15. Wspólnota i stowarzyszenie: Ferdinand Tonnies               

Współżycie poufałe, intymne, zamknięte w wąskim kręgu określane jest jako życie we wspólnocie. Stowarzyszenie to życie publiczne, światowe. We wspólnocie ze swymi najbliższymi znajduje się człowiek od chwili narodzin, związany z nią na dobre i złe. W stosunki towarzyskie wchodzi się jak w coś obcego. Towarzystwa można sobie dotrzymywać; wspólnoty nikt nikomu dotrzymywać nie może. Mówiąc o stowarzyszeniu ludzi, mamy na mysli jedynie stykanie się ze sobą niezależnych osób. Wspólnota jest stara, stowarzyszenie nowe jako rzecz i jako nazwa .Ludzie żyjący we wspólnocie należą wzajemnie do siebie i czerpią korzyści oraz posiadają i użytkują wspólne dobra. Dotyczy to również wzajemnej przynależności do siebie ludzi, wzajemnego udziału ludzi w swoim życiu. Przedmiotem teorii stowarzyszenia jest krąg ludzi, którzy żyją i mieszkają obok siebie w pokoju podobnie jak członkowie wspólnoty w istocie jednak nie związani ze sobą, lecz rozdzieleni. Członkowie wspólnoty pozostają związani mimo rozłąki, członkowie stowarzyszenia pozostają rozdzieleni mimo powiązań. W stowarzyszeniu każdy ma na uwadze wyłącznie siebie, wzajemne stosunki zaś cechuje napięcie, dobra są rozdzielone tak jak podmioty. Posiadanie i korzystanie z czegoś przez jednostkę ma charakter wyłączny; nie ma dóbr wspólnych.⁸

16. Główne założenia socjologii formalnej wg Georga Simmla

Właściwym twórcą kierunku formalnego był Georg Simmel (1858-1918), uważany za twórcę socjologii formalnej. Socjologia była dla Simmla tylko jednym z wielu możliwych podejść do rzeczywistości. Był przekonany, że inne podejścia ,,leżą w tej samej płaszczyźnie i są równie uprawnione’’. Zadania socjologii, są jego zdaniem, ograniczone i ograniczony powinien być także jej przedmiot, w owych czasach przeważnie pojmowany – jak wiemy- niezwykle szeroko.²

Socjologia formalna a psychologizm: Formalizm Simmla był próbą wyprowadzenia nauk społecznych ze ślepej uliczki, jaką musiałaby okazać się koncentracja na tym, co jedyne i niepowtarzalne, zalecana przez absolutny historyzm. Jeżeli nawet nie była to próba najbardziej udana, trudno odmówić jej konsekwencji pod tym względem . Dyskusyjne jest natomiast to, czy oznaczała ona tak samo stanowcze zerwanie z psychologizmem, który był pierwszym krokiem w kierunku potraktowania socjologii jako nauki o zachowaniach.

W zakresie socjologii pisał rozprawy monograficzne poświęcone zagadnieniom

wielkich miast, religii, mody, wojny i konfliktów, antagonizmu wobec obcych, tajnych zrzeszeń itp. Poza tym napisał szereg rozpraw systematyzujących teorię socjologii ogólnej (czystej). Głównym jego dziełem socjologicznym jest ,,Soziologie: Untersuchungen uber die Formen der Vergesellschaftung’’ (1908). Uważał, że realistycznie odzwierciedlenie dziejów w historii jest niemożliwe. Podobnie sądził, że filozofia nie może dać odbicia świata zewnętrznego, lecz jest tylko uzewnętrznieniem psychiki filozofa.

W socjologii punktem wyjścia dla jego teorii była nowa koncepcja społeczeństwa. Simmel odrzucał teorie atomistyczne, widząc w nich tylko sumę jednostek mechanicznie do siebie dodanych, oraz teorie organicystyczne, psychologiczne i teorię Gumplowicza. Dla niego faktem tworzącym społeczeństwo jest wzajemne oddziaływanie. Stosunki te powstają zawsze dlatego, że w ludziach istnieją pewne wrodzone popędy, które każą im szukać towarzystwa innych ludzi, lub też dlatego, że ludzie dążąc do określonych celów, spotykają analogiczne dążenia innych. Poszczególne jednostki są wyrazicielami popędów i dążeń do różnych celów, lecz wzajemne oddziaływanie, jakie wskutek tego powstaje, powoduje, że z jednostek tych powstaje określona całość- społeczeństwo. Człowiek w swojej istocie i we wszystkich swoich zachowaniach uwarunkowany jest przez to, że żyje z innymi ludźmi w stosunkach wzajemnego oddziaływania. Jednakże społeczeństwo nie jest jakąś integralną całością w tym sensie, że z jego cech można wyedukować stosunki i przekształcenia jego części’’, istnieją tylko stosunki i działania między jednostkami, o których z pewnego punktu widzenia można powiedzieć, że tworzą całość. Ontologicznie społeczeństwo nie jest swoistą substancją, lecz procesem stawania się, ciągle płynnym lecz stałym kompleksem stosunków oddziaływania.

Jednakże terminu ,,społeczeństwo’’ można używać dla oznaczenia dwóch stanów rzeczy i Simmel wyraźnie oddziela te znaczenia podkreślając zachodzącą między nimi różnicę. Z jednej strony jest ono kompleksem zrzeszonych jednostek, historycznie danym, społecznie ukształtowanym materiałem ludzkim lecz społeczeństwo jest również sumą tych form stosunków, poprzez które z pojedynczych ludzi zostaje utworzone społeczeństwo w pierwszym znaczeniu. W tym drugim znaczeniu społeczeństwo to układ czystych form stosunków, jakie przybierają wzajemne oddziaływania ludzi na siebie. Wielkie systemy społeczne są ,,krystalizacjami’’ form, jakie przybierają wzajemne oddziaływania zachodzące stale między ludźmi.

Socjologia nie może być nauką o społeczeństwie jako całości. Wszelkie bowiem czynności ludzkie zachodzą w społeczeństwie i wszystko cokolwiek nie jest przedmiotem badań nauk przyrodniczych musiałoby być przedmiotem badań socjologii. Trzeba więc odróżnić socjologię od innych nauk społecznych i humanistycznych, badających poszczególne dziedziny życia i działalności ludzkiej. Istnieje odrębny przedmiot, którym nie zajmuje się żadna inna nauka, mianowice formy zrzeszeń ludzkich, formy stosunków, formy wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Socjologia jest więc nauką o formach zrzeszenia. Inne nauki badają treść tych stosunków, działań i zrzeszeń.

Co to są formy życia społecznego? Formy są to pewne jednolitości wzajemnych oddziaływań. Jednostki mogą między sobą walczyć, współpracować, naśladować się, podporządkowywać, itp. Treść społeczna tych zjawisk jest w każdym wypadku inna, lecz we wszystkich spotykamy te same elementy formy, które pozwalają zaklasyfikować dane zjawisko jako podporządkowanie. Każde więc zjawisko społeczne, każda sytuacja, oddziaływanie i zrzeszenie posiada formę i treść. Wszędzie spotykamy elementy konkretne: jednostki ludzkie z ich dążeniami i uczuciami, popędami i celami oraz konkretne przedmioty i wartości ekonomiczne, techniczne, prawne, estetyczne, itp. Te elementy konkretne stanowią treść każdej sytuacji. Natomiast typowe jednolitości oddziaływania stanowią ich formę. Zadaniem socjologii jest badanie czystych form oddzielonych od treści. W rzeczywistości empirycznej formy zawsze występują wraz z treścią. Jednakże badaniem treści zajmują się takie nauki jak ekonomia, estetyka, prawoznawstwo, itp. Socjologia powinna abstrahować od treści i ustalać prawidłowości zachodzące między formami. Powinna więc postępować tak, jak logika formalna lub geometria. Logika bada formy rozumowań niezależnie od treści rozważań, w których te formy występują; geometria nie bada rzeczywistych trójkątów występujących w przyrodzie, lecz abstrakcyjne formy trójkątów. Podobnie socjologia może badać formy życia społecznego. W chaosie zmiennego potoku zdarzeń socjolog wykrywa niezmienne formy i bada ich istotę, wpływ, powstawanie, utrzymywanie się itp. Jest to najogólniejsze streszczenie rozumowania socjologii formalnej.