27b. Mikołaj Rej, Wybór pism, oprac. A. Kochan, Wrocław 2006 (BN I 308) – Źwierzyniec – rozdział II, oprac. Justyna Szuszkiewicz

Źwierzynieczawierający 700 ośmiowierszy (epigramaty) napisanych trzynastozgłoskowcem. Są wśród nich anegdoty, alegorie, portrety, wreszcie swawolne Figliki. Znajdujemy tu utwory okolicznościowe, polityczne, obyczajowe, erotyczne. Krytyczna ocena stanu państwa (pusty skarb, skłócony sejm, niesprawiedliwe prawa) łączy się z wezwaniem do przyjęcia zalecanych przez pisarza ideałów.

Źwierzyniec to bardzo niezwykły zbiór, „wierszyki” to zwięzłe charakterystyki kilkudziesięciu wybitnych postaci Polski renesansowej, od panujących poczynając , przy czym wśród sportretowanych znaleźli się i sam Rej i Jak Kochanowski, nadto uwagi o wielu rodach, zwłaszcza małopolskich. Bogactwo tych „rozdziałów” Źwierzyńcajest tak duże , iż komentarz do nich stałby się automatycznie monograficznym opisem elity kulturalnej Polski renesansowej .

W roku 1562 ukazał się w Krakowie tom zatytułowany Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, zwierząt i ptaków kształty przypadki i obyczaje są właśnie wypisane. Jak zwykle u Reja, tytuł dokładnie charakteryzuje treść utworu – Źwierzyniec jest swoistym uzupełnieniem Rejowej parenetyki, przynosi bowiem przede wszystkim krótkie wizerunki przedstawicieli różnych stanów i profesji.Zaskakujący jest wybór formy – gadatliwy zwykle Rej wtłacza swoje wywody w ramy ośmiowierszy. Jest ich w Źwierzyńcu około 700. Obok moralistycznych rozważań, do których punktem wyjścia mogła być ogólna refleksja nad królem, papieżem, cesarzem, sędzią czy poborcą albo szczegółowa aluzja do jakiejś postaci historycznej (np. wizerunki Zygmunta Starego, Bony, Zygmunta Augusta czy też pierwszy literacki portret Jana Kochanowskiego) lub mitologicznej (np. Herkules, Parys), znajdujemy w Źwierzyńcu sporą liczbę wierszowanych anegdot, które Rej nazwał Figlikami.

W porównaniu z innymi partiami blednie najgłośniejsza i często naśladowana część Źwierzyńca, jego „rozdział wtóry”, obejmujący „stany i domy niektóre zacnego narodu polskiego” , rodzaj albumu czy herbarza szlachty polskiej, rozmaitych dostojników państwowych z królem i jego rodzicami na czele, galeria znajomych, dobrodziejów, przyjaciół i krewnych autora. Trudność zawarcia charakterystyki danej osobistości w programowej ramce ośmiowiersza sprawiła, że charakterystyki te wypadły na ogół blado, choć nieraz trafności i dowcipu odmówić im nie można. Tendencję tej partii , z lekka zabarwionej panegiryzmem, podobnie zresztą jak cały cel moralny całego zbioru, najdobitniej wyraża interesująca mimo zabawnego bicia… w nosy apostrofa do dzwonu Zygmunta:

Dżwońże, miły Zygmuncie, tymi trzema głosy,
A niech twój ohromny brzęk bije ludziom w nosy,
Aby się pobudzali i ku Pańskiej chwale,
I w Rzeczypospolitej zawżdy trwali stale.

Tendencję tę autor uwypuklił w sposób bardzo niezwykły , epigramy bowiem poprzedził dialogiem Rzeczypospolitej z przeciwnikiem Prywatem i jej obrońcą, błaznem Stańczykiem. Głośny trefniś królewski otrzymuje tu miano „rycerza”, który „nigdy z nieprawdą nie chciał być w przymierzu” i patronuje całej galerii swych utytułowanych rówieśników.

Rozdział II

1. Królowie i panowie świeccy

1. A NAPIRWEJ ON ZACNY ZYGMUNT, SŁAWNY KRÓL POLSKI

Tytuł Zygmunt , sławny król polski – Zygmunt I, zwany Starym ( 1467 – 1548), król polski w latach 1506 – 1548.

Jupiter – Jowisz, w mitologii rzymskiej: najwyższy bóg.

Przyrodzeniem – z potrzeby przyrodzonej , z natury.

Z ludzkim pokoleniem – z rodem ludzkim.

Nasz Jupiter… być zwan – Zygmunt polski może być zwany naszym Jupiterem prawdziwym.

Sprawy… pożytki – uczynki, rzadko zmierzały do osobistych korzyści.

Jest to epigramat wychwalający Zygmunta Starego. Zygmunt I :

- łaskawie się obchodzi z ludźmi,

- wiele dobrego zrobił jako Król Polski;

- nie myślał o sobie, lecz o dobru ogółu.

2. SIGISMUNDUS AUGUSTUS

Tytuł SigismundusAugustus – Zygmunt II August (1520 – 1572), król polski w latach 1528 – 1572.

Co znasz z tej postawy? – co możesz wyczytać z tej powierzchowności ?

Scipijonowa pilność – baczność, staranność, obowiązkowość, jak u któregoś z rzymskich Scypionów.

Aleksandrowa praca – pracowitość, wytrwałość, jak u Aleksandra Wielkiego, króla Macedonii.

Hektorowa chciwość – żarliwość, jak u Hektora, jednego z bohaterów trojańskich, w Iliadzie , uosobienia wielu cnót.

Dobra rada – stanowczość.

Z nim porównał – dorównał mu.

Zygmunt II August :

- był prawym królem;

- zacny , rozumny, cnotliwy;

- choć dobry, każdy się go bał;

- pilny, pracowity, ale też chciwy

3. BONA, KRÓLOWA POLSKA

Tytuł Bona, królowa polska – Bona Sforza d`Aragona (1494 – 1557), księżniczka włoska, od r. 1518 – żona Zygmunta I i królowa polska.

Bona była przezwiskiem, skutkiem – jako komu – Bona była dobra z imienia, natomiast z postępków – zależy komu.

Bona :

- była zacna i pochodziła z dobrego domu;

- była o wielkim rozumie;

- sławna w Polsce;

- była Włoszką;

- wszystkich zachwycała.

3. IZABELA, KRÓLOWA WĘGIERSKA

Tytuł Izabela, królowa węgierska – Izabela Jagiellońska (1519 – 1559), córka Zygmunta I i Bony, poślubiła króla węgierskiego, Jana Zapolyę (1487-1540) i po jego śmierci, w imieniu nieletniego syna, Jana Zygmunta, sprawowała rządy w części Węgier i w Siedmiogrodzie.
pogani – chodzi tutaj o Turków, z którymi Izabela miała stale do czynienia na Węgrzech i w Siedmiogrodzie.

Na cienkiej nici ten rozum nienawiści – aluzja do przysłowia : „Na cienkiej nici wisieć„ .

Izabela:

- żona Zygmunta I;

- nikt jej nie lubił,

- wszyscy mieli jej dość i uważali ją za dziwną;

3. JAN Z TARNOWA, KASZTELAN KRAKOWSKI

Tytuł Jan z Tarnowa, kasztelan krakowski – Jan Tarnowski (1488 – 1561), kasztelan krakowski i hetman wielki koronny, wybitny wódz i strateg, stoczył wiele bitew, często zwycięskich, m. in. Pod Obertynem, zdobył Homel i Starodub.

Herkulesa – boga rzymskiego, odznaczającego się wielką siłą, która pozwalała mu dokonywać niezwykłych czynów, m.in. uprowadzić z Hadesu Cerbera, udusić hydrę lernejską i zabić lwa nemejskiego.

Jan Tarnowski:

- był przyrównywany do Herkulesa, silny, dzielny, mężny;

- pogromił Włochów, Tatarów, Turków i Moskwę;

- jest bardzo sławny i każdy o nim pamięta.

3. JAN, HRABIA Z TARNOWA, KASZTELAN WOJNICKI

Tytuł Jan, hrabia z Tarnowa, kasztelan wojnicki – Jan Krzysztof Tarnowski ( ok. 1536- 1567), syn hetmana Jana, zmarł wcześnie, nie spełniając pokładanych w nim nadziei.

Nakład obracał – łożył wydatki , ponosił koszty.

Synem inszych krain macał – wysłał syna za granicę.

Ony Dawidowy – jak w biblijnym Psałterzu Dawidowym (odznaczającym się m. in. Nastawieniem pochwalnym).

Jan Krzysztof Tarnowski :

- był poczciwym synem Jana Tarnowskiego ;

- każdy sławił jego dobre czyny;

- z natury był pełen cnót

3. PIOTR BORATYŃSKI, KASZTELAN BEŁSKI

Tytuł Piotr Boratyński, kasztelan bełski – Piotr Boratyński (1509 – 1558), rzuti polityk i dobry mówca.

Nie zezna - nie przyzna, nie uzna.

Zejć– zejść, wyginać, wymrzeć.

gniazdoszę – małoletni dziedzic gniazda rodzinnego.

Kiedy zasuszy – kiedy się opierzy i nauczy latać.

Piotr Boratyński:

- kasztelan bełski;

- był z narodu dawnego;

- został w Polsce syn rodu Boratyńskich

8. KASZTELAN ŻARNOWSKI I DOM CIKOWSKICH

Tytuł Kasztelan żarnowski – Mikołaj Cikowski (zm. Ok. 1570), kasztelan sądecki i żarnowski, spędził dużo czasu na dworach i na podróżach w różnych misjach dyplomatycznych.

Tytuł dom Cikowskich – brat Mikołaja , Stanisław (z. 1567), podkomorzy krakowski i kasztelan biecki, zwolennik Reformacji, był znany jako żołnierz także poza granicami Polski.

się nie za piecem u cieląt ćwiczyli – aluzja do przysłowia: „Za piecem wychowany”, oznaczającego człowieka nieobytego, ograniczonego.

Łacno znać… nie skubili - aluzja do przysłów: „Znać dudka między kokoszami” i „Każdy dudek ma swój czubek”.

Cikowscy:

- Cikowscy nigdy nie byli prostakami;

- Nie byli w żaden sposób ograniczeni, ani gorsi;

- mają dobre maniery.

2. STANOWIE DUCHOWNI

9.GAMRAT, ARCYBISKUP I BISKUP KRAKOWSKI

Tytuł Gamrat, arcybiskup i biskup krakowski – Piotr Gamrat (1487 – 1545), biskup krakowski od r. 1538, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski od r. 1541, popierał politykę Bony, zaniedbywał sprawy kościelne, prowadził swobodny tryb życia.

w notę trefić – przystosować się, dogodzić.

był srog czasem i możnością - niekiedy zniewalał siłą.

Piotr Gamrat :

- potrafił dogodzić każdemu;

- prawie wszystkich sobie jednał;

- był dobroduszny, hojny, silny i możny;

- przeciwnicy jego nazywają go polską świnią.

10. UCHAŃSKI, BISKUP KUJAWSKI, I Z BRACIĄ

Tytuł Uchański, biskup kujawski – Jakub Uchański (1502-1581), wymieniony tutaj jeszcze jako biskup kujawski, został w r. 1562 arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski.

Tytuł i z bracią – z braćmi (wyraz „bracia” jest z pochodzenia rzeczownikiem zbiorowym rodzaju żeńskiego); dwaj bracia Jakuba doszli do godności kasztelańskich.

Uchańscy… poślachcili – Uchańscy, pochodzący z mazowieckiej rodziny szlacheckiej, wybili się za rządów Zygmunta Augusta.

Biskup… rzymskimi – Jakub Uchański, przez pewien czas zwolennik utworzenia polskiego kościoła narodowego, był przeciwnikiem „plotek rzymskich” (tak kalwin Rej nazywa doktrynę Kościoła katolickiego).

kurwatura co z infułą radzą – nad czym radzą zakrzywiony pastorał z nakryciem głowy (symbole władzy biskupiej).

Uchańscy:

- zawsze byli sławni;

- jeden z braci został biskupem, drugi kasztelanem, trzeci był prawie panem;

- biskup był zwolennikiem utworzenia polskiego kościoła narodowego;

11.KARNKOWSKI, REFERENDARZ

Tytuł Karnkowski referendarz – Stanisław Karnkowski (1520 – 1603), zrazu tylko referendarz (urzędnik przy sądzie królewskim), później kierownik kancelarii królewskiej, został w r. 1567 biskupem kujawskim, a po śmierci Jakuba Uchańskiego, w r. 1581 – arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski.
Popek – księżyna (aluzja do chwilowo niskiego stanowiska Karnkowskiego).
powaga mieni obyczaje – aluzja do szeroko znanego przysłowia łacińskiego: „Honores mutant mores” (zaszczyty wywołują zmianę obyczajów).
nie stoi za jaje – nie jest bez wartości.

Karnowski :

- przedstawiony jako księżyna;
- zachowuje się jak szlachcić, ale nie robi nic tylko chce być sławny;
- dobre zachowanie i działanie wywołuje zmianę obyczajów , i u zacnych ludzi nie jest to bez wartości;
- przez pochlebstwo często nie mówimy prawdy.

III. PANIĘTA I ŚLACHTA KRAKOWSKA

12. RAFAŁ JAKUBOWSKI, SĘDZIA KRAKOWSKI

Tytuł sędzia krakowski – sędzia ziemski krakowski.
Rafał był piękny anioł – archanioł Rafał (znany z Biblii)
zawikłany urząd – trudny, skomplikowany urząd (sędziowski).
na tej grudzie – w pracy ciężkiej, wymagającej pokonywania trudności.
w sadku – w ogrodzie.

Rafał Jakubowski:

- był brzydki;
- w jego działaniach i zachowaniu widać cudowność „anioła”;
- był sędzią;
- chcieli go sprawdzić, czy sobie poradzi na takim stanowisku;

13. KONIECPOLSCY

Tytuł Koniecpolscy – rodzina magnacka, która odegrała doniosłą rolę w XVII w.; już jednak w XVI w. odznaczyło się dwóch jej przedstawicieli: Mikołaj (zm. Przed 1587), poseł sejmowy i działacz polityczny, oraz Stanisław (zm. 1588), kasztelan sieradzki, obydwaj związani z Reformacją.
kłaść snadź i na wrzody – aluzja do przysłów: „Dogadza mu jak wrzodowi”, „Stanie za lekarstwo wrzodowi”.
nie barzo się ją przesadzają – nie bardzo w tym dają się przewyższyć.
bodaj się gdziekolwiek rodziło to ziele – aluzja do przysłowia: „Nie w każdym ogrodzie to ziółko się rodzi”.

Koniecpolscy:

- bardzo dobrzy, pomocni;
- ze względu na te cechy, są niepokonani , nie da się ich przewyższyć;
- wszyscy tacy powinni być.

14. STANISŁAW SZAFRANIEC Z PIESKOWEJ SKAŁY

Tytuł Stanisław Szafraniec – Stanisław Szafraniec (zm. 1590), z czasem wojewoda sandomierski, gorliwy zwolennik kalwinizmu.
źrzobek – źrebak, młodzieniec (tu i dalej: aluzja do herbu Szafrańców – Starykoń).
stada… postronnego - nie jeździł na studia za granicę.
nie norymberskiej, secemskiej roboty – została tutaj przeciwstawiona robota obca, norymberska (pochodząca z Norymbergii, skąd napływały do Polski liczne rzemieślnicze wyroby galanteryjne) robocie krajowej,secemskiej (pochodzącej z Secemina koło Włoszczowy, ongiś miasteczka należącego do rodziny Szafrańców, przekształconego przez Stanisława w ważny ośrodek reformacyjny).
załamuje – przezwycięża, opanowuje, okiełznuje.
się sprawuje – kieruje się, rządzi się (jak koń) dobrze chodzi.
tarłby – natarłby, uderzyłby.

Stanisław :

- młodzieniec, który nie studiował za granicą;
- nie pracował na obcym;
- dobrze sobie radzi w życiu;

15. MIKOŁAJ REJ Z NAGŁOWIC

tam – chodzi tutaj o komnaty na zamku wawelskim w Krakowie.
polewki.. łataj – pogłos przysłowia: „Lepiej swoje łatać, niżli cudze chwytać”.
przed wszytkimi płuży – ma pierwszeństwo, bierze górę nad wszystkimi.

Mikołaj Rej:
- szczęście trzeba ratować;
-Rej już zostawił los Bogu;
- Słyszał, że Bóg jest ponad wszystkimi.

16. JAN WŁODZISŁAWSKI

jako Magdalena, najlepszą część obrał – Ewangelia św. Łukasza, X, 42: „Maria najlepszą cząstkę obrała, która od niej odjętą nie będzie” (chodzi tutaj o Marię, siostrę Łazarza i Marty, często utożsamianą z Marią Magdaleną; ona to podczas przyjęcia w Betanii Ewangelię postawiła ponad sprawy ziemskie).
A widząc, iż plotki – zniechęcony plotkami i oszczerstwami.
Jął się miłej swobody – osiadł w zaciszu domowym.
cnocie przysługuje- cnocie oddaje przysługi, służy.

Jan Włodzisławski:

- wszystkiego w życiu próbował;

- pod wpływem plotek osiadł w domu;

- rozkoszował się wolnością i szczęściem;

I V . PANIĘTA I ŚLACHTA WIELIEK POLSKI

17. ANDRZEJ, HRABIA Z GÓRKI, STAROSTA GNIEŹNIEŃSKI

Tytuł Andrzej, hrabia z Górki, starosta gnieźnieński – Andrzej Górka (ok. 1534-1583), kasztelan międzyrzecki i starosta gnieźnieński, brał żywy udział w wydarzeniach politycznych, był zwolennikiem Reformacji.

Parysci na postawie – z wyglądu przypominał Parysa (jednego z bohaterów Iliady Homera).

Andrzej Górka :

- podobny do Parysa;
- był podobny do Hektora, który walczył o Troję;
- nie chodziło mu o sławę i koronę, był skromny;
- takich ludzi bardziej się ceni i są bardzo potrzebni.

18. OLBRYCHT ŁASKI

Tytuł Olbrycht Łaski – Olbrycht Łaski (1536-1605) wojownik, w r. 1561 osadził na tronie mołdawskim Jakuba Bazylika Heraklidesa, w r. 1566 został wojewodą sieradzkim.
Hieronima Łaskiego – Hieronima Jarosława Łaskiego (1495-1542), ojca Olbrychta, polityka i dyplomatę, wojewodę inowrocławskiego, sieradzkiego i siedmiogrodzkiego, stronnika Habsburgów.
prawego Hannibala – prawdziwego Hannibala (Hanibal, 247 – ok. 182 p.n.e., wielki wódz kartagiński, wybitny strateg).
soból sobola pospolicie rodzi – przysłowie.
szpetny lis z ogonem z nimi się nie zgodzi – aluzja do przysłowia: „Sobole dla pana, lisy dla podpanka”.

Olbrycht Łaski:

-był podobny do ojca: wielki wódz, stronnik Habsburgów.

19. BOJANOWSKI STANISŁAW, DWORZANIN

Tytuł Bojanowski Stanisław, dworzanin – Stanisław Bojanowski (1507-1555), zrazu sekretarz w kancelarii królewskiej Zygmunta I, potem powiernik księcia Albrechta pruskiego, wreszcie dworzanin Zygmunta Augusta; występuje jako rozmówca w Dworzaninie polskim Łukasza Górnickiego.
z przezwiska - z nazwiska.
własnym tytułem – z słusznej przyczyny.
szło do żywego – „Dotknąć do żywego” (dotknąć w miejsce czułe, bolące, w istotę rzeczy).
by dudkowie – jak głupcy.

Stanisław Bojanowski:

- był śmiały ;
- mówił szczerze i dotykał zawsze w istotę rzeczy;
- mało jest teraz ludzi, którzy mówią szczerą prawdę

V. PODGÓRZANIE

20. PETRUS ROIZIUS, HISZPAN

Tytuł Petrus Roizius, Hiszpan – Piotr Roizjusz (ok. 1505-1571), Hiszpan, prawnik i autor wierszy łacińskich, przebywał w Polsce od r. 1542, blisko związany z dworem Zygmunta Augusta.
celował -przewyższał.
Kallimachy… strachy – Filip Kallimach Buonaccorsi (1437-1496), uchodźca z Włoch osiadły w Polsce od r. 1470, był – jak przypuszczano – autorem m. In. Zarysowujących program wzmocnienia władzy królewskiej tzw. Rad Kallimachowych, które w XVI w. i później napawały lękiem i niechęcią szlachtę zabiegającą o rozszerzenie swoich przywilejów.

Piotr Roizjusz:

- był Hiszpanem;
- bym jednym z najlepszych cudzoziemców w Polsce;
- Przewyższał ich zachowaniem i cnota;
- wzmacniał Polskę i ją „ozdabiał” .

VI. SĘDOMIRZANIE

21. JAN KOCHANOWSKI

Tytuł Jan Kochanowski – Jan Kochanowski (1530-1584), najwybitniejszy poeta polskiego Renesansu.
Ćwiczenie – umiejętności nabyte dzięki pracy (łac. ars – zręczność, wprawa, biegłość).
przyrodzenie – talent wrodzony (łac. ingenium – natura, talent, geniusz).
wiele pisma – chodzi tutaj zapewne o wczesne elegie łacińskie Kochanowskiego.
Tybullus –AlbiusTibullus (ok. 50-19 p.n.e.), wcześnie zmarły poeta rzymski, autor elegii miłosnych.
przepierować – wywodzić trele, wyśpiewywać.
zafarbować – okrasić, upiększyć.

Jan Kochanowski:

- pisał piękne elegie dzięki ciężkiej pracy i talentowi wrodzonemu;
- umiał wszystko upiększyć.

22. PODLODOWSCY

Tytuł Podlodowscy – średnioszlachecka rodzina z Radomskiego, sługująca na dworach możnowładczych; Łukasz Górnicki wprowadził do Dworzanina polskiego jako rozmówcę Stanisława Lupę Podlodowskiego, którego córkę, Dorotę, poślubił później Jan Kochanowski.
mnożni – płodni, rozrodzeni.

Podlodowscy:

- żyli na miejscu, nie wyjeżdżali za granicę;

- byli rozumni i cnotliwi;

- tacy ludzie powinni być na świecie, powinni się licznie rozmnażać.