Kanon literackich założeń klasycyzmu polskiego zawierał także dydaktyczny poemat Franciszka Ksawerego Dmochowskiego pt. Sztuka rymotwórcza (1788). Normatywna poetyka była swobodną adaptacją dzieła Boileau. Powstała z myślą o potrzebach młodzieży szkół pijarskich, jednak jej walory i ranga znacznie wykraczały poza pierwotne, wyłącznie dydaktyczne i użytkowe cele. Dmochowski odwoływał się w swych rozważaniach do aktualnego stanu literatury w Polsce, głównie poezji lat 70. i 80. XVIII stulecia. Objął też refleksją wcześniejsze dzieje rodzimej literatury. Za podstawowy warunek uprawiania wszelkiej poezji Dmochowski uznał podporządkowany rozumowi talent, wzbogacony przez wiedzę, znajomość zasad tworzenia (dotyczących kompozycji, wersyfikacji, stylistyki i gatunkowych cech dzieł) oraz żmudną pracę. Od ludzi pióra wymagał ponadto zalet charakteru, cnoty i prawości we wszelkim postępowaniu, zaangażowania w sprawy dotyczące całej społeczności oraz godnego wypełniania obywatelskich i patriotycznych obowiązków. 
Do kategorii warunkujących proces tworzenia Dmochowski zaliczył gust (najwyższe w klasycyzmie kryterium estetyczne o racjonalnym charakterze), "dowcip" (intelektualne walory twórcy i kreacyjne dyspozycje jego wyobraźni), geniusz (nieprzeciętną, wybitną siłę twórczą, która łamiąc stare zasady tworzenia, zdolna jest ustanawiać nową poetykę) oraz naturę (społeczno moralny ład świata, którego naśladowanie jest celem poezji). Rejestr reguł i "przepisów" obejmuje zalecenia dotyczące stylu, figur i tropów oraz wersyfikacyjnego kształtu poszczególnych gatunków. Dmochowski pominął niektóre gatunki omawiane przez francuskiego teoretyka (m.in. sonet, madrygał, balladę), ale zrekompensował to uwagami na temat staropolskich form, m.in. fraszki, bajki oraz elegii i sielanki. Dłużej zatrzymał się przy gatunkach dramatycznych, które całkowicie podporządkował wychowawczej koncepcji literatury. Zalecał stosowanie zasady prawdopodobieństwa i trzech jedności. Za cel tragedii uznał "Wstręt do złego i silne do cnoty pobudki". W uwagach poświęconych komedii pouczał, że "pierwszym" zamiarem poety jest dostarczenie "zdrowej [...] nauki i młodym, i starym". 
Przy całym szacunku dla klasycystycznej tradycji, Dmochowskiego cechowała otwartość na nowe rozwiązania artystyczne. W tragedii dopuszczał nie tylko postaci wielkich, wysoko urodzonych bohaterów, ale także osoby o niższej kondycji społecznej, doświadczające wzniosłych uczuć oraz przeżywające dramatyczne rozdarcia i dylematy. Odwołując się do doświadczeń Diderota, opowiadał się za "poważną komedią", wyzwoloną z maniery kontrastowania charakterów i wyłącznie ośmieszania ludzkich słabości oraz przywar. Przy sygnalizowanych ustępstwach wymagał jednak, by poezja pełniła funkcję dydaktyczną i wychowawczą. W duchu oświeceniowego utylitaryzmu zalecał, żeby pisarze wpajali zasady użyteczności i działania na rzecz dobra wspólnego. 
Zagadnieniom z zakresu poetyki i retoryki poświęcony był podręcznik Grzegorza Piramowicza Wymowa i poezja dla szkół narodowych (cz.1, 1792). Nie negował istnienia pewnych wymogów i norm, ale przeciwny był ograniczaniu tylko do nich wiedzy o poezji. Gust (wyzwolony spod kontroli rozsądku i rozumu) traktował w kategoriach psychologicznych. Autor podporządkował poezję tym samym zasadom co oratorstwo. Jego wywodom na temat stylu retorycznego patronował Kwintylian. Piękno wypowiedzi łączył z kategorią retorycznej wzniosłości, przejawiającej się w sile myśli i uczuć. W kręgu problematyki retorycznej pozostawał też traktat S.K. Potockiego O wymowie i stylu (1815), poświęcony szeroko rozpatrywanej w oświeceniu kategorii stylu. W usystematyzowanym wykładzie autor nawiązywał do prac Arystotelesa, Cycerona i Kwintyliana oraz do wzorcowych rozwiązań pisarzy francuskich XVII i XVIII w. 
W nurcie klasycystycznym początków XIX w. sytuują się również teoretyczne rozprawy Euzebiusza Słowackiego: Prawidła wymowy i poezji, O poezji w ogólności. Nie odrzucał on całkowicie zobowiązań twórców do moralnego doskonalenia czytelników, ale istotę poezji postrzegał głównie w "upięknianiu dzieł natury, podniesieniu się do idealnego wzoru" oraz w "najdoskonalszym przez mowę zmysłowym wystawieniu". Centralne miejsce w systemie jego poglądów estetycznych zajęła kategoria gustu, łączona z wrodzonymi predyspozycjami człowieka, ujawniającymi się poprzez działanie wyobraźni i rozwagi. Za atrybuty smaku uznał czułość, delikatność i trafność (Teoria smaku w dziełach sztuk pięknych, 1818). Piękno uznane za cel poezji postrzegał w zbliżaniu się twórcy "do idealnych wzorów jedności, proporcji i symetrii". Istoty sztuki słowa upatrywał w twórczym działaniu wyobraźni oraz oryginalności pomysłu i obrazu poetyckiego, podporządkowanych zasadzie prawdopodobieństwa. Za miarę doskonałości dzieł uznał możliwie największe zbliżenie się do "idealnego wzoru" poprzez estetyczną i moralną weryfikację realnej rzeczywistości. Połączony z czułością serca geniusz pojmował jako chwilowe natchnienie, oddające stan duszy samego twórcy. 
Jako zwolennik ścisłego, gatunkowego podziału literatury Słowacki sporządził rozbudowaną typologię rodzajów i gatunków. Wyodrębnił cztery "klasy" (poezję epicką, liryczną, dydaktyczną i dramatyczną) oraz "kształty dopełnienia", tzn. formy mieszane. Uwzględnił także odmiany gatunkowe i podrodzaje, chociaż nie dokonał ich formalnego wydzielenia. W teorii wymowy omówił ponadto sześć rodzajów wypowiedzi (list, rozmowę, rozprawę naukową, biografię, historię i mowę krasomówczą), podał przykłady wzorcowej kompozycji przemówienia i wskazał główne stylistyczno językowe środki perswazji. W późniejszych pracach - J.F. Królikowskiego (m.in. Rys poetyki wedle przepisów teorii, 1828) i J. Korzeniowskiego (Kurs poezji powst. 1823, wyd. 1829) dopuszczano możliwość wykraczania twórców poza ścisłe, normatywne ujęcia. Ponadgatunkowa systematyzacja piśmiennictwa uwzględniała również te utwory, które nie mieściły się w klasycystycznej typologii poezji. Propozycje genologiczne teoretyków początku XIX w. były nie tylko ważnym punktem odniesienia rozważań w następnych okresach, ale stały się także podstawą współczesnej systematyki literatury.