Tadeusz Rittner, W małym domku

dramat w trzech aktach

opr. Zbigniew Raszewski

I. Debiut literacki Tadeusza Rittnera

• Polski dramat społeczno-obyczajowy rozwinął się bujniej dopiero po 1863r a następnie na przełomie XIX i XXw w Galicji: debiuty dramatopisarskie Zapolskiej, Rittnera i Włodzimierza Perzyńskiego. Galicja była częścią konstytucyjnego państwa austriackiego: ta zmiana spowodowała przesunięcie punktu ciężkości ze Lwowa do Wiednia, dokąd to wiodły 3 szklaki: dla magnatów, dla drobnej szlachty i mieszczan, którym pozostawała kariera urzędnicza lub możliwość osiągnięć na polu naukowym

• Ojciec Rittnera, Edward uzyskał katedrę na Uniwersytecie Lwowskim, którego był rektorem przez rok; z powodu złego zdrowia przeniósł się do lwowskiej Rady Szkolnej, skąd został powołany do ministerstwa oświaty we Wiedniu i szybko staje się szefem sekcji. Ożenił się ze szlachcianką, Heleną Tarnawską. W roku 1896 uzyskał tekę ministerialną w gabinecie Kazimierza Badeniego.

• Tadeusz Rittner urodził się we Lwowie 31.05.1873r. Dzieciństwo spędził częściowo we Lwowie, częściowo u dziadków w Bursztynie. Ukończył gimnazjum we Wiedniu (Theriesianum – zał. Przez Marię Teresę, przeznaczonym dla dzieci rodzin arystokratycznych i później także dla dzieci wysokich dostojników państwowych). Następnie studiował prawo na Uniwersytecie Wiedeńskim a potem wstąpił do służby w namiestnictwie w Brnie. Stąd został powołany do ministerstwa oświaty we Wiedniu, jednak pracował tam niechętnie. W 1918r. opuszcza karierę urzędniczą jako radca sekcyjny i kawaler orderu żelaznej korony III klasy. Jak widać, Rittner był członkiem klasy chylącej się ku upadkowi, której zależy na awansie i orderze.

• 1894 – rozpoczyna współpracę z krakowskim „Czasem” (konkurs literacki); tu Rittner debiutuje utworemLulu(docieranie do prawdy o rzeczywistości poprzez „studium duszy ludzkiej” – problematyka psychologiczna)

• 1902 – współpraca z „Gazetą Lwowską”, potem wiąże się ze „Słowem”, „Krajem”, „Kurierem Warszawskim”, „Światem”

• Debiut Rittnera jako pisarza niemieckiego miał miejsce na kartach czasopisma „Fremdenblatt”

• Pseudonim Rittnera: Tomasz Czaszka

• Pisał także felietony

• Drugie opowiadanie zamieszczone w „Czasie”: Dora, trzeci utwór, zamieszczony w „Życiu” – wspomnienie pt. Nad jeziorem– typowo modernistyczny szkic, impresja

II. Debiut dramatopisarski

• Sztuka teatralna urzekała Rittnera już w dzieciństwie

• Teatroman, autor Spostrzeżeń teatromana(1901)– spostrzeżenia dot. Niemieckiego dramatu społeczno-obyczajowego z przełomu stuleci; zarzucał, że w drodze do realizmu twórcy walcząc ze starym szablonem dramatu mieszczańskiego, wprowadzili po prostu nowe schematy w miejsce starych.

• Pierwszy utwór dramatyczny – Sąsiadka(1901). Tematem tej jednoaktówki jest śmierć głodowa dwóch studentów, mieszkańców paryskiego poddasza (udramatyzowana nowela), wystawiona kilka razy w teatrze

• Drugi dramat – Maszyna(1902) – maszyna biurokratyczna miażdży utalentowanego pisarza, Zawrockiego, autora poematu Prometeusz, zmuszonego do urzędniczej pracy zarobkowej (tekst dramatu nie zachował się)

• Dążył do wywołania nastroju grozy

• Nowele pisał od 1899 (Czarna dama)

III. W małym domku

• Rozwój twórczości: od efekciarstwa Sąsiadki do realizmu W małym domku

• Dramat „małych ludzi” (zainteresowania te przejawiał już a felietonach w „Życiu” – utwór Przebudzenie(1900), napisany najpierw po niemiecku, wydany w zbiorze opowiadań i nowel. Opowiada o nauczycielu w małym miasteczku; autor ceni jego przywiązanie do dzieci, które uczy nauczyciel oraz dorosłych. Polska wersja ukazała się wiosną 1904r. w „Kurierze Warszawskim”

• 1904 – trzeci dramat – W małym domku

• Niemalże dramatyczna przeróbka Przebudzenia przeznaczona dla teatru krakowskiego

• Rzecz dzieje się w małym mieście w Galicji

• Chodziło o ukazanie przekroju jednego z wielu małych domków galicyjskich

• Rittner wykazuje, że zakłamanie prowadzące do katastrof małego domku było wynikiem stosowania norm mieszczańskiej moralności – wystarczyło tylko uchylić się tym normom aby uchronić się od losu Karola (u Zapolskiej przyczyna zła podporządkowana była tylko ludzkiej głupocie – a wiec szersze perspektywy niż w Moralności Pani Dulskiej. Moralność mieszczańska nie była przejawem ludzkiej głupoty lecz tworem historycznym ulegającym rozkładowi a zasługą realisty było zdemaskowanie fałszów całego systemu).

• Rittner nawiązuje do demaskatorskiego dramatu realistycznego

• Doktor Karol (odziedziczył imię po przodku z Przebudzenia) jest zdolny i energiczny jednak przez całe życie ulegał mieszczańskim pojęciom o honorze; ożenił się z dziewczyną, którą uwiódł, nie z miłości, lecz dlatego, że tak nakazywał mu honor. Z tego też powodu, mimo ambicji naukowych, usunął się z ośrodka uniwersyteckiego do małego miasteczka, gdyż czuł się skompromitowany swoim małżeństwem. Gdy gość z wielkiego świata rozbudzi miłość w Marii, Karol strzeli do wiarołomnej żony, bo tak znów nakazuje mu honor wyznawany przez otoczenie, które w gruncie rzeczy go uniewinni wyrokiem sądowym, ale nie będzie chciało słyszeć o człowieku skompromitowanym takim skandalem. Droga tegoż inteligenta uwikłanego w sprzeczności epoki prowadzi więc do zapowiedzi świetnej przyszłości poprzez martwotę małego miasteczka do morderstwa i samobójstwa

• Systematyczne studium charakterologiczne postaci

• Po ukończeniu W małym domku autor porozumiewał się listownie z dyrektorem teatru krakowskiego, Józefem Kotarbińskim

• Premiera: 19.11.1904 osiągnęła sukces

IV. Wczesne komedie Rittnera

• Postawa buntu wobec rzeczywistości otaczającej pisarza

• Rittner nie manifestował w żaden sposób swego stosunku do rewolucji 1905r.

• powolny proces wrastania Rittnera w środowisko wiedeńskie, coraz ważniejsze kontakty łącza go z austriackim życiem literackim (po 1905 roku).

• Ponieważ jego ojciec zajmował bardzo wpływowe stanowisko, zwrócono się do Rittnera z propozycją wystawienia jego dramatu:

• 14 grudnia Sąsiadka, 23 maja 1908 W małym domku w wersji niemieckiej, 10 października 1912 Lata w teatrze dworskim –zyskał więc uznanie jako pisarz wiedeński. Przekładał dramaty Czechowa i Gorkiego na współczesny im dramat niemiecki.

• Czerwony bukiet – pierwsza komedia Rittnera. Bohaterem jest Duduś-Wierzba-Galewski, maniak próbujący unieszczęśliwić swoje otoczenie. Nagromadzenie bardzo obfitego materiału przy braku wyraźnie skonkretyzowanej problematyki ideowej nie zapewniło sztuce powodzenia.

• Głupi Jakub – ostateczne przeniesienie uwagi z środowiska mieszczańskiego na ziemiańskie. Rittner ukazał świat rządzony przez pieniądz. Właściciel zamożnego majątku galicyjskiego, szambelan, gromadzi pieniądze i pomiata otaczającymi go ludźmi. Wierzy, że ma prawo pomiatać swym radcą Jakubem dlatego, że zapłacił za jego wykształcenie. Najbliższą swoją rodziną pomiata dlatego, że ją utrzymuje. Wychowaną przez jednego ze znajomych córkę stangreta zamierza sobie według własnych słów kupić. Widzi w niej lekarstwo na samotność. Hania – prymitywna dziewczyna, marząca o stabilizacji i wyższej pozycji społecznej, kocha rządcę Jakuba, o którym wszyscy włącznie z szambelanem myślą, że jest jego synem. Szambelan nie kocha domniemanego syna, ale fakt posiadania go jest dla niego ważny. Plan Hani jest prosty: wyjdzie za szambelana i za jego pieniądze będą żyli z Jakubem długo i szczęśliwie. Niestety Jakub jest głupi, więc plan ten odrzuca. Co więcej, dowiaduje się od matki, kto jest prawdziwym jego ojcem i mówi to głośno tracąc względy szambelana i posadę. Hania i szambelan pozostają razem, oboje bez złudzeń, ile każde zyskuje na tej transakcji, a właściwie – ile traci. Sztuka odniosła sukces.

• Don Juan – zbliżenie do kierunku modernistycznego w jego odmianie wiedeńskiej. Ukształtował Don Juana na wzór niemiecki – ucieleśnienie „wiecznego” typu mężczyzny żyjącego w służbie kobiet, ginącego w jednym życiu jako ofiara tego osobliwego powołania po to, aby odnaleźć się w następnym. Ostatecznie Don Juan to nieudany zbiór nastrojowych obrazów.

V. Komedie z lat 1910-1913

• Z coraz większym opóźnieniem odbywały się w Polsce premiery dramatów Rittnera. Dramaty pisał najpierw po niemiecku, później tłumaczył na polski. Pojawia się satyra, większy pierwiastek komiczny.

• Droga rozwoju: od oburzenia, będącego reakcją na zakłamanie W małym domku, poprzez pesymizm katastrofy głupiego Jakuba, do złośliwej drwiny z mieszczaństwa w Wilkach w nocy.

• Wilki w nocy – temat najbardziej niezwykły, oparty na motywach sensacyjnych, czerpanych z wiedeńskiej sali sądowej. Dodatkowo tonacja ironiczna + motyw życia fikcją, specyficzny dla innych utworów, bliższych poetyce modernistycznej. Jan Morowicz, pragnąc uszczęśliwić swoją kochankę i aby zapewnić byt ich wspólnemu dziecku, wydaje ją za mąż za starego filistra, którego następnie – jako tyrana tej kobiety – zabija. Prokurator szantażowany przez kochankę mordercy (bo to on faktycznie jest ojcem dziecka) doprowadza do uniewinnienia. Z braku dowodów uwolniono by go, gdyby nie uroił sobie on w czasie procesu, że od niepamiętnych czasów łączy go miłość z piękną żoną prokuratora, przybywającego na rozprawy. Zakochany w żonie prokuratora jest przekonany o jej wzajemności. W liście do niej wyznaje swoją winę i wierzy, że jej dyskrecja ocaliła mu życie. Poznanie prawdy załamuje go.

Celna satyra na burżuazyjne sądownictwo. Rittner dąży do kształtowania sytuacji jak najbardziej paradoksalnych. Zbrodniarz zamieszka ze swoją kochanką w domu ścigającego go prokuratora, ale nawet będzie mu narzucał nadużycia w wykonywaniu obowiązków, domagając się własnego aresztowania, czemu prokurator się zdecydowanie przeciwstawia.

• Całkowite opanowanie twórczości Rittnera przez środowisko wiedeńskie.

• Utwory te otrzymały wersje polską przygotowana przez autora. Rittner góruje nad Zapolską i Perzyńskim.

VI. Czwarty okres twórczości dramatycznej 1914

• Dzieci ziemi(1914) – wiecznie powracający konflikt mężczyzny twórczego z prozą codziennego życia, do którego ściągają go z wyżyn jego działalności kobiety. Opracowanie alegoryczne. Posłużył się motywami lotniczymi (pierwsze jego zetknięcie z samolotem). Wersja być może pióra jego żony – Zofii z Szwejkowkich - fatalna.

Realizm. Pozostałe motywy techniczne – środowisko austriackie.

• Ogród młodości – wyraz żalu za minioną młodością (1915). Starzejący się król Artur wybiera się do ujrzanej we śnie miejscowości, aby się odmłodzić. Wyprawa nie powiodła się. W ogrodzie miłości znajduje Artur w zalotach do młodej dziewczyny, rywala we własnym synu.

• Tragedia Eumenesa – komedia o losach greckiego poety Eumenesa (fikcyjnego), który nie może ukończyć swej tragedii nie tylko dlatego, że stosunki domowe mu na to nie pozwalają, ale także dlatego, że uwikłał się w spisek polityczny. Wykonanie zamachu na tyrana okazało się ponad jego siły.

Te utwory są tylko literackimi igraszkami.

V. Ostatnie utwory

Rittner choruje, pisze scenariusz do filmuZa winy brata, powieść Duchy w mieście – spotykamy tu ujęcie obce twórczości literackiej Rittnera – społecznie gorący protest wywołało pojawienie się spekulantów i paskarzy. Następnie pisze jednoaktowy utwór dramatyczny – Rózia.

W MAŁYM DOMKU – TREŚĆ

Doktor Karol (odziedziczył imię po przodku z Przebudzenia) to człowiek zdolny i energiczny. Całe swoje życie jednak ulegał mieszczańskim pojęciom na temat honoru. Ożenił się nie dlatego, że kochał dziewczynę, lecz dlatego, że tak nakazywał honor (ciąża). Z tych samych powodów mimo ambicji naukowych, przeniósł się z ośrodka uniwersyteckiego do małego miasteczka. Ożenił się z nią z konieczności, ale uznał, że małżeństwo z córką gospodyni złamało mu życie. Zaszył się na prowincji, pełen poczucia krzywdy i wyższości wobec otoczenia.

OSOBY:

DOKTOR;

MARIA – jego żona;

WANDA – jego kuzynka;

SIELSKI – nauczyciel;

JURKIEWICZ – inżynier;

ANTEK – syn;

SĘDZIA, SĘDZINA, NOTARIUSZ, NOTARIUSZOWA

KOSICKI

KASIA – sługa, SZYMON - robotnik

Akt 1

Akcja dzieje się u Doktora w domu. Dom stoi blisko kolei. Maria z Kasią (służącą) rozmawiają o tym, że Doktora nie ma, spóźnia się na wybory burmistrza ( ma teraz operację). Maria wspomina, jak ją Doktor adorował gdy była panną i mieszkała w Krakowie.

Wchodzi Stanisław Jurkiewicz (inżynier), bierze Marię za służąca. Mówi, że będzie u nich mieszkał, bo Doktor Karol wynajął mu pokój. Ma mieszkać dopóki nie wybuduje mostu. Rozmawiają o Doktorze, o domu. Jurkiewicz zachwala dom. Maria mówi, że mieszka tu 8 lat.

Wchodzi Kosicki, pyta o Doktora. Jurkiewicz przyznaje Kosickiemu, że Maria mu się podoba (gdy ta wychodzi oglądać pokój).Kosicki mówi, że Maria jest głupia i opowiada krótko o małżeństwie Doktora: „Była sobie wdowa w Krakowie… mieszkała z córeczką koło uniwersytetu i wynajmowała studentom pokoje; doktór u nich mieszkał… Zdaje się, że mamusia uważała za mało na córeczkę”. Pobrali się miesiąc przed narodzeniem synka, Antka. Podkreśla, że Doktor poświecił wszystko, bo ma charakter… i zakopał się w tej dziurze, gdzie zostanie na zawsze.Kosicki porównuje Doktora do króla i jest pewny, że to on zostanie burmistrzem. Jurkiewicz jest zachwycony Marią, która wg niego jest niewolnicą, która nagle rozkwita i pachnie;)Postanawia ją uwieść.

Maria ciągle mówi, że jej jest wszystko jedno odnośnie wszystkiego, np. tego, czy będzie burmistrzową czy nie. Wraca Doktor. Rozmawia z Wandą (swoją kuzynką), śmieje się z Jurkiewicza, rozmawiają o wyborze burmistrza. Doktor jest pewnym kandydatem. Wanda zarzuca mu nieszczerość, rozmawiają o Marii, Doktor twierdzi, że ją kocha.

Wchodzi Sielski (nauczyciel). Mówi, że zawiązali jakieś towarzystwo i proponuje Doktorowi, żeby został sekretarzem. Następnie rozmawiają o wyborach na burmistrza. Wg Sielskiego, idealnym kandydatem byłby kupiec Wołkowicz (siedział w więzieniu ale ma „wielką dobroć serca”). Został wyśmiany przez doktora.

Doktor idzie do ratusza. Sielski wyznaje Wandzie, że ją kocha. Wanda go odrzuca. Sielski wychodzi, spotyka Marię, która pyta go o Antka, o wyniki w nauce. Sielski „otępiały” wychodzi. Wanda rozmawia z Marią o wyznaniu Sielskiego.

Doktor zostaje burmistrzem. Krzyczą i wznoszą toasty. Jurkiewicz zaczyna uwodzić Marię, nazywa ją królową.

Akt 2

Rozmawiają: Wanda i Szymon robotnik, który przyszedł prosić Doktora do jego żony. Wchodzi Sielski i chce rozmawiać z Marią o Antosiu, bo prosiła wcześniej, żeby donosił, jak się Antek sprawuje. Sielski mówi Wandzie, ze widział wczoraj Marię z Doktorem w intymnej sytuacji. To jednak nie mógł być doktor, bo wyjechał i wrócił dopiero dzisiaj. Wchodzi Doktor. (Sielski mówi Wandzie, że ma do niej zaufanie). Sielski domyśla się kto był wczoraj z Marią. Wchodzi Maria śmiejąc się, bo Jurkiewicz wlazł na drzewo po balon Antosia;-) Maria i Jurewicz zostają sam na sam. Maria wyznaje mu miłość i mówi, że jest szczęśliwa. Próbuje jej powiedzieć, że niedługo wyjedzie ale ona nie chce tego przyjąć. Jurkiewicz wychodzi, przychodzi Wanda. Wanda mówi, że Karol jest prawdziwym mężczyzną a Jurkiewicz pajacem.

Przychodzi Doktor. Wypytuje Wandę o Sielskiego. Dr zauważa, że Maria jest zmieniona, podoba mu się w nowej sukni, chce ją pocałować, ale ona nie chce.Doktor chce wiedzieć dlaczego Maria się zmieniła, ta nic nie mówi więc Doktor się wścieka i zaczyna się do niej dobierać, bo on tego chce. Wchodzą goście.

Na kolacji Maria jawnie adoruje Jurkiewicza, Sędzina daje do zrozumienia Doktorowi, że oni romansują. Rozmawiają o podróży Doktora, który dostał propozycję przeniesienia do Lwowa. Nikt nie chce słyszeć o przenosinach Doktora, on sam nie chce. Mówi, że nie jest wymagający, że ma grono prawdziwych przyjaciół… i ironicznie do Marii: „Kochająca żono, jak skończysz mówić z panem Jurkiewiczem, to podaj nam cygara”

Doktor obiecuje Marii, ze zabierze ją w podróż (ona mówi wcześniej, że tęskni za podróżą odkąd tu jest).Jednak Maria cały czas zajmuje się tylko Jurkiewiczem. Doktor się wścieka. Jurkiewicz jest zmieszany, mówi Kosickiemu, że stąd ucieka, wyjeżdża, nie chce skandalu. Sędzina kokietuje Doktora na werandzie, odrzuca go potem i mówi, że teraz chce się on zemścić na żonie lecz on zaprzecza. Goście wychodzą. Maria i Doktor kłócą się. Karol mówi żonie, że wydaje mu się obca. Wypomina jej, że za jedną z nią noc musiał zapłacić całym swym życiem, a teraz pierwszy lepszy ją mu odbiera. Strzela do niej. Maria umiera ze słowami Dlaczego mnie wziąłeś na ustach.

Akt 3

Kasia i sędzina rozmawiają o Doktorze. Sielski opiekuje się Antkiem. Trzy miesiące minęły od procesu – Doktor został uniewinniony. Sielski zarzuca Sędzinie, że zabić Marię kazała Doktorowi „ich sprawiedliwość” (bo potem 12 sędziów orzekło, że dobrze zrobił). Sielski wygaduje się, że Doktor jest w domu lecz nie chce nikogo widzieć. Sędzina wychodzi. Doktor wścieka się na Sielskiego, że powiedział o jego powrocie (wrócił tydzień temu) i teraz zleci się tu całe miasteczko. Lecz Doktor chce tego. Wanda i Sielski zdają sobie sprawę, że Doktor nie otworzy tu na nowo praktyki. Mówią o jego samotności, której Dr się boi, o tym, że potrzebuje ludzi.

Doktor z rozmowy z Sędzią dowiaduje się, że na jego miejscu już ktoś nowy pracuje. Sędzia daje mu do zrozumienia, by wyjechał. Jednak Doktor nie chce. Pyta, czy chcą się go pozbyć. Doktor mówi wreszcie, że zabił żonę, a nikt mu nic za to nie zrobił. I to go męczy, nie może z tym żyć. Mówi, że zabił nie kobietę, lecz dziecko. Sędzia oponuje. Wanda postanawia wyjść za Sielskiego. W tym czasie Doktor popełnia samobójstwo.

6