane były wszystkie, które nie powodują zagrożenia epidemiologicznego lub chemicznego. Dotyczy to przede wszystkim tych produktów, które tworzą największy strumień odpadów; i tak np.

• nie zanieczyszczone i nadające się do odzysku i recyklingu materiały były segregowane oddzielnie: drewno, metale, papier, szkło, tworzywa sztuczne;

• pojemniki na odpady zakaźne nie były ustawiane obok przeznaczonych na surowce wtórne, odpady komunalne czy niebezpieczne aby odpady nie ulegały przypadkowemu zmieszaniu.

3. zakupy produktów medycznych i leków pod kątem ograniczenia ilości /ograniczenie opakowań wielowarstwowych/ i toksyczności wytwarzanych odpadów /dotyczy to przede wszystkim tych produktów, które mogą zawierać rtęć, związki chloru, bromu, kadmu, ołowiu/;

4. określenie rodzaju, składu, podstawowych właściwości i ilości odpadów powstających w placówce medycznej;

5. porównanie uzyskanych danych z informacjami z innych, podobnych placówek medycznych;

6. opracowanie procedur klasyfikacji, segregacji i postępowania z poszczególnymi rodzajami odpadów i umieszczenie ich w miejscach powstawania odpadów w pobliżu stanowisk pracy;

7. selektywna zbiórka poszczególnych grup i rodzajów odpadów, z ukierunkowaniem na wybranych odbiorców odpadów;

8. zorganizowanie i urządzenie pomieszczeń związanych z gospodarką odpadami, spełniających wymagane warunki techniczne;

9. ustalenie kosztów i oszczędności wynikających z wprowadzenia programu redukcji odpadów;

10. opracowanie materiałów informacyjnych o zasadach segregacji i postępowania z odpadami dla personelu i pacjentów;

11. opracowanie procedur na wypadek sytuacji awaryjnych;

12. szkolenia personelu zróżnicowane dla poszczególnych stanowisk pracy.