Karolina Wądołowska

I UM

Bibliotekarstwo dla niewidomych w Polsce - historia i stan obecny

Sytuacja polityczna w kraju, zabory, brak jednolitości terytorialnej oraz ujednoliconego prawa, sprawiły, że początkowo działalnością na rzecz niewidomych zajęły się organizacje religijne. Spustoszenie w kraju w okresie wojen światowych sprawiły, że nie zachowały się żadne ślady działalności na rzecz niewidomych przed XIX wiekiem. Możliwe, że takich działań nie podejmowano.

W poszczególnych zaborach, zaczęto organizować zakłady wychowawcze dla dzieci niewidomych, a także zaczęto tworzyć stowarzyszenia niewidomych. Zabór rosyjski wyróżniał się na tle pozostałych, to tutaj powstał pierwszy w Polsce Instytut Głuchoniemych. Został utworzony w 1817 roku przez ks. Jakuba Falkowskiego, który uważał, że należy kształcić również dzieci niewidome. W tym celu od 1821 roku przyjmował do Instytutu po kilku uczniów z niepełnosprawnością narządu wzroku. Uczyli się odczytywania tekstów łacińskich z wypukłą czcionką. W 1942 roku przekształcono Instytut Głuchoniemych w Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych.

W 1864 roku pod kierunkiem dyrektora Papłońskiego zostało utworzone Towarzystwo Niewidomych Muzyków, byłych Wychowanków Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Była to pierwsza w Polsce samopomocowa organizacja niewidomych. Działające przy Towarzystwie Koło Pań, prowadziło w świetlicy czytanie książek czarno drukowych na głos.

Kolejne warszawskie Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi było dziełem Róży Czackiej. Mając 22 lata utraciła wzrok, tym samym poświęcając się pomocy dla ludzi borykających się z tym samym problemem. Dziesięć lat swojego życia poświęciła na przygotowanie się do zamierzonej działalności. Podróżowała w tym czasie po Europie Zachodniej, zapoznając się z sytuacją niewidomych w innych krajach, lecz przede wszystkim uczyła się jak poprawić ich byt i stworzyć niewidomym szersze możliwości. Szczególnie ważnym przystankiem w jej podróży stała się Francja. To w tym kraju, prawdopodobnie jako pierwszym na świecie, podjęto się kształcenia i opieki nad niewidomymi. Działania te zostały zapoczątkowane już w czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Francja ofiarowała Czackiej filary jej działalności w Polsce: system Braille"a i formy działalności Association Valantin Hauy pour la bien des Avengles. Po powrocie do Polski, w 1910 roku Róża Czacka otworzyła Ognisko dla Niewidomych Kobiet w Warszawie. W tym samym roku, wspólnie z niewidomym mecenasem S. Bukowieckim, utworzyła Towarzystwo Opieki nas Ociemniałymi. Czacka stała się pierwszą nauczycielką brajla, zorganizowała także zespół niewidomych i widzących kopistów książek dla niewidomych. A przede wszystkim założyła pierwszą w Polsce bibliotekę książki brajlowskiej.

W 1920 roku towarzystwa i organizacje skupiające osoby niewidome, zaczęły domagać się utworzenia centralnej biblioteki dla niewidomych. Jednak postulat nie został wypełniony.

Kolejna biblioteka brajlowska powstała w 1934 roku. Została utworzona przez Towarzystwo Pomocy Ociemniałym Ofiarom Wojny „Latarnia” wespół z społecznym biurem kopistów brajlowskich. Na księgozbiór składały się zbiory własne Towarzystwa, dary kopistów, oraz dary przekazane przez Towarzystwo American Braille Press.

Rok 1951 był przełomowy dla sprawy osób niewidomych. W czerwcu w Warszawie odbył się pierwszy Krajowy Zjazd Delegatów, na którym powołano do życia Polski Związek Niewidomych, w wyniku połączenia Związku Pracowników Niewidomych RP i Związku Ociemniałych Żołnierzy RP. Przewodniczącym został major Leon Wrzosek – inwalida wojenny. Od tej pory Związek ma za zadanie inicjować i realizować projekty związane z kulturą, oświatą, zatrudnieniem i prawami socjalnymi dla osób niewidomych. Działalność Związku finansował skarb państwa w corocznych dotacjach. Rok później Związek powołał Bibliotekę Centralną Polskiego Związku Niewidomych, początkowo mieściła się przy ul. Kleczewskiej, później została przeniesiona na ulicę Foksal. Po wybudowaniu gmachu Centralnego Ośrodka Niewidomych w Warszawie przy ulicy Konwiktorskiej, udostępniono bibliotece całe drugie piętro.

W 1955 roku, podczas drugiego Krajowego Zjazdu Delegatów PZN w Warszawie, przyjęto uchwałę o likwidacji analfabetyzmu brajlowskiego, omawiano warunku zatrudnienia osób niewidomych, a także nawoływano do nauczycieli, by znane im niewidome dzieci odsyłali do szkół specjalnych.

W 1957 roku prowadzeniem biblioteki zajął się Dobrosław Spychalski, który opracował brajlowską dokumentację biblioteczną, co umożliwiło zatrudnienie niewidomych bibliotekarzy. Niedługo potem zaczęto nagrywać książki na taśmach szpulowych.

Z czasem Biblioteka Centralna się usamodzielniła, a w 1985 roku otrzymała odrębny statut, własne konto. Nadal jednak nie posiada osobowości prawnej.

Zmiana ustroju przyczyniła się do rozwoju biblioteki, Centralną Bibliotekę skomputeryzowano, oraz utworzono elektroniczną bazę katalogową.

W 1994 roku Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej zaprzestało dotowania biblioteki, po nagłośnieniu sprawy za pomocą radia, finansowanie biblioteki przejęło Ministerstwo Kultury. Biblioteka w kolejnych latach borykała się z kilkoma kryzysami finansowymi. Jednak w 2007 roku pomimo trudności udało się uruchomić możliwość wypożyczania książek on-line, przez sieć Internet, dla użytkowników działów Książki Mówionej i Zbiorów Cyfrowych.

Obecnie Biblioteka Centralna PZN zatrudnia 41 osób. Księgozbiór podzielony jest na działy:

- Dział Książek Brajlowskich: księgozbiór podzielony jest na podstawowy, obcojęzyczny, nutowy i zbiór podręczników szkolnych. Czytelnia brajlowska zaopatrzona jest w powiększalnik telewizyjny, komputer z możliwością skanowania i korzystania z katalogu on-line oraz Internetu.

-Dział Książki Mówionej: w którym gromadzone są książki na płytach CD, MP3 oraz w standardzie Daisy, a także w formacie odtwarzacza NPN-Czytak,

-Dział Zbiorów Cyfrowych: gromadzi książki zapisane w plikach tekstowych. Dane pozycje moda być odczytane przy pomocy syntezatorów mowy, przy pomocy monitora brajlowskiego lub plikach dźwiękowych, a także w formacie Czytaka nagranego na karty Compact Flash,

-Dział Informacji Tyflograficznej.

Biblioteka obsługuje rocznie ponad 15 tys. czytelników, zarówno w Polsce, jak i za granicą. Zbiory mogą być udostępnione w formie wypożyczeń osobom, które przyszły do biblioteki, mogą być także przesłane pocztą, ponadto zbiory cyfrowe udostępniane są za pośrednictwem sieci Internet, a osoby starsze u unieruchomione (mieszkające w okolicach Warszawy) mogą liczyć na dowóz książek bezpośrednio do domu. W zbiorach biblioteki znajduje się ok. 5,6 tys. tytułów w brajlu oraz 5,8 tys. tytułów nagranych na kasetach, co daje ponad 800 tysięcy kaset.

Aby zostać czytelnikiem Biblioteki Centralnej „należy posiadać aktualne orzeczenie o stopniu niepełnosprawności (lub grupie inwalidzkiej) ze względu na uszkodzenie wzroku jest to niezbędny wymóg formalny umożliwiający korzystanie ze wszystkich zasobów udostępnianych w BC, ze szczególnym uwzględnieniem Serwisu Wypożyczeń Online. Osoby mające trudności z czytaniem zwykłego druku z innych udokumentowanych powodów zdrowotnych, a także osoby, które ukończyły 75 rok życia, mogą jednak korzystać ze zbiorów Działu Książki Mówionej BC, w szczególności książek nagranych na taśmach magnetofonowych i płytach CD. Jeżeli dokument stwierdzający trudności z czytaniem (np. zaświadczenie o dysleksji wystawione przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną, nie starsze niż 3 lata) ma charakter tymczasowy, musi być aktualny w momencie zapisu do biblioteki, konieczne będzie także jego uaktualnianie po wygaśnięciu okresu ważności.”¹

Ustawa o Bibliotekach z dnia 27 czerwca 1997 roku, w rozdziale 9 określa: „Centralna Biblioteka Niewidomych zapewnia obsługę biblioteczną niewidomych oraz koordynuje działalność pokrewnych bibliotek i instytucji”, a także „W celu zapewnienia obsługi bibliotecznej specjalnych grup użytkowników prowadzone są biblioteki w zakładach opieki zdrowotnej, w domach pomocy społecznej, w zakładach karnych, poprawczych i schroniskach dla nieletnich, a także w jednostkach organizacyjnych podległych Ministrowi Obrony Narodowej i Ministrowi Spraw Wewnętrznych i Administracji.” Ustawa podkreśla nadrzędną rolę Biblioteki Centralnej wobec innych tego typu placówek.

Obecnie materiały dla osób z niepełnosprawnością narządu wzroku, można wypożyczyć w następujących placówkach:

1. Biblioteka Centralna PZN z siedzibą w Warszawie,

2. I Ogólnopolska wypożyczalnia Książek Dotykowych w Lublinie,

3. Miejska Biblioteka Publiczna w Słupsku,

4. Ośrodek Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych w Toruniu,

5. Wypożyczalnia Książki Mówionej i Brajlowskiej w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej w Krakowie.

Bibliografia:

1. Grodecka Ewa, Sprawa niewidomych, zesz. VII-VIII. [w:] Historia Niewidomych Polskich w zarysie, Warszawa 1960 [dostęp 07.06.2012][Dostępny w World Wide Web]:http://superfon.myftp.org:9080/users/Dariusz/ksi%B9%BFki%202/dr%20fil.%20Ewa%20Grodecka%20SPRAWA%20NIEWIDOMYCH.txt

2. Ludzie Lasek, oprac. T. Mazowiecki, T. 56, Warszawa 2000

3. Prussak Maria, O matce Elżbiecie Czackiej [w:] Biuletyn Centrum Promocji i Kariery Zawodowej Osób z Dysfunkcją Wzroku, nr 1/2006 [dostęp 06.06.2012][Dostępny w World Wide Web]: http://www.promocjaikariera.pl/biuletyn0106.php?CSS=czbi#4

4. Strona internetowa Centralnej Biblioteki PZN [dostęp 06.06.2012][Dostępny w World Wide Web]: http://www.biblioteka-pzn.org.pl

5. Szczepankowski Bogdan, Komunikowanie się z osobami z uszkodzonym słuchem, Warszawa – Krapkowice 2008

6. Ustawa o bibliotekach – Dz. U. 1997 nr 85 poz. 539

1^ Strona internetowa Centralnej Biblioteki PZN [dostęp 06.06.2012]: http://www.biblioteka-pzn.org.pl