ZACHOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA W RÓŻNYCH STRUKTURACH RYNKOWYCH

Strukturami rynkowymi nazywa się modele rynków poszczególnych dóbr, jakie kształtują się w wyniku walki konkurencyjnej lub zmowy funkcjonujących na nich podmiotów. W zależności od stopnia i rodzaju panującej konkurencji między sprzedawcami, wyróżnia się w ekonomii cztery takie struktury: monopol, oligopol, konkurencję monopolistyczną i konkurencję doskonałą. Ich krótka charakterystyka została zaprezentowana w poniższej tabeli.

Tabela. Typy struktur rynkowych i ich charakterystyka

Struktura rynkowa	Liczba sprzedawców	Rodzaj produktu	Bariery wejścia	Siła rynkowa	Konkurencja niecenowa	Przykład
Monopol	Jeden	Niemający substytutów	Bardzo duże	Duża	Reklama	Światowy rynek diamentów
Oligopol	Niewielu	Jednorodny lub zróżnicowany	Duże	Średnia	Reklama, zróżnicowanie produktu	Telekomunikacja komórkowa w Polsce
Konkurencja monopolistyczna	Wielu	Zróżnicowany	Małe	Niska	Reklama, zróżnicowanie produktu	Osiedlowe sklepy spożywcze
Konkurencja doskonała	wielu	jednorodny	brak	brak	brak	Produkty rolne na giełdach towarowych, rynek papierów wartościowych

Dany rynek można przypisać do konkretnej struktury za pomocą wskaźników mierzących stopień skoncentrowania rynku. Do najczęściej stosowanych należą:

• Wskaźnik koncentracji CR (ang. Concentration ratio);

• Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana HHI (ang. Herfindhal-Hirschman index).

Wskaźnik koncentracji CR stanowi sumę udziałów k największych przedsiębiorstw w danej gałęzi:

Gdzie to udział i-tego przedsiębiorstwa w rynku, mierzony wielkością obrotów. Wskaźnik koncentracji CR przyjmuje wartości od 0 do 100. Wyższa wartość wskaźnika wskazuje na wyższy stopień koncentracji rynku. W poniższej tabeli zaprezentowane zostały wartości wskaźnika koncentracji CR dla poszczególnych struktur rynkowych.

Tabela. Typologia struktur rynkowych według współczynnika koncentracji CR₄

Forma rynku	CR4
Konkurencja	0-40
Luźny oligopol	40-60
Ścisły oligopol	60-90
Efektywny monopol	90-100

Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana HHI mierzony jest kwadratem sumy udziałów wszystkich n przedsiębiorstw na danym rynku.

Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana HHI przyjmuje wartości od zero do 10000. Im wyższa wartość HHI, tym bardziej zmonopolizowany jest dany rynek. W poniższej tabeli zaprezentowane zostały wartości wskaźnika koncentracji HHI, definiujące poszczególne rodzaje rynków oraz prawdopodobieństwo występowania siły rynkowej.

Tabela. Typologia struktur rynkowych według wartości współczynnika HHI.

HHI	Rodzaj rynku	Prawdopodobieństwo siły rynkowej
0-1000	Niskoskoncentrowany	Nie ma
1000-1800	Umiarkowanie skoncentrowany	Jest
1800-10000	Wysoce skoncentrowany	Jest (dla HHI>2400 bardzo wysokie)

W przypadku takich struktur rynkowych, jak monopol, oligopol czy konkurencja monopolistyczna, przedsiębiorstwa (sprzedawcy) dysponują siłą rynkową, czyli posiadają możliwość kształtowania (w mniejszym bądź większym stopniu) ceny sprzedawanego przez siebie dobra (są cenodawcami – ang. price maker). Wówczas krzywa popytu na produkt oferowany przez pojedynczego sprzedawcę ma nachylenie ujemne, a sprzedawca ma możliwość podniesienia ceny, kosztem pewnego ograniczenia wielkości popytu. Poniższy rysunek przedstawia wykres krzywej popytu.

Rysunek. Wykres krzywej popytu na dobro oferowane przez pojedynczego przedsiębiorcę na rynku o strukturze: monopolu, oligopolu, konkurencji monopolistycznej.

Podstawowym założeniem modelu konkurencji doskonałej jest zatomizowanie rynku. Udział w rynku każdego pojedynczego sprzedawcy jest znikomy. Sprzedawca nie może zatem samodzielnie wpływać na poziom ceny (jest cenobiorcą, ang. price taker). Wyklucza się możliwość wystąpienia zmowy cenowej pomiędzy sprzedawcami, z uwagi na ich dużą liczbę, która stanowi duże utrudnienie w celu dojścia do cichego porozumienia pomiędzy oferentami danego dobra. Oferowane na rynku dobra ma charakter homogeniczny (jednorodny, standaryzowany), tzn. towary poszczególnych sprzedawców postrzegane są przez nabywców za doskonałe substytuty. Brak jest również barier wejścia rynek i wyjścia z niego. Na doskonale konkurencyjnym rynku każdy sprzedawca traktuje cenę jako daną, której poziom ustala się w wyniku interakcji popytu rynkowego i podaży rynkowej. Odwrócona funkcja krzywej przyjmuje postać:

P=P_E

gdzie P_E to cena równowagi rynkowej.

Decyzje producenta ograniczają się jedynie do wyznaczenia, na podstawie optymalizacji (MC=MR), wielkości produkcji. Przychody całkowite konkurenta doskonałego zmieniają się zgodnie z równaniem funkcji:

Wobec czego funkcja przychodów krańcowych ma postać:

Podobnie jak funkcja przychodów przeciętnych:

Zgodnie z zasadą optymalizacji, wielkość produkcji maksymalizująca zyski (minimalizująca straty) konkurenta doskonałego jest wielkością, której koszt krańcowy produkcji jest równy przychodowi krańcowemu, w tym przypadku cenie (P_E=P_KD).

Wobec braku możliwości ustalania cen wyniki ekonomiczne konkurenta doskonałego zależą od relacji kosztów produkcji względem ceny rynkowej i mogą kształtować się w sposób następujący (Patrz rysunek poniżej:

• Zysk nadzwyczajny – przy cenach wyższych od P₁,

• Zysk normalny – przy cenie równej P₁,

• Strata uzasadniająca dalszą działalność – gdy cena jest niższa niż P₁ ale wyższa od P₂,

• Strata w wysokości kosztów stałych zarówno przy kontynuowaniu działalności, jak i jej zaprzestaniu – przy cenie równej P₂,

• Strata uzasadniająca zaprzestanie dalszej działalności – gdy cena jest niższa niż P₂.

Rysunek. Ceny wyznaczające, przy różnym poziomie kosztów, różne wyniki ekonomiczne konkurenta doskonałego.

Powyższe założenia wskazują, że przedsiębiorca na rynku konkurencji doskonałej nie będzie produkował poniżej ceny P₂, stąd jego krzywa podaży w krótkim okresie pokrywa się z krzywą kosztów krańcowych powyżej przeciętnych kosztów zmiennych. W długim okresie, z powodu braku barier wejścia i wyjścia, sytuacja wygląda inaczej. W przypadku możliwości występowania zysku nadzwyczajnego, na rynku doskonałej konkurencji pojawiają się nowe przedsiębiorstwa (sprzedawcy). Zwiększona podaż uruchamia mechanizm rynkowy, który nierównowagę spowodowaną wyższą podażą eliminuje dzięki spadkowi ceny równowagi. W konsekwencji, niższa cena redukuje zyski nadzwyczajne. W przypadku wystąpienia sytuacji odwrotnej, tj. utrzymujących się niskich cen i konieczności wyjścia z rynku przez część producentów (przedsiębiorstw) – nierównowaga spowodowana mniejszą podażą zostanie usunięta w wyniku wzrostu cen rynkowych. W wyniku kolejnych dostosowań rynku, cena zostaje ustalona na poziomie kosztu ekonomicznego przedsiębiorstw „reprezentatywnych”. Oznacza to, że w długim okresie przedsiębiorstwa dostarczają wielkość produkcji, dla której spełniona jest równość:

W długim okresie liczba przedsiębiorstw może ulegać zmianom na skutek zmian wielkości popytu. Na rynku doskonale konkurencyjnym, zwiększenie popytu spowoduje wzrost cen, co w konsekwencji przyczyni się do krótkookresowych zysków nadzwyczajnych przedsiębiorstw działających w branży. W wyniku wejścia do branży nowych konkurentów zyski ponownie osiągną poziom zysku normalnego, przy większej liczbie przedsiębiorstw. Długookresowa krzywa podaży rynkowej może mieć różny przebieg, w zależności od kosztów, jakie pociąga za sobą zwiększona produkcja branży. Gdy branża wykorzystuje niewielką część ogólnej podaży czynników produkcji, zwiększone zapotrzebowanie na te czynniki nie wywoła zmiany ich cen. Długookresowa krzywa podaży jest pozioma. Natomiast, gdy wzrost produkcji branży zwiększy istotnie popyt na czynniki produkcji, czego skutkiem będzie wzrost ich cen, branża jest wówczas branżą o rosnących kosztach, a długookresowa krzywa podaży jest krzywą wznoszącą się.

MONOPOL

Monopol pełny (czysty) w teorii ekonomii to modelowe ujęcie rynku, na którym działa jeden producent. W praktyce 90% udział jednego przedsiębiorstwa w rynku traktowany jest jako efektywny monopol. Przedsiębiorstwo, będące monopolistą, dostarcza produkty oraz usługi , które nie mają bliskich substytutów. Wobec braku innych źródeł danych dóbr, monopolista może samodzielnie kształtować ich ceny. Nie oznacza to jednak, że są one ustalane zupełnie dowolnie. Monopolista ograniczony jest z jednej strony wielkością popytu zgłaszanego na produkowane przez niego dobro, z drugiej zaś strony jego działania są kontrolowane przez instytucje dbające o to, aby silne przedsiębiorstwa nie nadużywały swojej pozycji rynkowej (UOKiK).

Rysunek. Cena i wielkość produkcji maksymalizująca zysk monopolisty

Krzywa popytu monopolisty jest jednocześnie krzywą popytu branży. Ma nachylenie ujemne, co świadczy o posiadaniu przez monopolistę siły rynkowej przejawiającej się, m.in. możliwością kształtowania cen.

Siła monopolu mierzona jest za pomocą wskaźnika A.P. Lernera.

Gdzie L – stopień monopolu, – cena monopolisty.

Wartość wskaźnika A.P. Lernera zawiera się w przedziale [0,1]. Gdy cena jest równa kosztowi krańcowemu (konkurencja doskonała), przedsiębiorstwo NIE ma żadnej siły rynkowej (L=0). W innej sytuacji, przy założeniu, że przedsiębiorstwo postępuje zgodnie z zasadą optymalizacji(MC=MR), siła rynkowa będzie zależała od elastyczności cenowej popytu, ponieważ:

Czyli:

Monopolista, wyznaczając ceny na swoje produkty, produkty, porusza się jedynie po elastycznym odcinku krzywej popytu, stąd wskaźnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje wartości z przedziału (-nieskończoność, -1]. Im wartość wskaźnika jest bliższa jedności, tym większą siłą monopolową posiada producent.

Wyznaczając optymalną wielkość produkcji oraz cenę, monopolista opiera się na swoich kosztach krańcowych oraz popycie na swoje produkty.

Monopolista, w odróżnieniu od konkurenta doskonałego, zarówno w krótkim, jak i w długim okresie może osiągać zyski nadzwyczajne. Wynika to z braku konkurencji, będącego efektem wysokich barier wejścia na rynek. Bariery wejścia stanowią utrudnienie lub wręcz uniemożliwiają rozpoczęcie działalności na danym rynku przez nowe firmy.

Można wskazać na następujące rodzaje barier:

• Ekonomiczne (ekonomia skali, koszty rozpoczęcia działalności, krzywa doświadczenia),

• Prawne (patenty, prawa autorskie, polityka państwa);

• Strategiczne (dyferencjacja produktu, własność lub kontrola zasobów kluczowych czynników produkcji, agresywna reakcja, fuzje, przejęcia).

Oprócz barier wejścia istnieją również bariery wyjścia (ekonomiczne, strategiczne, polityczne, społeczne, psychologiczne).

Najsilniej chroniącą monopol przed konkurencją jest bariera ekonomii skali. Jej występowanie oznacza, że jedynie wielka skala produkcji nowopowstałego przedsiębiorstwa pozwoliłaby na obniżkę kosztów, umożliwiającą konkurowanie z obecnym monopolistą.

W przypadku pozostałych barier, ewolucja otoczenia firm, zmiany preferencji konsumentów, zmiany prawa bądź polityki państwa mogą spowodować, że ich przezwyciężenie w długim okresie będzie możliwe. Wówczas, w zależności od liczby działających przedsiębiorstw (stopnia koncentracji rynku), występować będzie struktura rynku o charakterze oligopolu lub konkurencji monopolistycznej.

Te bariery (praktyki) nie występują, gdy rynek można określić jako „sporny”. Koncepcja rynków „spornych” została rozwinięta przez Baumola, Panzara i Williga.

Rynki te charakteryzują się:

1. nieograniczoną ilością przedsiębiorstw, które mogą produkować homogeniczny produkt przy zastosowaniu identycznej technologii

2. konsumenci reagują szybko na zmiany cen

3. już obecne firmy nie mogą reagować szybko na wejście nowych redukcją ceny

Wejście nie pociąga za sobą utopionych kosztów.

W takich warunkach monopolista nie może podnieść ceny ponad poziom ceny na rynku doskonałej konkurencji. W efekcie przedsiębiorstwo może wejść według zasady uderz i uciekaj poprzez podcięcie (cen) obecnego i szybkie wycofanie, jeżeli już obecny odpłaci się tym samym. Przykładem są linie lotnicze, bo atakujące przedsiębiorstwo po wycofaniu się może sprzedać na rynku wtórnym samoloty beż straty.

KONKURENCJA DOSKONAŁA A MONOPOL

KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA

Konkurencja monopolistyczna jest strukturą rynku wykazującą cechy zarówno konkurencji doskonałej, jak i monopolu. Duża liczba przedsiębiorstw działających na rynku oraz brak lub bardzo niewielkie bariery wejścia – to cechy wspólne dla obu rynków konkurencyjnych. Konkurencję monopolistyczną wyróżnia zróżnicowanie produktów. Może ono dotyczyć rodzaju i stylu dóbr, lokalizacji ich sprzedaży czy też świadczenia usług oraz jakości. Deferencjacja produktów jest tym, co pozwala konkurentom zdobyć siłę rynkową. Nadając swoim produktom specyficzne, unikatowe cechy (występowanie luki substytucyjnej), konkurent monopolistyczny staje się w pewnym sensie monopolistą. Zyskuje siłę rynkową, która przejawia się w możliwości kształtowania, w pewnych granicach, cen na jego produkty.

Warunki:

1. Wielu kupujących i sprzedających w gałęzi aczkolwiek wśród nich może być kilka dużych

2. Produkty zróżnicowane

3. Minimalne bariery wejścia i wyjścia

4. Wszystkie przedsiębiorstwa mają identyczne funkcje kosztów

5. Przedsiębiorstwa nie biorą pod uwagę zachowań konkurentów w określaniu wysokości cen i wielkości produkcji.

Przedsiębiorstwa nie są biorcami ceny z rynku, mają pewną kontrolę nad ceną, ale jest ona ograniczona przez fakt obecności producentów bliskich substytutów, co czyni popyt bardziej elastycznym. Niskie bariery wejścia oznaczają, że zysk nadzwyczajny (ponadprzeciętny) nie może być utrzymany w długim okresie.

Wyznaczanie optymalnej wielkości produkcji oraz ceny jest identyczne jak w wypadku monopolisty: na podstawie kosztów oraz przychodów krańcowych wyznacza się wielkość produkcji, następnie z wykorzystaniem krzywej popytu wyznaczana jest cena. Gdy dany producent osiąga w krótkim okresie zysk nadzwyczajny, wywołuje to reakcję po stronie podażowej.

Rys. Krótkoterminowa równowaga na ryku konkurencji monopolistycznej

Brak barier pozwala na rozpoczęcie działalności nowym przedsiębiorcom. Konsumenci zyskują większą liczbę oraz różnorodność oferowanych dóbr, skutkiem czego jest zmniejszenie i uelastycznienie popytu na dobra przedsiębiorstw działających w branży do tej pory. W konsekwencji, ceny spadają. Proces wchodzenia nowych przedsiębiorstw trwa tak długo, aż ceny dóbr zrównują się z przeciętnymi kosztami, co oznacza, że nadzwyczajne zyski ekonomiczne zostają zredukowane do poziomu zysków normalnych. Gdy konkurenci monopolistyczni ponoszą straty, brak barier wyjścia umożliwia opuszczenie branży przez część z nich. Popyt na dobra konkurentów monopolistycznych pozostających w branży wzrasta i ulega usztywnieniu, co pozwala na dyktowanie wyższych cen. Proces wychodzenia z branży trwa tak długo, aż konkurenci pozostający w branży osiągają zyski normalne.

Podsumowując, można stwierdzić, że w długim okresie konkurenci monopolistyczni oraz doskonali osiągają identyczne wyniki ekonomiczne. Jednakże występuje pomiędzy nimi istotna różnica. W przypadku konkurentów doskonałych cena dóbr i koszt krańcowy oraz przeciętny ich produkcji są identyczne. Konkurent monopolistyczny produkuje zaś mniej dóbr i sprzedaje je po wyższej cenie. Punkt styczności kosztu przeciętnego z krzywą popytu znajduje się na lewo od minimalnego poziomu tychże kosztów.

Rys. Równowaga na ryku konkurencji monopolistycznej w długim okresie

P_{M = AC}

_MC=MR

Porównanie konkurencji monopolistycznej z konkurencją doskonałą i monopolem

1. Cena - ma tendencję kształtowania się na poziomie wyższym niż w konkurencji doskonałej, gdyż utrzymuje się na poziomie wyższym od przeciętnego kosztu całkowitego, zarówno w krótkim jak i długim okresie. Pod tym względem konkurencja monopolistyczna wykazuje cechę wspólną z monopolem.

2. Produkcja – występuje tendencja do utrzymywania produkcji na niższym poziomie niż w przypadku doskonałej konkurencji, ponieważ nie działa na poziomie optymalnej skali produkcji. Pod tym względem konkurencja monopolistyczna również wykazuje cechę wspólną z monopolem.

3. Efektywność produkcji – niższa niż w przypadku konkurencji doskonałej z powodu nieoptymalnej skali produkcji

4. Efektywność alokacyjna – występuje strata netto dobrobytu, ponieważ cena jest wyższa od kosztów krańcowych.

Nawet jeżeli przedsiębiorstwo nie osiąga ponadnormalnych zysków, to i tak nie osiąga efektywności alokacyjnej i produkcyjnej. Za przyczynę ego stanu rzeczy uważa się marketingową aktywność przedsiębiorstw, która prowadzi do zróżnicowania produktów.

WYKŁAD 6

OLIGOPOL

W strukturze rynku niedoskonałego obok konkurencji monopolistycznej wyróżnić można inną jej formę, tj. oligopol. Jest to struktura pośrednią między konkurencją a monopolem. Najbardziej ogólna definicja oligopolu mówi, że jest to forma konkurencji niedoskonałej, która przejawia się w dominowaniu na rynku niewielkiej, od kilku do kilkunastu, liczby dostawców.

Podstawową cechą oligopolu, determinującą jego zachowanie się na rynku jest niewielka liczba przedsiębiorstw wytwarzających identyczne bądź zróżnicowane produkty. Jednak określenie „niewielka liczba” nie jest na tyle precyzyjne, aby w praktyce mogło być wykorzystywane do badań struktur rynkowych; może bowiem chodzić o dwie firmy (duopol) bądź o dziesięć przedsiębiorstw. Stąd też istnieją w praktyce różne miary koncentracji firm w danej gałęzi, umożliwiające rozpoznanie struktury rynkowej.

Najbardziej powszechną miarą jest wskaźnik koncentracji, czyli odsetek sprzedaży obliczony dla kilku (np. 4,8,12) największych przedsiębiorstw w branży. O istnieniu monopolu mówi się, gdy wskaźnik ten obliczany dla jednego przedsiębiorstwa wynosi powyżej 90 %., zaś o rynku konkurencyjnym, gdy nie przekracza on 40 %.

Jeżeli współczynnik koncentracji zawarty jest z przedziale 40%- 60% mamy do czynienia z tzw. luźnym oligopolem.

Jeżeli jednak współczynnik koncentracji przekracza 60 %, mówimy o oligopolu ścisłym.

Gdzie i dlaczego powstają oligopole?

Szukając przyczyn powstawania i trwania oligopolu należy zwrócić uwagę na następujące czynniki :

• poziom produkcji, przy którym występuje minimalna skala efektywna;

• na ile lub czy w ogóle prawo uniemożliwia konkurencję;

• możliwość wchodzenia działających na danym rynku firm w zmowę w celu utrzymania wielkości produkcji na niskim poziomie, ceny zaś na wysokim.

Rynek oligopolistyczny występuje najczęściej w gałęziach, w których występują duże korzyści skali produkcji.

W obecnej rzeczywistości gospodarczej oligopolistyczne formy są bardzo powszechne. Np. produkcja samolotów lotnictwa cywilnego na świecie została całkowicie opanowana przez dwie firmy (szczególny przypadek oligopolu zwany duopolem ) : Boeing i Airbus. W Polsce rynek oligopolistyczny tworzą np. delaerzy znanych firm samochodowych.

Cechy oligopolu.

Poniżej wymieniono najważniejsze cechy pozwalające zakwalifikować daną gałąź jako rynek oligopolistyczny:

• W danej gałęzi funkcjonuje niewiele firm, z których każda posiada znaczny udział w rynku. Krańcowym przypadkiem oligopolu jest duopol, czyli panowanie na rynku tylko dwóch producentów czy dostawców;

• Ograniczona liczba dostawców to skutek występowania różnego rodzaju barier wejścia dla nowych przedsiębiorstw. Są one podobne do barier występujących w przypadku monopolu. Rozmiary barier zależą od gałęzi. W niektórych przypadkach wejście jest stosunkowo łatwe, a w innych – praktycznie niemożliwe;

• Firmy te mają dużą siłę rynkową tak, że nie można uważać ich za cenobiorców. Każda z nich posiada własną ujemnie nachyloną krzywą popytu, zatem krzywa utargu krańcowego musi leżeć pod nią. Jednocześnie są one poddane dostatecznie dużej rywalizacji, by mogły (jak to robi monopol) uważać krzywą popytu rynkowego za swoją własną;

• Działające na tym rynku firmy zachowują się racjonalnie. Szukają rozwiązań najkorzystniejszych, czyli maksymalizujących wynik finansowy. W tym celu musza same ustalić cechy dostarczanych produktów, optymalną wielkość sprzedaży podjąć decyzje o promocji sprzedaży, wyznaczać poziom cen;

• Najistotniejszą cechą rynku oligopolistycznego jest konieczność liczenia się firmy z reakcjami rywali i branie pod uwagę ich skutków, czyli współzależność. Przy małej liczbie firm każda, decyzja podjęta przez jedną firmę może wpływać na sytuację ekonomiczną konkurentów i zwykle powoduje ich reakcję, która z kolei musi się odbić na sytuacji analizowanej firmy. Złożoność sytuacji powoduje, że działająca na tym rynku firma w praktyce nigdy nie może być absolutnie pewna i nie jest w stanie w stu procentach przewidzieć reakcji konkurentów. Działalności gospodarczej oligopolisty towarzyszy zatem duża niepewność i ryzyko;

• Działające na tym rynku przedsiębiorstwo stoi w obliczu zasadniczego dylematu: jaki wariant postępowania zapewnia mu maksymalizację zysku Podejmowane na tym rynku decyzje nie mogą opierać się wyłącznie na wewnętrznej kalkulacji, lecz muszą uwzględniać prawdopodobne reakcje konkurentów i w razie potrzeby odpowiednie reakcje własne. Aby dokonać optymalnego wyboru działająca na tym rynku firma musi prawidłowo przewidzieć zachowania swoich rywali. Są to zatem decyzje natury strategicznej. Współzależność firm oligopolistycznych ma znaczące konsekwencje natury metodologicznej;

• Poza przypadkami wojny cenowej na rynku tym dominuje konkurencja niecenowa Oligopoliści konkurują ze sobą przeważnie przez różnicowanie i doskonalenie produktów, reklamę i promocję własnej konkretnej marki. Ich praktyki marketingowe różnią się znacznie w zależności od gałęzi;

• Wzajemne interakcje oligopolistów są swoistego rodzaju grą, w której wygrywają ci, którzy lepiej przewidują sposoby reagowania rywali i przygotują plany skutecznego działania. W grze tej istotnym czynnikiem jest również umiejętność rozpoznawania sytuacji i unikania błędów;

• Jednym z wyników takiego uczenia się może być dojście do wniosku, że bardziej korzystne będzie porozumienie się i współpraca niż bezwzględna rywalizacja;

• Z niewielką liczbą firm wiąże się łatwość zmowy, czyli zawierania przez firmy jawnych lub tajnych porozumień, mających na celu wyeliminowanie lub ograniczenie wzajemnej konkurencji. Odbywa się to głownie przez ustalenie limitów produkcji, podziału rynków i wspólną politykę cenową;

• Najbardziej uderzającą różnicą pomiędzy modelem konkurencji doskonałej a rynkiem oligopolistycznym jest względna stabilność (lepkość) cen. W doskonałej konkurencji ceny zmieniają się na bieżąco, reagując na zmiany układu sił rynkowych popytu i podaży. Ceny ustalane przez firmy oligopolistyczne zmieniają się rzadko, pozostając nieczułe na niewielkie zmiany popytu i kosztów. Oligopolista nie jest skłonny zmieniać cenę zbyt często i stara się utrzymać ją na raz ustalonym poziomie. Stabilność cen oznacza w efekcie, że decyzje cenowe indywidualnych przedsiębiorstw nie prowadzą do zwyżki cen, a co ważniejsze – nie dochodzi również do ich wydatnej obniżki.

Polimorficzność oligopolu

Analizując rynek oligopolistyczny należy zwrócić uwagę, jakie produkują one towary i jaka zachodzi między nimi zależność.

Rodzaje oligopolu

Duopol

Symetryczny

Asymetryczny

ZRÓŻNICOWANY

CZYSTY

W gałęzi oligopolistycznej może być wytwarzany produkt jednorodny (np. stal, cement), to ze względu na rodzaj produktu mówimy o czystym oligopolu. Oligopole mogą jednak produkować również zróżnicowane towary (np. samochody środki czyszczące, elektronika) wtedy gałąź taką nazywamy oligopolem zróżnicowanym. Poza tym, gałęzie oligopolistyczne różnią się od siebie wielkością działających w nich przedsiębiorstw. Jeżeli oligopolistyczna gałąź obejmuje firmy zbliżonej wielkości, mówimy o oligopolu symetrycznym. Jeżeli jednak jedna lub kilka firm dominuje wielkością nad pozostałymi mamy do czynienia z oligopolem asymetrycznym. Specyficzną formą oligopolu jest duopol, w którym działają wyłącznie dwie firmy. Rodzaje oligopoli:

Zasady współistnienia

Istota interakcji zachodzącej między firmami w oligopolistycznej strukturze rynku, polega na tym, że każda dokonana przez firmę zmiana cen może powodować reakcję rywali, a te z kolei muszą być uwzględnione przez nią samą. Zatem krzywa popytu na produkt indywidualnego przedsiębiorstwa nie może być określona do momentu, kiedy nie znamy zachowania się konkurentów. Wynika z tego, że konwencjonalna krzywa popytu, opierająca się tylko na relacjach pomiędzy ceną a ilością oferowanego towaru, w tej strukturze rynkowej ma ograniczoną użyteczność. Natomiast krzywa popytu gałęzi jest malejąca, przy czym jej elastyczność zależy od rodzaju oligopolu (np. stopnia standaryzacji produktu).

W warunkach oligopolu może zatem wystąpić cały wachlarz konkretnych sytuacji rynkowych, przy czym zachowanie się poszczególnych konkurentów może iść w dwóch kierunkach, tj. może prowadzić do kolizji, bądź też może mieć charakter niekolizyjny. Jedną z możliwych sytuacji kolizyjnych jest otwarta wojna cenowa drugą pokojowe współistnienie. To ostatnie może mieć dwa wymiary: współistnienia niezależne oraz porozumienia monopolistyczne

W warunkach współistnienia niezależnego działające na rynku firmy nie są związane porozumieniem i nie tworzą formalnej bądź nieformalnej grupy.

Każde z nich działa na własną rękę, dążąc do maksymalizacji zysku dla siebie. Aby utrzymać się na rynku, musi bacznie przyglądać się działaniom konkurentów i uwzględniać ich możliwe reakcje we własnych decyzjach.

Z punktu widzenia interesu działających na tym rynku firm sytuacje kolizyjne nie są pożądane, gdyż mogą okazać się szkodliwe dla wszystkich konkurentów, (np. obniżka cen przez jednego z konkurentów może wywołać reakcję łańcuchową i doprowadzić do wojny cen, co w efekcie może spowodować zanik zysku ekonomicznego.

Korzystniejsze dla uczestników rynku są rozwiązania niekolizyjne, które najogólniej biorąc polegają na wspólnej maksymalizacji zysku ekonomicznego. Dlatego też przedsiębiorstwa na rynku oligopolistycznym preferują porozumienia. Mogą to być rozwiązania o charakterze zmowy lub kooperacji, gdzie firmy współpracują.

Porozumienia przedsiębiorstw oparte są na cichej lub legalnej zmowie.

Typową formą zmowy jest kartel porozumienie przedsiębiorstw oligopolistycznych określonej gałęzi przemysłu, dotyczące warunków sprzedaży, rozmiarów produkcji, kwot produkcji, podziału rynków zbytu wyznaczania cen, podziału zysków itd. Umowa nie musi obejmować wszystkich wymienionych elementów. Kartel jest nietrwałą forma zjednoczenia w ramach oligopolu.

Innymi formami umów są:

• Syndykat- czyli porozumienie w sferze zbytu. Prowadzi scentralizowaną politykę cen i zbytu, wyznacza przedsiębiorstwom limity produkcyjne;

• Trust- uczestnicy tracą tutaj całkowicie swoja niezależność gospodarczą i prawną, wnoszą do trustu swoje kapitały i w zależności wniesionych wkładów kapitałowych otrzymują swój udział w zyskach;

• Koncern- kapitał oparty na ścisłej więzi produkcyjnej. Przedsiębiorstwa koncernu w przeciwieństwie do kartelu lub trustu są powiązane również pionowo (obejmują pokrewne gałęzie przemysłu).

• Konglomerat, który powstał po 2 wojnie światowej. Konglomerat polega na łączeniu się przedsiębiorstw z rożnych gałęzi, często nie związanych z monopolem.

• Holding- to nietrwała forma łączenia się firm, w celu wykonania danego przedsięwzięcia gospodarczego. W skład holdingu wchodzą producenci rożnych brany połączonych ze sobą procesem technologicznym.

• Pool (ring) jest luźnym porozumieniem zawieranym w celu realizacji konkretnych przedsięwzięć, takich jak prowadzenie wspólnej polityki cenowej, określenie rynków zbytu lub tworzenie wspólnych funduszy, np. do prowadzenia gry na giełdzie. Porozumienie to ma najczęściej charakter doraźny. Jest dość często zawierane w okresie złej koniunktury, a rozwiązywane, gdy pojawią się oznaki ożywienia w gospodarce.

• Świadomy paralelizm -polega na tym, że firmy koordynują ze sobą swoje działania bez istnienia zmowy i podporządkowują się przyjętym zasadom.

Innym rodzajem porozumienia oligopolistycznego jest objęcie przez jedną z firm przywództwa cenowego. Wyróżnia się przy tym ich trzy rodzaje. Pierwsze to przywództwo firmy dominującej, posiadającej duży udział w produkcji całej branży. Inną możliwością jest objęcie przywództwa ceowego przez firmę posiadającą najniższe koszty produkcji, choć niekoniecznie musi to być największe przedsiębiorstwo. Wreszcie możemy mieć do czynienia z przywództwem barometrycznym (wyczucie sytuacji).

Wojny gospodarcze

Życie gospodarcze wypełniają sytuacje, w których całe państwa toczą bezwzględną walkę o dominację na danym obszarze Bezwzględną i nie przebierającą w środkach walkę konkurencyjną, toczą również miedzy sobą przedsiębiorstwami działającymi w danej gałęzi. Niekiedy przyjmuje ona postać wyniszczającej wojny cenowej.

Wojna cenowa i jej skutki

Wojna cenowa najczęściej ma miejsce w sytuacji, gdy firmy produkują homogeniczny produkt. W takim przypadku cena stanowi główną broń konkurentów i zwykle to od niej przede wszystkim zależy wielkość ich udziałów w rynku, a także poziom zysków. W USA obserwowano tego typu rywalizację w poprzednim stuleciu, kiedy to Vanderbilt i Drew prześcigali się w obniżaniu stawek przewozowych na prowadzonych przez nich równolegle liniach kolejowych. Potem firma People Express próbowała znęcić klientów, korzystających z usług większych od niej rywali, oferując taryfę daleko niższą, od obowiązującego powszechnie poziomu. W Polsce od pewnego czasu trwa wojna cenowa na rynku telekomunikacji.

Modele oligopolistyczne

Jednym z modeli opisujących działanie w ramach porozumienia jest model przywództwa cenowego firmy dominującej na rynku. Lider zachowuje się wówczas jak monopolista. Ustala optymalną ze swego punktu widzenia cenę oraz wielkość produkcji. Pozostali producenci przyjmują tę cenę jako daną z zewnątrz i zachowują się jak w przypadku konkurencji doskonałej – zwiększają swoją produkcję tak długo, dopóki koszt krańcowy kolejnego dobra nie zrówna się z jego ceną. Popyt rynkowy jest w części popytem na produkty przedsiębiorstwa dominującego. Pozostałe zapotrzebowanie jest realizowane przez przedsiębiorstwa naśladujące.

Kolejny odnoszący się do konkurencji ilościowej model stanowi model Cournota, w którym między przedsiębiorstwami nie występują duże różnice w udziałach w rynku. Nie mogą również łatwo zmienić wielkości produkcji. Każda z firm przyjmuje popyt rynkowy oraz wielkość produkcji innych firm za dane i dostosowuje do nich wielkość własnej produkcji oraz cenę tak, by zmaksymalizować swoje zyski. Zakłada przy tym, że inne przedsiębiorstwa nie zmienią wielkości swojej produkcji. Cena na rynku zależy od łącznej produkcji wszystkich firm. Optymalna dla każdej firmy wielkość produkcji jest, podobnie jak w dotychczas omawianych modelach, wyznaczana przez warunek MR=MC. Im większa liczba oligopolistów, tym większa produkcja całkowita. W konsekwencji cena rynkowa spada. W odniesieniu do poszczególnych przedsiębiorstw, ich produkcja zmniejsza się, a cena zaczyna zbliżać się do kosztów jednostkowych produkcji.

Model Stackelberga opiera się na podobnych zasadach, co model Cournota, z tą różnicą, że przedsiębiorstwa nie podejmują decyzji produkcyjnych równocześnie. Jedna z firm (przywódca) podejmuje działania strategiczne: wiedząc, że jej konkurent (naśladowca) ustali wielkość swojej produkcji, biorąc pod uwagę produkcję przywódcy. Przywódca ustala optymalny dla siebie poziom produkcji jako pierwszy, by tym samym narzucić rywalowi warunki gry. Optymalną wielkość produkcji obu firm w modelu Stackelberga wyznacza się zatem następująco:

• Korzystając za zasady maksymalizacji zysku MR=MC, znajdujemy wielkość produkcji naśladowcy, wyrażoną jako funkcję wielkości produkcji przywódcy q2=f(q1) zwaną funkcją reakcji;

• Wstawiamy funkcję reakcji naśladowcy do funkcji popytu i wyznaczamy utarg krańcowy przywódcy; po przyrównaniu go do kosztu krańcowego wyliczamy wielkość produkcji lidera.

Poza modelami konkurencji ilościowej działania przedsiębiorstw w ramach oligopolu wyjaśniają modele opisujące konkurencje cenowa między innymi model Bertranda, Edgewortha, Chamberlina (w odniesieniu do duopolu), model złamanej krzywej Paula Sweezyego, czy też oparty na teoriach gier model wojen cenowych.

Modele Bertranda, Edgewortha i Chamberlina opierają się na założeniach podobnych do założeń modeli konkurencji cenowej. Tu również koszty krańcowe wynoszą zero, duopolisci mają podobne moce produkcyjne i udziały w rynku, a produkty przez nich oferowane są homogeniczne i przez konsumenta traktowane jako substytuty doskonałe.

Według Josepha Bertranda konsumenci, podejmując decyzje o kupnie danego dobra, kierują się wyłącznie ceną. Konsekwencją jest dążenie obu duopolistów do oferowania ceny niższej od ceny konkurenta. To z kolei prowadzi do wojny cenowej i procesu obniżania cen, który trwa dopóty, dopóki przedsiębiorstwa nie ustalą ceny na poziomie kosztu krańcowego. Ceny niższe nie mają uzasadnienia ekonomicznego — żaden z konkurentów nie będzie skłonny ich stosować. W ostateczności obaj konkurenci mają równe udziały w rynku, ich ceny na poziomie kosztów krańcowych pozwalają na osiąganie wyłącznie normalnych zysków ekonomicznych.

W modelu Edgewortha, w odróżnieniu od poprzednich modeli, całkowita podaż duopolu jest niższa niż wielkość popytu przy cenie zero (P=0). Konkurenci podejmują decyzję odnośnie do swojej ceny, zakładając, że cena konkurenta nie zmieni się. Proces dostosowywania cen zaczyna się w momencie, gdy na rynku opanowanym przez jedno przedsiębiorstwo, sprzedające za cenę przynoszącą zysk nadzwyczajny, pojawia się konkurent. Chcąc przejąć część popytu, ustala cenę niższą niż dotychczas obowiązująca. Pierwsze przedsiębiorstwo, nie chcąc tracić udziałów w rynku, ustala cenę nieco niżej niż konkurent. Obniżki cen trwają tak długo, dopóki przedsiębiorstwa nie ustalą cen na poziomie przynoszącym jedynie zysk normalny. Od tego momentu zaczyna się proces podnoszenia cen, który może prowadzić ponownie do poziomu cen, pozwalających przedsiębiorstwom maksymalizować zyski. Nie można więc jednoznacznie wskazać momentu, w którym przedsiębiorstwa osiągną stan zadowalającej ich równowagi.

W modelu Chamberlina, mając świadomość współzależności decyzji, duopoliści nie starają się zwiększyć swoich udziałów w rynku czy swoich zysków w efekcie konkurencji cenowej. Współpracując, są w stanie osiągać połowę zysku monopolowego (każdy z nich), co w przypadku duopolistów jest najwyższym możliwym zyskiem.

W modelu złamanej krzywej popytu nie ma założenia o zerowych kosztach krańcowych. Nie przyjmuje się również założenia, że konkurenci nie zareagują na decyzje podejmowane przez przedsiębiorstwo. Wielkość produkcji oraz ceny są stabilne. Oligopolista wybiera optymalną dla siebie kombinację „wielkość produkcji – cena”. Pozostali działający na rynku mają podobne koszty produkcji, toteż przyjmuje się, że P₀ wyznacza przeciętny poziom ceny dla branży. W sytuacji, w której jeden z konkurentów chciałby zwiększyć swoje przychody poprzez podniesienie cen, pozostali producenci nie będą go naśladować. Część konsumentów nie zaakceptuje wyższych cen, przez co reakcja popytu będzie znacząca. Popyt będzie wykazywał cechy popytu elastycznego, a to oznacza, że wyższym cenom będą towarzyszyć niższe przychody. W sytuacji, w której oligopolista chciałby zwiększyć przychody poprzez zwiększenie swojego udziału w rynku, obniżka ceny nie przyniesie oczekiwanego wzrostu podaży.

Pozostali producenci, nie chcąc stracić udziałów w rynku, również obniżą ceny. To spowoduje, że reakcja konsumentów nie będzie adekwatna do zaproponowanego spadku cen - popyt się usztywni. Przy nieelastycznym popycie spadek cen prowadzi zaś do spadku przychodów. Drugą, oprócz zachowania konkurencji przyczyną, dla której ceny w oligopolu są stabilne, jest możliwość zachowania optymalnej wielkości produkcji na tym samym poziomie mimo zmian w kosztach produkcji. Brak ciągłości funkcji przychodów krańcowych powoduje, że zmiany kosztów krańcowych w obszarze nieciągłości (na powyższym rysunku między MC₁ a MC₂) me wywołują zmian w optymalnej kombinacji „wielkość produkcji – cena”.