Temat: „Pan Tadeusz” jako źródło odwołań literackich. Omów zagadnienie analizując wybrane utwory.

Literatura podmiotu:

1. A. Fredro, Zemsta, Warszawa 2005, ISBN 83-918107-5-5, s. 19-22, 45-52, 81-87.

2. H. Sienkiewicz, Latarnik, Warszawa 1986, ISBN 83-207093-5-0.

3. E. Orzeszkowa, Nad Niemnem, Warszawa 2006, ISBN 83-89956-76-4, s. 2-30.

4. W. Gombrowicz, Ferdydurke, Kraków 1997, ISBN 83-080275-2-0, 230-244.

5. S. Żeromski, Przedwiośnie, Warszawa 2006, ISBN 83-60322-19-8, s. 67-164.

Literatura przedmiotu:

1. A. Szóstak, Powtórka z literatury, cz. 3, Oświecenie, Romantyzm, Kraków, b.r.,

ISBN 83-87139-44-0, s. 219-233.

2. A. Szóstak, Powtórka z literatury, cz. 4, Pozytywizm, Kraków, b.r., ISBN 83-7327-136-8,

101-103, 185-216.

3. A. Szóstak, Powtórka z literatury, cz. 6, Dwudziestolecie międzywojenne, Kraków, b.r., ISBN 83-87139-37-8, s.137-152, 206-235.

4. A. Witkowska, Literatura romantyzmu, Warszawa 1986, ISBN 83-01-05357-7, s. 127-133.

5. Ilustrowane dzieje literatury. Od antyku do współczesności, M. Hanczakowski, M. Kuziak, A. Zawadzki, B. Żynis, Bielsko-Biała 2003, ISBN 83-7266-140-5, s. 255-260, 358-360, 374-376.

6. S. Markowski, Romantyzm. Podręcznik literatury dla klasy drugiej szkoły średniej, Warszawa 1998, ISBN 83-02-05733-9, s. 176-192, 235-237.

7. T. Bujnicki, Pozytywizm. Podręcznik literatury dla klasy drugiej szkoły średniej, Warszawa 1999, ISBN 83-02-05416-X, s. 158-161, 210-216.

8. T. Wroczyński, Literatura polska dwudziestolecia międzywojennego. Podręcznik dla klasy trzeciej szkoły średniej, Warszawa 1994, ISBN 83-02-05473-9, s. 238-250.

Poruszając kwestie Pana Tadeusza jako źródła odwołań literackich, kilka słów poświęcić należy samej epopei. Ukończona została w 1843 roku. Mickiewicz poprzez utwór starał się zawrzeć i zachować w pamięci szlacheckie zwyczaje, obraz łowów, zabaw i ogólny zarys życia wiejskiego. Akcja toczy się na Litwie, na przełomie lat 1811 i 1812. „Fabuła utworu obejmuje przełomowe wydarzenia historyczne: od Konstytucji 3 maja, konfederacji targowickiej, powstania kościuszkowego aż po utworzenie Legionów Polskich i wkroczenie wojsk Napoleona na ziemie polskie w 1812 roku.”¹ I to właśnie te ważne wydarzenia w historii Polski wpłynęły na wpisanie się Pana Tadeusza w świadomości Polaków, zwłaszcza w okresie niewoli.

Z fabuły i motywów Pana Tadeusza zaczęto czerpać bardzo szybko. Pierwszym, który tego dokonał był Aleksander Fredro już w roku 1838. Kazimierz Wyka, historyk literatury pisał: „Czym jest Pan Tadeusz dla twórczości Mickiewicza, tym dla twórczości Fredry Zemsta: pożegnaniem mijającego świata szlacheckiego, pożegnaniem go spoza progu ostatniego rozbioru.”² Do próby porównania epopei i Zemsty mogą posłużyć takie motywy jak spór o zamek, czy też o jego mur, umiejscowienie akcji na prowincji w początkach XIX wieku, a także sami bohaterowie. Wacław i Klara jako Tadeusz i Zosia, Rejent i Cześnik jako Sędzia Soplica i Hrabia Horeszko oraz Podstolina, której pierwowzorem była Telimena. I to właśnie na Podstolinie Halinie Czepiersińskiej chciałabym się skupić.

Podobnie jak Telimena, jest ona kobietą dojrzałą ale tylko pod względem fizycznym, bo mentalnie wciąż jest nastolatką. Obie są kobietami obytymi w świecie, które bywały na salonach i z którymi można porozmawiać o literaturze i sztuce. Obie też szukają męża; męża ale nie kochanka. Zależy im, aby zapewnić sobie byt do końca życia. Podstolina mówi o tym wprost:

„Chciałabym za mąż pójść czym prędzej,

By nie zostać całkiem w nędzy.”³

Umizguje się do Wacława, jak Telimena do Tadeusza. Telimena ostatecznie odpuszcza kokietowanie Tadeusza i wielkodusznie godzi się na jego ślub z Zosią. Podstolina również zauważa, że nie może być z Wacławem i zwraca się do Rejenta, aby ten pobłogosławił młodych. Bohaterka Zemsty w przeszłości miała trzech mężów. Będąc żoną była już niewierna i romansowała z Wacławem.

W 1888 roku Eliza Orzeszkowa pisząc Nad Niemnem również sięgała do Pana Tadeusza. Nawiązanie sprowadza się do opisów przyrody, które są niezwykle obszerne i plastyczne. Ich celem było ukazanie piękna i rajskości rodzinnej, ojczystej ziemi. Orzeszkowa w bardzo dokładny sposób ukazała nadniemeńskie krajobrazy, dzięki czemu czytając te opisy, widzimy to wszystko oczyma wyobraźni. Uderzająca jest tu arkadyjskość, sielskość – rozległe łąki obsypane kwiatami i skąpane w śpiewie ptaków. Już sam początek mówi wiele:

„Dzień był letni i świąteczny. Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało. Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca; radość i upojenie tryskały znad pól porosłych zielonym zbożem; radość i złota swoboda śpiewały chórem ptaków i owadów nad równiną w gorącym powietrzu, nad niewielkimi wzgórzami, w okrywających je bukietach iglastych i liściastych drzew.

Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczysta ścianą wyrastający z zieloności ziemi a koroną ciemnego boru oderznięty od błękitnego nieba, ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie, pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne słupiaste topole.”⁴ Poprze opisy przyrody ukazany jest również jej związek z tradycją. Życie ludzkie uzależnione i niejako sterowane rytmem natury.

Twórcy późniejszych epok również nie odeszli od wzorowania się na epopei. Chodzi tu o Witolda Gombrowicza i Ferdydurke. Mimo, iż różnica między obydwoma dziełami to prawie sto lat, widać tu nawiązanie do opisu tradycji. Główny bohater Ferdydurke – Józio wraz ze swoim kolegą Miętusem przyjeżdżają do Bolimowa, do dworku państwa Hurleckich. W przeciwieństwie do mieszkańców Soplicowa, życie Hurleckich pełne jest obłudy. Wszystkie ceremoniały, które należą do gospodarzy są „do odbębnienia”. Zachowania mieszkańców dworu są sztuczne i zgodne ze starymi zwyczajami. Przesadna gościnność, dziecinne poglądy, sztuczne pozowanie na wielkich państwa i niezwykle widoczny przy tym podział na państwo-poddani.

Każdy krok Hurleckich wynika z obowiązku. Podkreślają ważność posiłków, ale tak naprawdę jedzą bo jest to częścią kultury i nie czerpią z tego przyjemności. Dom w Bolimowie to istna parodia Soplicowa. Hurleckim pozornie wydaje się, że postępują zgodnie z tradycją i dworska etykietą, a w rzeczywistości jest zupełnie inaczej.

Kolejnym przykładem jest Przedwiośnie, również z okresu międzywojnia. Szlachta w Nawłoci żyje zupełnie tak jak w początkach XIX wieku. Pozostają oni w swoim hermetycznym środowisku, prowadząc spokojne, dostatnie życie według tradycji. Są szczęśliwi mogąc spędzić czas na polowaniu, przejażdżkach konnych, czy spotkaniach sąsiedzkich. Karolina jest odzwierciedleniem Zosi z Pana Tadeusza, Laura-Telimeny. W obydwu powieściach mamy księży, u Mickiewicza jest to Robak, u Żeromskiego przyrodni brat Hipolita – Anastazy. Ale oprócz podobieństw są również różnice. Przede wszystkim finał. W Panu Tadeuszu jest ślub i szczęśliwe zakończenie, w Przedwiośniu – tragiczny koniec z winy Baryki. W Soplicowie widać większe poszanowanie innych i poszanowanie tradycji. W Nawłoci rozpowszechnił się wyzysk chłopów, natomiast kultura dworu i patriotyzm szlachty zaczyna zanikać.

Latarnik Henryka Sienkiewicza w trochę inny sposób nawiązuje do Pana Tadeusza. We wszystkich wcześniejszych powieściach podobieństwa i różnice widoczne były na płaszczyźnie fabuły. Pewne elementy i motywy były wręcz przeniesione z Pana Tadeusza do owych powieści. Powieść Mickiewicza posłużyła Sienkiewiczowi jako bodziec do wywołania uczuć patriotycznych. Pozwoliła choć na trochę powrócić wspomnieniami do dawno opuszczonej ojczyzny. Obraz Soplicowa ukazany w epopei był w oczach Skawińskiego wzorem polskości. Wzorem, który jednocześnie go zniszczył. Wcześniej uchodzący za idealnego pracownika, któremu można powierzyć każde zadanie, zamienił się w osobę wciąż żyjącą wspomnieniami i marzeniami o pozostawionym kraju. Nie był w stanie w pełni wykonywać powierzonych mu obowiązków. Pomimo problemów spowodowanych przez lekturę dzieła, pomimo kolejnej tułaczki, Skawiński nie porzucił Pana Tadeusza. Przeciwnie, był dumny z posiadania go i szczęśliwy faktem, że los pozwolił mu w ten sposób powrócić do Polski.

Jak pokazują wszystkie powyższe przykłady, które nie są jedynymi, Pan Tadeusz posłużył wielu największym polskim pisarzom za wzór. Przede wszystkim dlatego, że jest przykładem sielskości, spokoju i spełnionych marzeń, jakże potrzebnych w trudnych dla Polaków czasach. Zarówno w pozytywizmie jak i Młodej Polsce. Pewne motywy zaczerpnięte zostały z epopei wprost na zasadzie przeniesienia, inne na zasadzie przeciwstawienia, kontrastu. Jednak w jednym i drugim przypadku wiadomo co było pierwowzorem.

Materiały pomocnicze

1. Kazimierz Wyka: „Czym jest Pan Tadeusz dla twórczości Mickiewicza, tym dla twórczości Fredry Zemsta: pożegnaniem mijającego świata szlacheckiego, pożegnaniem go spoza progu ostatniego rozbioru.”

2. Podstolina: „Chciałabym za mąż pójść czym prędzej, by nie zostać całkiem w nędzy.”

3. Opisy przyrody w Nad Niemnem: „Dzień był letni i świąteczny. Wszystko na świecie jaśniało, kwitło, pachniało, śpiewało. Ciepło i radość lały się z błękitnego nieba i złotego słońca; radość i upojenie tryskały znad pól porosłych zielonym zbożem; radość i złota swoboda śpiewały chórem ptaków i owadów nad równiną w gorącym powietrzu, nad niewielkimi wzgórzami, w okrywających je bukietach iglastych i liściastych drzew.

Z jednej strony widnokręgu wznosiły się niewielkie wzgórza z ciemniejącymi na nich borkami i gajami; z drugiej wysoki brzeg Niemna, piaszczysta ścianą wyrastający z zieloności ziemi a koroną ciemnego boru oderznięty od błękitnego nieba, ogromnym półkolem obejmował równinę rozległą i gładką, z której gdzieniegdzie tylko wyrastały dzikie, pękate grusze, stare, krzywe wierzby i samotne słupiaste topole.”

1^ A. Szóstak, Powtórka z literatury, cz. 3, Oświecenie, Romantyzm, Kraków, b.r., 224.

2^ S. Markowski, Romantyzm, Warszawa 1998, s. 235.

3^ A. Fredro, Zemsta, Warszawa 2005, s. 113.

4^ E. Orzeszkowa, Nad Niemnem, Warszawa 2006, s. 2.