Maria Montessori (1870-1952), włoska lekarka i pedagog. Jedna z największych reformatorek wychowania przedszkolnego. Twórczyni "metody Montessorii", która kładzie nacisk na umożliwienie dziecku swobodnej aktywności oraz kształcenie jego zmysłów. Montessori krytykowała współczesną sobie szkołę, której symbolem była dla niej "szkolna ławka" - wyrażająca bezruch i tłumienie aktywności dzieci. W czasie pracy w Klinice Psychiatrycznej Uniwersytetu Rzymskiego zwróciła szczególną uwagę na dzieci upośledzone umysłowo, przebywające w zamkniętych pomieszczeniach gdzie próbowały czymś się zająć; bawiły się resztkami niedojedzonego chleba. Zachowanie to nasunęło jej myśl, że dzieci posiadają wewnętrzną siłę stymulującą je do rozwoju. By mogła ona się ujawnić, wystarczy im stworzyć odpowiednie warunki.

Wkrótce natrafiła na pracę Marca Gasparda Itarda i jego ucznia Edwarda Sequina. Dzięki pedagogice specjalnej , praktyce medycznej i doświadczeniom w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo doszła do wniosku, że problem ich rozwoju i kształcenia jest raczej natury pedagogicznej niż medycznej i wymagają one jedynie odpowiednich warunków wychowawczych, czyli specjalnej metody pracy nad ich rozwojem. Montessori była członkiem Narodowej Ligi Wychowania Dzieci Upośledzonych Umysłowo. W roku 1890 Liga otworzyła w Rzymie Instytut Medyczno-Pedagogiczny Kształcenia Nauczycieli dla Opieki i Wychowania Dzieci Umysłowo Upośledzonych, połączony ze szkołą ćwiczeń. Montessori powierzono kierowanie tym instytutem. To dało jej okazję do eksperymentów nad nowatorskim zastosowaniem materiału dydaktycznego. W tym czasie opracowała również swoją metodykę nauczania czytania i pisania. Okres ten później tak scharakteryzowała: "Bardziej zajęta niż nauczycielka ludowa i zupełnie pozbawiona wakacji, uczyłam dzieci od 8. rano do 7. wieczorem. Te dwa lata praktyki są moim pierwszym i właściwym tytułem do pedagogiki."

Niebawem się okazało, że nauczane przez nią dzieci upośledzone umysłowo, osiągały lepsze wyniki niż dzieci w normalne. Według Montessori, przyczyną tego były odmienne metody pracy dydaktycznej. "Pierwszym ułatwiono rozwój, gdy ich koledzy normalni byli krępowani i unicestwiani. Sądziłam, że gdyby kiedykolwiek wychowanie specjalne, które tak cudownie rozwinęło upośledzonych, zostało zastosowane do dzieci normalnych cud znikąłby, a przepaść dzieląca ludzi niepełnosprawnych od normalnych nigdy nie byłaby wypełniona. Kiedy wszyscy podziwiali postępy moich idiotów, rozmyślałam nad przyczynami, które mogły zatrzymać zdolnych uczniów szkół miejskich na tak niskim poziomie."
Panująca we Włoszech atmosfera reform spowodowała powstanie "Instituto Romano die Beni Stabili", który miał za zadanie zmodernizowanie i wyremontowanie domów w dzielnicy zamieszkałej przez rodziny robotnicze, oraz resocjalizację jej mieszkańców, w tym zajęcie się dziećmi pozostającymi bez opieki. W tym celu w każdym domu na parterze, postanowiono otworzyć placówkę na wzór świetlicy-przedszkola. W instytucjach tych zamierzano zatrudnić nauczycieli, lekarzy, a nad całością miał czuwać odpowiednio przygotowany kierownik, to stanowisko objęła Montessori i nazwała tę instytucję wychowawczą Case dei Bambini - Domy Dziecięce.Pierwsze przedszkole zostało otwarte w 1907 roku.

Montessori powoli wyposażała placówkę w meble dostosowane do potrzeb dzieci, pomoce Itarda i Sequina, a także materiały własnego projektu i stosowane w psychologii eksperymentalnej. Przygotowywała opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi pomocami. Zalecała, by niczego dzieciom nie narzucały: "Nie stawiam wychowawczyniom żadnych ograniczeń i żadnych szczególnych obowiązków, chciałam tylko poznać reakcję dzieci. Prosiłam, by one im w żaden sposób nie przeszkadzały." Po kilku tygodniach pobytu dzieci w placówce, Montessori zaobserwowała zmiany zachodzące w ich zachowaniu.
W roku 1910 podjęła decyzję o rezygnacji ze wszystkich innych zajęć, łącznie z rezygnacją z prawa do wykonywania zawodu lekarza.
Według niej, wychowanie w ogólnym ujęciu miało dwa podstawowe cele:
* cel biologiczny - wspieranie naturalnego rozwoju dziecka
* cel społeczny - przygotowanie dziecka do życia w społeczeństwie
W roku 1929 powstaje Associatio Montessori Internationale (Międzynarodowe Stwarzyszenie Montessori), które się staje centralną organizacją koordynującą działalność placówek i towarzystw montessoriańskich na świeci oraz kształcącą nauczycieli.
Idea wychowania do wolności i niezależności, zawarta w metodzie stała sie zagrożeniem dla rządów faszystowskich. W roku 1933 zamknięto w Niemczech wszystkie szkoły prowadzone metodą Montessori, a napisane przez nią książki razem z innymi spalono publicznie na Reichstagsplatz w Berlinie.
Była wyróżniana tytułami Doktora Honoris Causa, na Uniwersytecie w Sorbonie otrzymała Krzyż Legii Honorowej, była nominowana do Pokojowej Nagrody Nobla. W jej 80 urodziny odbyła się konferencja międzynarodowa, podczas której Montessori wygłosiła trzy wykłady. Zawarła w nich wszystkie podstawowe idee swojej teorii. Sformułowała też słynne zdanie, stanowiące zasadę wychowania metodą Montessori - "Pomóż mi zrobić to samodzielnie".

Metoda Montessori

Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boją się wysiłku, wręcz stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem Montessori na tej potrzebie spontaniczneji wszechstronnej aktywności dziecka należy oprzeć wychowanie.Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak: „absorbująca psychika”, „okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”.

Właściwości

„Absorbująca psychika” - inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem jej działanie jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.

„Okresy szczególnej wrażliwości” – tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało. W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.

„Polaryzacja uwagi” - to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.

Zadania metody montessoriańskiej

* uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną

aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami,

* samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu

reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności,

* koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań,

* lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych,

* porządek – dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu,

* społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to

wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz,

nie przeszkadzaj,

obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania

świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą

obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego

przewodnikiem,

* indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko

jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę

i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według

własnego tempa i możliwości, podejmując zadania,

do których jest już gotowe.

Cele pedagogiki Montessori

Głównym zadaniem pedagogiki Montessori jest wspieranie spontanicznej i twórczej aktywności dzieci oraz danie im szansy na wszechstronny rozwój fizyczny, duchowy, kulturowy i społeczny. Jest to realizowane poprzez pomoc dziecku w:

* rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły,

* wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy,

* wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej

i zbiorowej,

* osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,

* wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym

przymusie,

* uniezależnieniu od nagrody,

* formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji,

* szacunku dla pracy innych,

* rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy,

* osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,

* umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia.

Otoczenie

Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy. Warunki wychowawcze powinny respektować kolejne fazy zainteresowań dziecka, które są ściśle związane z jego rozwojem. Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą –poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone, uporządkowane tematycznie oraz łatwo dostępne dla dziecka (w zasięgu jego ręki)) oraz materiały dydaktyczne. Nauczyciel pośredniczy między otoczeniem a dzieckiem, któremu pomaga samodzielnie odkrywać rzeczywistość.

Materiał dydaktyczny

Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości. Materiały dydaktyczne Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca.Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka.

Cechy materiału:

* prostota, precyzja i estetyka wykonania,

* uwzględnienie zasady stopniowania trudności,

* dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,

* budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka,

* przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,

* konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,

* logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,

* ograniczenie – dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu.

Podział materiału dydaktycznego:

-materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą, troską o

środowisko,zwyczajami i normami społecznymi;

-materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;

-materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka;

-materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;

-materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności

umysłowej.

Rola nauczyciela

Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Nauczyciel będzie wspomagał samodzielne wysiłki dziecka, wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: „pomóż mi to zrobić samemu”.Nauczyciel ma stworzyć warunki do podejmowania aktywności, pozostawić dziecku swobodę wyboru zakresu aktywności, rytmu czy tempa pracy i wspierać działania dziecka bez nadmiernego narzucania się. Może używać pochwał i innych społecznych wzmocnień. Jednakże powinien być ostrożny w ocenach odnoszących się do pracy dziecka, ponieważ ważne jest, aby rozwijało się u niego poczucie satysfakcji z samej pracy, a nie z aprobaty nauczyciela czy innych osób.W żadnym wypadku nie może interweniować, gdy dziecko popełni błąd w czasie wykorzystywania materiałów, ponieważ zakłócałby proces sprzężenia zwrotnego. Powinien się też powstrzymywać od interwencji, kiedy dziecko zaczyna poznawać nowe sposoby użycia materiałów, jeśli tylko są one zgodne z celami ich przygotowania.

Podział lekcji:

* lekcja podstawowa- stanowi podstawową formę pracy; uczeń dowiaduje się na niej o

możliwych sposobach korzystania z materiałów dydaktycznych

* lekcja trójstopniowa - ponieważ głównym celem zastosowania materiału edukacyjnego

jest osiągnięcie przez dziecko stanu polaryzacji uwagi, realizacja tego zadania wymaga od

pedagoga zastosowania systematycznej oraz konsekwentnej strategii postępowania

Lekcja trzystopniowa

1. nauczyciel ukazuje relacje zachodzące między przedmiotem a daną nazwą oraz wskazuje na ten przedmiot, powoli i wyraźnie wymawiając jego nazwę, przez co pojęcie oraz czynność nadania nazwy zostają ze sobą mocno skojarzone (nazwa zostaje związana z danym przedmiotem)

2. nauczyciel wymienia określoną nazwę, a dzieci przyporządkowują jej właściwy przedmiot poprzez podanie go, położenie na stole czy też przeniesienie w inne wskazane przez nauczyciela miejsce. Częste zmienianie poleceń wpływa na szybkie kojarzenie danej rzeczy z jej nazwą oraz na utrzymanie zainteresowania dzieci ćwiczeniami. Zajęcia takie muszą być jednak odpowiednio urozmaicone tak, by uwzględniały potrzebę ruchu u dzieci

3. nauczyciel pokazuje dziecku określony przedmiot i pyta je o nazwę tego przedmiotu, przez co uruchamia jego bierny zasób słownictwa; dziecko bierze więc w posiadanie zarówno nazwę jak i przedmiot. Stopień ten stanowi kontrolę poprzedniego oraz służy rozszerzaniu czynnego zasobu słów

Zasady w koncepcji wychowania i nauczania

zasada swobodnego wyboru materiału

› wybór spontaniczny

› wybór świadomy

* swobodnego wyboru miejsca pracy

* swobodnego wyboru czasu pracy

* swobodnego wyboru formy pracy

* porządku

* ograniczenia

* izolowania trudności

* transferu

* własnego działania i powtarzania

* samokontroli

System wychowania przedszkolnego w Polsce

W Polsce metoda Montessori wywarła duży wpływ w okresie międzywojennym. Mimo szerokiego rozpropagowania systemu Montessori, żadna placówka nie opierała się wyłącznie na jej poglądach. Wprowadzenie go natrafiło na przeszkody głównie z powodu braku funduszów na odpowiednie urządzenie pomieszczeń i ich wyposażenie w pomoce dydaktyczne.

Organizacja i metody pracy w Polsce

Polskie przedszkola wykorzystywały wiele wskazówek włoskiej lekarki na temat organizacji

placówki i metod pracy z dziećmi. Do najistotniejszych zaliczyć można:

* wyposażenie przedszkoli w meble i sprzęt, dostosowane do wieku i wzrostu dziecka.

Zastąpiły one ławki, które dotąd stanowiły podstawowe umeblowanie polskich ochronek;

* większą dbałość o czystość i odpowiednie warunki sanitarne;

* wzbogacenie treści zajęć i zabaw, a także form pracy na korzyść takich, które

aktywizowały i inspirowały samorzutną twórczość dziecka;

* upowszechnienie pomocy dydaktycznych, głównie przeznaczonych do rozwoju

poszczególnych zmysłów u dzieci;

* zwrócenie uwagi na przestrzeganie ładu i systematyczności we wszystkich czynnościach

wychowawców i wychowanków;

* upowszechnienie współpracy wychowawcy z lekarzem i rodzicami;

* większą niż dotychczas dbałość o rozwój fizyczny dzieci;

* przejście od funkcji opiekuńczo-wychowawczej placówek przedszkolnych do funkcji

wychowawczo-kształcącej, przywiązującej dużą uwagę do rozwoju zmysłów i umysłu

dziecka.

Cele Edukacji Muzycznej Montessori

Realizowane są przy wykorzystaniu instrumentów, pomocy dydaktycznych i materiału muzycznego. Dzieci mają do dyspozycji tzw. dzwonki montessoriańskie. Organizowane są koncerty i przedstawienia muzyczne.
Edukacja Muzyczna nie przewiduje egzaminów, ocen i konieczności odrabiania prac domowych. Jest to granie dla własnej przyjemności, bez przymusu wielogodzinnego ćwiczenia. Materiał jest dostosowany do indywidualnych umiejętności i możliwości każdego uczącego się.
Muzyki można uczyć się w każdym wieku.
Naukę można rozpocząć w każdym terminie. Nie obowiązuje tu rok szkolny.

* wprowadzenie dziecka w świat muzyki

* rozbudzanie i rozwijanie zamiłowania do muzyki

* rozwijanie słuchu muzycznego

* ćwiczenie pamięci i wyobraźni muzycznej

* rozwijanie samodzielności, systematyczności i dobrej organizacji pracy

* wprowadzenie w pisownię nutową, poznanie nazw nut oraz możliwość zapisu ulubionych

piosenek i melodii

* nauka komponowania melodii,

* nauka gry na instrumentach muzycznych (głównie skrzypce)

* wspólne muzykowanie

* upowszechnianie wiedzy o muzyce

Montessori a wychowanie religijne

Swoje przemyślenia na temat wychowania religijnego Montessori przedstawiła w książce "Dziecko w Kościele". Religijność jest według niej jest uniwersalnym sposobem odczuwania, towarzyszącym człowiekowi od początków istnienia świata.

Montessori wyróżniała w nauczaniu religijności, fazę odczuć i fazę nauczania. W fazie odczuć, charakterystycznej dla okresu wczesnego dzieciństwa, dziecko może przyjmować religię szybko, kompleksowo i nieświadomie. Decydujące jest przy tym środowisko rodzinne i najbliższe otoczenie, jako obszar przeżyć i doświadczeń religijnych. Małe dziecko myśli w sposób poglądowo-symboliczny i potrzebuje symboli religijnych w najbliższym otoczeniu, dlatego w przedszkolach Montessori jest kącik religijny.
Dziecko jest wrażliwe na oznaki miłości; obraz Boga rozwija poprzez relacje z drugim człowiekiem. Religii uczy się nie tylko poprzez słowa, ale również w sposób pośredni - poprzez wspólne działanie, naukę form grzecznościowych, sposób rozwiązywania sytuacji konfliktowych.
Wśród potrzeb uczuciowych małego dziecka ważne miejsce zajmuje potrzeba bezpieczeństwa. Odkrycie istnienia Bożej opieki jest dla niego radością i wzbudza w nim potrzebę modlitwy. Dzieci chcą się czuć bezpiecznie nie tylko w sferze fizycznej, chcą być ochraniane również prawem do indywidualności, chcą mieć prawo do sekretów, samodzielnych przemyśleń i spontanicznej aktywności.

1.Ł. Kurdybacha „Historia Wychowania”, t.2 Warszawa 1967.

2.Kwartalnik Pedagogiczny ROK XLIV:1999 numer 3-4(173-174) Warszawa.

3.Małgorzata Mikosza „Zrozumieć Montessori, czyli Maria Montessori o wychowaniu

dziecka” Kraków 1998

4.Mikosza M., Zrozumieć Montessori, czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka,

Kraków 1998