Rodzaje i gatunki literackie występujące w literaturze dla dzieci * Słownik terminów literackich

Rodzaj: liryka, epika, dramat Gatunki: bajka, baśń, opowiadanie, komiks, legenda itp.

Poezja w literaturze dla dzieci *Stanisław Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży (2 tomy)

4 nurty poezji:

Poezja liryczna

Poezja wyobraźni

Poezja satyryczno- groteskowa

Poezja awangardowa

Liryka jeden z trzech podstawowych, obok epiki i dramatu, rodzajów literackich. Obejmuje utwory, w których nadrzędną rolę odgrywa osoba mówiąca w wierszu (podmiot liryczny) i jej monolog. Temat stanowią przede wszystkim wewnętrzne doznania i emocje jednostki. Jeżeli podmiot mówi w pierwszej osobie, jest to liryka bezpośrednia (Do Afrodyty Safony), jeśli osoba mówiąca pozostaje nieujawniona, a uczucia wyrażane są za pomocą opisu jest to liryka pośrednia (Nadzieja Czesława Miłosza). Utwory te najczęściej występują w postaci wiersza. Elementy strukturalne liryki: podmiot liryczny, bohater (liryczny), monolog, sytuacja liryczna, puenta, refren, strofa, rym, wers. Odmiany liryki: dytyramb, elegia, fraszka, hymn, oda, pieśń, psalm, sonet, tren, wiersz. Jej odmianę charakteryzuje również temat, jaki porusza utwór: liryka miłosna, dydaktyczna (pouczająca), refleksyjna.

Epika jeden z trzech podstawowych, obok liryki i dramatu, rodzajów literackich.

1. Obejmuje utwory o charakterze fabularnym, w których o świecie przedstawionym opowiada narrator i rozmawiające ze sobą postacie.

2. Podmiot liryczny jest sytuowany na zewnątrz świata przedstawionego – narrator

3. Podstawowa forma wypowiedzi - narracja

Elementy strukturalne epiki: fabuła, narrator, narracja, bohater, postać literacka, akcja, aluzja, charakter, charakterystyka, czas, epilog, intryga, opis, kompozycja, mowa, świat przedstawiony, proza, temat, tytuł, motyw, wątek, obraz, opis, opowiadanie, prolog, przestrzeń, puenta. Odmiany epiki: opowiadanie, nowela, powieść, bajka, legenda, epos, mit, podanie, poemat, parabola, sielanka.

Dramat jeden z trzech podstawowych, obok epiki i liryki, rodzajów literackich. Charakteryzuje go przeznaczenie do wystawiania na scenie i wyrazista, oparta na konflikcie akcja. Jest kompozycyjnie podzielony na akty i sceny, tekst główny składa się z dialogów i monologów postaci, a wskazówki i wyjaśnienia odautorskie stanowią tekst poboczny. Elementy strukturalne dramatu: chór, didaskalia, dialog, fabuła, akcja, monolog, akt, kompozycja, inscenizacja, epilog, prolog, intryga, tekst, trzy jedności. Odmiany dramatu: tragedia, komedia, jasełka.

1. Utwory przeznaczone zasadniczo do realizacji scenicznej

2. Najczęściej charakter fabularny – fabuła

3. Dominacja dialogu

BAŚŃ niewielkich rozmiarów utwór o treści fantastycznej związany z cudownością wierzeń magicznych, ukazujący dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem realistycznym, a światem rządzonym przez siły nadprzyrodzone. Baśń utrwaliła w sobie zasadnicze elementy ludowego światopoglądu wiarę w nieustająca ingerencję mocy pozaziemskich, antropomorficzną wizję przyrody, niepisane normy moralne, ideały więzi społecznych i sprawiedliwych zachowań. Najstarsze baśnie pochodzą z kultury indyjskiej, potem z arabskiej, motywy hinduskie, perskie i rzymskie. W epoce średniowiecz nastąpiło przenikanie się motywów orientalnych oraz motywów znanych z mitologii antycznej (rzymskiej i greckiej) oraz tematów europejskich literatur narodowych.

BAŚŃ LUDOWA była częścią literatury mówionej. Przez długie wieki była przekazywana drogą ustną, co przyczyniło się do wyrobienia jej formy łatwej do zapamiętania. Ułatwia opowiadanie i rozumienie często występująca trój członowość: trzech synów(lub córki), trzy dobre uczynki, trzy zadania do spełnienia, rozwiązanie trzech zagadek, trzy bale Kopciuszka. Dziecku łatwo orientować się w tym wszystkim. W baśniowej scenerii poznaje zasadnicze cechy charakterów ludzkich, a także motywy działania, uczucia. Jest tu miłość, zazdrość i zawiść, skąpstwo, żądza władzy, ale i poświęcenie bez granic i nadludzka odwaga. Oprócz ludzi występują w baśniach zwierzęta, zazwyczaj obdarzone czarodziejską mocą, wdzięczne za okazaną im dobroć, postacie fantastyczne i przedmioty magiczne, wnoszące pierwiastek niezwykłości fascynujący wyobraźnię dzieci. Omówione tu cechy baśni ludowej odnajdujemy w baśniach takich jak: O królewnie zaklętej w żabkę Wortman, Kot w butach czy inne.

BAŚŃ LITERACKA to przede wszystkim Andersen, a także Collodi, Selma Lagerlöff, Hoffman- znakomici pisarze. Różni się ona zasadniczo od baśni ludowej, choć czasem czerpie z niej. Nie ma tu schematów kompozycyjnych, rysunek psychologiczny występujących postaci jest zróżnicowany. Oprócz akcji bezpośrednio przemawiającej do czytelnika zjawia się tzw. Podtekst, myśl filozoficzna. Są to utwory wielowarstwowe, których dzieci nie mogą zrozumieć w pełni. Baśnie , zwłaszcza niektóre Andersena w sposób głęboko przejmujący ukazują zagadnienie śmierci , tragiczna dolę osieroconego dziecka, co dla małych czytelników jest silnym przeżyciem. Dlatego też należy ostrożnie dobierać baśń, którą chcemy dziecku zaprezentować.

BAŚŃ NOWOCZESNA za punkt wyjścia bierze dziecko, jego sprawy, zainteresowania, sposób widzenia świata i w jego zwykle życie wprowadza elementy magii, łącząc świat realny
z fantastycznym w fascynującą dziecko całość. Są to więc książki o życiu dzieci i zarazem baśnie, dziejące się nie " za górami, za lasami", ale " tu, blisko". Najzwyklejsze przedmioty - niebieski koralik, gałka od łóżka – posiadają magiczną moc, dzięki której mogą spełniać się marzenia dzieci o przygodach, lataniu, wczesnej dorosłości. Albo też opiekunka dzieci okazuje się wróżką, która potrafi poprowadzić swych wychowanków w głąb namalowanego obrazu i przeżywać z nimi fantastyczne przygody. Do tej rodziny baśniowej należy pogodna opowieść Doktor Dolittle i jego zwierzęta Loftinga, w której występują nie dzieci, a dobrotliwy starszy pan i jego zwierzęcy przyjaciele, a także Karolcia Marii Krüger.

BAJKA krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca naukę (morał). Spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania, dobra i zła zilustrowane są przykładem, np. bohaterami są zwierzęta, które uosabiają określone typy ludzkie (mądra sowa, chytry lis, pracowita mrówka – alegoria )ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty.

Przypowieści na temat uniwersalnych moralno – psychologicznych charakterów i postaw; opowiadana w niej historia stanowi zawsze jedynie ilustrację jakiejś prawdy ogólnej, dotyczącej doświadczeń ludzkich powtarzalnych i powszechnych. Celem jest pouczyć o szkodliwości czy pożyteczności pewnych zachowań, rozkazać jakąś zasadę etyczną czy wskazówkę postępowania. Najczęściej przeciwstawia dwa stanowiska.

1. Bajka zwierzęca - zwierzęta to maski określonych typów ludzkich, a relacje miedzy nimi są odpowiednikiem społecznych stosunków i instytucji

2. Bajka Ezopowa (Ezop)

3. Bajka narracyjna (La Fontaine)

4. Bajka epigramatyczna (Lessing)

Twórca Ezop z Azji Mniejszej. Jeden z podstawowych gatunków literatury dydaktycznej (pouczającej), np. Bajki Ignacego Krasickiego, Adama Mickiewicza.

MIT utwór literacki opowiadający o początku świata i czasach heroicznych (czasach, kiedy żyli bogowie i herosi), który ma wyjaśnić pochodzenie świata, prawa natury oraz sens obrzędów religijnych i magicznych. Jego bohaterami są istoty boskie oraz postacie obdarzone ponadludzkimi właściwościami, np. Mit o Demeter i Korze, Mit o Heraklesie. Jest podstawową formą literatury przekazywanej ustnie, która dała początek innym gatunkom literackim.

OPOWIEŚĆ narracyjny utwór prozą o objętości przekraczającej rozmiary noweli lub opowiadania, krótszy natomiast od powieści; jednowątkowa fabuła; chronologiczny układ zdarzeń o luźnej budowie; wprowadzająca sytuacje epizodyczne; motywy statyczne (np. krajobrazy) analizami psychologicznymi, rozmyśleniami bohatera.

OPOWIADANIE

I podstawowa forma wypowiedzi narracyjnej prezentująca narastanie w czasie toku zdarzeń, wyznaczająca aspekt świata przedstawionego w utworze epickim – fabule. Wyróżniki: gramatyczna forma czasu przeszłego, określająca dystans czasowy między momentem formułowania relacji a opowiadanymi zdarzeniami; podkreślenie następujących po sobie
w czasie przedstawionych zjawisk; indywidualizacja opowiadanych zdarzeń oraz uwyraźnianie zależności miedzy nimi (zwłaszcza związków przyczynowych).

II gatunek epicki; utwór prozaiczny niewielkich rozmiarów o prostej zazwyczaj jednowątkowej fabule; swoboda kompozycyjna, epizodyczna fabuła, dygresja, partie opisowe i refleksyjne, często eksponowanie osoby narratora i okoliczności towarzyszącej narracji.

POWIASTKA niewielkie opowiadanie prozą lub wierszem; w dawnej prozie narracyjnej występowały różne odmiany tej formy, m.in. p. fantastyczna, p. erotyczna, p. moralna. Od połowy XIX w. nazwa p. była stosowana na określenie krótkich utworów narracyjnych
o charakterze pouczającym, przeznaczonych dla dzieci i młodzieży.

KOMIKS fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych wspomaganych wątłym tekstem słownym; rysunek przedstawia bohaterów w wyrazie zarysowanej sytuacji, test zaś ogranicza się do ich wypowiedzi wynotowanych w rysunek w formie „dymka”. Na ogół przedstawiają historie sensacyjne, bywają też przeróbkami dzieł klasycznych. Początek XIX w., stanowią charakterystyczną formę kultury masowej.

LEGENDA opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności i niezwykłości, szczególnie zżycia świętych, apostołów, męczenników (legenda hagiograficzna).

WIERSZ mowa celowo ukształtowana i zorganizowana brzmieniowo charakteryzująca się powtarzalnością elementów (akcentów, głosek, wersów, strof itp.) i wzajemnym powiązaniem znaczeń użytych słów. Powtarzalność ta jest źródłem rytmu wierszowego i tylko w wierszu wolnym traci swój rytm. Jest przeciwieństwem prozy.

2.Poezja w literaturze dla dzieci

POEZJA LIRYCZNA Wiersze charakteryzujące się dużym zabarwieniem uczuciowym. Poezja ta oparta jest na realistycznej obserwacji życia, wzbogaca wiedzę dziecka o otaczającym świecie, ukazuje piękno i zmienność przyrody, popularyzuje dobre zwyczaje, uczy właściwego postępowania, służy wychowaniu moralnemu i patriotycznemu, rozwija spostrzegawczość i wrażliwość estetyczną, wpływa na rozwój emocjonalny dzieci. Pogodny nastrój, liryzm, życzliwy stosunek do otaczającego świata.

• Czesław Janczewski. Częste tematy to sprawy z codziennego życia, z bliskiego otoczenia dziecka, wzbogacenie słownictwa, ukazywanie piękna natury oraz zasad dobrego postępowania, patriotyczne. 50 zbiorów poetyckich. Tomiki:

1. Wspólna sprawa,

2. Mieszkanie Hani

3. Abecadło przyrodnicze

4. Listy, listy, listy

5. Sklepy

• Jerzy Ficowski. Ukazuje piękno i zmienność przyrody, związki między przyrodą
  a człowiekiem i jego pracą, opisy owadów i zwierząt, cygański folklor. Tomiki:

1. Denerwuje

2. Zielona Majka

3. Maciupinka

4. Kolorowy kalendarzyk

• Maria Czerkawska. Uroki poszczególnych pór roku, opisuje Zycie leśnych zwierząt oraz ich bajkowe przygody, wzorce dobrego i nagannego zachowania. Tomiki:

1. W czas pogody

2. Kto się śmieje

3. W lesie biało

4. U starej wierzby

5. Czerwona piłeczka

POEZJA WYOBRAŹNI Nurt poezji opartej na folklorze, baśniowej fantastyce i poetyce ludowej. Ten typ liryki zorientowanej pajdocentrycznie, prezentującej świat z pozycji dziecka, uwzględniającej jego imaginację i potrzeby psychiczne rozwijał się w opozycji do poezji programowo dydaktycznej, przesyconej wychowawczą retoryką.

• Janina Porazińska. Tematycznie związane z życiem dzieci wiejskich,, ich zabawkami, zajęciami – proste, melodyjne, przystępne. Utrzymane w strukturze ludowych kołysanek lub bajeczek lirycznych. Tomiki:

1. Pleciugowe nowinki

2. Smyku – smyku na patyku

3. Psotki i śmieszki

4. Trzy gadułki

• Hanna Januszewska. Utwory ludowe. Bogata fantastyka, śpiewno taneczne zrytmizowanie, obrazowy i emocjonalny styl poetycki, który pozwala kształcić wrażliwość estetyczną dzieci. Tomiki:

1. To Trasa śpiewa

2. Zwycięskie kielnie

3. Majowe święto

4. Srebrna kózka

5. Z góry na Mazury

• Ewa Szelburg- Zarębina. Poświęcone prostym ludziom, problematyce pracy, przyjaźni między dziećmi różnych ras. Autorka korzysta z motywów kołysanek i piosenek ludowych oraz do zabaw dziecięcych. Występuje głownie przyroda. Wiersze rozbudowujące ludowe przysłowia i powiedzenia. Tomiki:

1. Dzieci miasta

2. Nasi braciszkowie

3. Moje wierszyki

4. Wierszyki Reni

5. Na listeczku kalinowym

6. Idzie niebo ciemną nocą

7. Opowiem wam …

• Joanna Kulmowa. Tomiki:

1. Zimowe słowiki

2. Gdyby

3. Wiersze dla Kaji

• Mieczysława Buczkówna. Tomiki:

1. Zaczarowana jagoda

2. Toni

3. W polu i w lesie

4. Poczta leśna

5. Rybacy

• Anna Świerczyńska. Tomiki:

1. Cudowna broda szacha

2. Nad rzeką Zam – Zam

• Joanna Papuzińska. Tomiki:

1. Nasza mama czarodziejka

2. Śniegowa przygoda

POEZJA SATYRYCZNO – GROTESKOWA Satyra, żart, groteska.

• Julian Tuwim. Posługuje się żartem intelektualnym, słowną zabawa, nonsensem, zróżnicowanym rytmem oraz innymi środkami poetyckimi by wyzwolić w dzieciach żywe reakcje poczucia humoru i wrażliwości na piękno poetyckiego słowa. W poezji Tuwima pojawiają się akcenty dydaktyczne. Tuwim w roli – satyryka – który z wadami i złymi skłonnościami dzieci próbuje walczyć żartem i łagodną ironią. Tomiki:

1. Cuda i dziwy

2. Wiersze dla dzieci

• Jan Brzechwa. Kanon- wiersze satyryczne zawierające plastyczne obrazy dziecięcych przywar. Ujemne cechy charakteru zostały uwydatnione przy pomocy groteski i karykatury. Tomiki:

1. Tańcowała igła z nitką

2. Kaczka dziwaczka

3. Ptasie plotki

4. Brzechwa dzieciom

5. Sto bajek

6. Fruwająca krowa

7. Globus

8. Śmiechu warte

• Wanda Chotomska. Tomiki:

1. Teatr na jednej nodze

2. Tere – fere

3. Wiersze pod psem

4. Od poranka do wieczora

5. Pan słoń

6. Plus i minus

7. Przygody jeża spod miasta Zgierza

8. Gdyby tygrysy jadły irysy

9. Od rzeczy do rzeczy

10. Siedem księżyców

11. Dwunastu panów

• Ludwik Jerzy Kern. Ośmiesza negatywne cechy ludzkiego charakteru. Posługuje się elementami karykatury i groteski. Utwory, które kształcą poczucie humoru, bawią apelują od inteligencji i wyobraźni dziecka, rozwijają jego upodobania estetyczne. Tomiki:

1. Pierwszy i kilka innych wierszy

2. Żyrafa u fotografa

3. Niedźwiedź w szafie

4. Jurek Ogórek

5. Cztery łapy

6. Pan Tygrys

• Jan Izydor Sztaudynger. Fraszki. Lapidarne miniatury literackie. Czytelny morał. Często buduje utwór z trzech wyrazów(1. Tytuł, 2.3. zawartość treściowa). Tomiki:

1. Kasztanki

2. Narodzin obłoczka

3. Zwrotki dla Dorotki

• Igor Sikirycki. Fraszki oraz satyry.

POEZJA AWANGARDOWA Wprowadzenie dziecka w świat poezji nowoczesnej. Oszczędne operowanie słowem poetyckim, stosowanie skrótów myślowych, posługiwanie się skondensowanymi obrazami poetyckimi, eliminowanie rytmicznej monotonii. Twórcy poszukują nowych form artystycznych, starają się przemówić do dziecka po nowemu i przygotować je do odbioru współczesnej poezji dla dorosłych.

• Józef Czechowicz. Wiersze cechuje abstrakcyjność, zwięzły język, nowatorska wersyfikacja. Tomiki:

1. Jesień

2. Przy sianokosach

3. Wiersze dla dzieci

4. Jak groch wędrował

• Witor Woroszylski. Używa prozaizmy i zwroty z potocznej mowy dziecka, zrywa z tendencyjną wersyfikacją. Tomiki:

1. Felek i naokoło

2. Dużo śmiechu, trochę smutku, to historia o mamutku

3. Opowiem wam w tajemnicy

• Anna Kameńska. Czerpie z folkloru. Tomiki:

1. Zajęczy pałac

2. Pod jabłonią

3. Jaworowi ludzie

4. Dębowa kołyska

• Tadeusz Kubiak. Zróżnicowana twórczość pod względem tematycznym. Tomiki:

1. Gdy zapadnie noc

2. Karuzela

3. Piękna podróż

4. Kto z was mieszka w tych miasteczkach

5. Niby na niby

6. Pawie wiersze, W kraju Baju – Baju

7. Wesoły deszcz

8. Wiersze na dzień dobry

• Józef Ratajczak. Preferuje lirykę myślowo skondensowana, o zróżnicowanym rytmie i pozbawioną na ogół rytmu. Tomiki:

1. Ziarenka maku

2. Zamki na lodzie

3. Pokój z kukułką

4. Chwile z motylem

• Juliana Przybosia. Tomik:

1. Wiersze i obrazki