5. Balcerzan Edward – „Sytuacja gatunków”
Gatunek jest pierwszym znakiem literackości tekstu.
Autonomia to przeżycie ,,swoistości” . To przeżycie narzuca gatunek, który jest granicą autonomiczności tekstu literackiego.
Rok 1918 jest momentem przełomowym dla gatunków poetyckich, wtedy bowiem ich teoria uległa rozkładowi.
Warunkami zaistnienia systemu gatunków w liryce jest powszechna komunikatywność, czytelność, która polega na skonwencjalizowaniu wypowiedzi.
Interpretacja małych struktur wymaga rozumienia dużych, a tymczasem twórcy i krytycy nie potrafią opisać systemu genetycznego poezji. Wartościowano wg tego, czy coś było oryginalne, a jeśli było przesadnie komunikatywne to było nieoryginalne.
Dziś stawia się na oryginalność, a nie na komunikatywność. Próbowano być niekomunikatywnym tylko przez jakiś czas.
A zatem krytycy jednocześnie mówili, że gatunki są nieistotne, a jednocześnie bardzo ważne. Z jednej strony gatunki utożsamiano z rodzajami, uważano, że jest po prostu liryka, a z drugiej strony, posługując się gatunkami wartościowano lub opisywano swoje utwory.
Gatunek literacki jest modelem sytuacji komunikacyjnej.
Nie powinno się rozpatrywać gatunku tylko pod względem konstrukcji, bo geneza gatunków pokazuje, że powstawały one w odpowiednich warunkach czasowych i przestrzennych. Zabezpieczały one stały sens pewnym typom wypowiedzi. Różnicowanie takie widać na przykładzie alby i sereny. Obie mają cechę wspólną miejsce-pod balkonem panny, ale różnicuje je czas: albę śpiewa się rano dziękując ukochanej za miłość, serenę wieczorem prosząc o miłość. Czasem nie rozumie się tekstu werbalnie, ale poprzez sytuację komunikacyjną.
Jednak rozpad pierwotnych sytuacji komunikacyjnych i przejście na sztukę słowa pozbawia teksty literackie motywacji sytuacji życiowej.
Sytuacja komunikacyjna staje się układem domyślnym, który autor i odbiorca muszą sobie przyswoić przy tworzeniu i odbieraniu tekstu literackiego.
3 warianty procesu narodzin gatunku literackiego
Gatunek literacki może wyłaniać się z jakiejś sytuacji komunikacyjnej i utrwalać ją
Gatunek może wyrastać ze sztuki słowa, może być już od dawna znany obyczajom, lecz nie być jeszcze utrwalony w poezji.
Gatunek może projektować nową sytuację komunikacyjną, dotąd nieznaną
Wiersz jako wypowiedź dwujęzyczna, jako że podlegająca rygorom gatunkowym składa się:
ze znaków języka przedmiotowego, odnoszącego się do przedstawianej rzeczywistości
z metajęzyka, który odnosi do odpowiedniej sytuacji komunikacyjnej
Żaden autor nie może nie odnieść się do gatunków, czyli do sytuacji komunikacyjnej. Mamy 3 warianty stosunku autora do typologii gatunkowej:
wariant klasycystyczny
obowiązuje przekonanie, że system gatunkowy jest zamknięty, gotowy, ukształtowany w epokach minionych, nie przybywa nowych sytuacji komunikacyjnych, nowe rzeczy odkrywa się jedynie w problematyce tych sytuacji, można aktualizować te sytuacje;
wspólną cecha rozwiązań gatunkowych jest tu personifikacja i jej wykładnik stylistyczny: apostrofa. Czytelnik musi utożsamić się z personifikowanym przedmiotem, np. ojczyzną;
wariant ten nastawiony jest na przeszłość, afirmowanie wszelkich starych gatunków, bez własnej oceny ich;
stylizacja pozorna;
wariant postromantyczny
obowiązuje przekonanie, że system komunikacyjny wciąż się zmienia , jest otwarty, dynamiczny, stanowi coś w rodzaju potoku komunikacyjnego, jest nie do opanowania, wykształcają się pewne układy komunikacyjne, lecz nie są trwałe;
poeta powinien wykrywać zarysy modeli, lecz wprowadzać także własne, nowe, próbować czy się przyjmą ;
twórczość poetycka powinna kształtować swe znaczenia w tym właśnie systemie modeli komunikacyjnych wciąż się zmieniających;
wielość aluzji literackich oraz ocenianie poszczególnych gatunków (aksjologia – wartościowanie); nie przyjmuje się biernie sytuacji komunikacyjnych i nie wchodzi się biernie w wyznaczone role , choć pierwsze znaki tekstu budzą w czytelniku oczekiwanie na model klasyczny, lecz później następuje załamanie;
stare gatunki nawet jeśli są wypierane, to jednak istnieją w świadomości literackiej odbiorców;
chęć poszerzenia repertuaru gatunków spowodowała nobilitacje gatunków niższych, poeta jest odkrywcą nowych form komunikacyjnych;
usytuowanie słowa w świecie, wśród ludzi i rzeczy;
nowa sytuacja słowa to nowy model komunikacyjny;
wariant awangardowy
obowiązuje przekonanie, że twórczość nie może się wywodzić z ukształtowanego już zasobu genologicznego , ani też nie może wynikać z jakichkolwiek innych sytuacji komunikacyjnych, nowatorski wiersz rodzi się poza systemem gatunków, jest zawsze pojedynczy i nie do powielenia;
postawa awangardowa wyklucza stylizację, akt twórczy ma być aktem kreacji języka i świata, słowem bez przeszłości literackiej, a pierwszego słowa nie ma na co stylizować;
autor danego liryku nie powtarza gotowych wzorców gatunkowych, teoretycznie możliwy do osiągnięcia
jego kreacja jest nie do powtórzenia - niemożliwe do osiągnięcia przez autora, bo jak może on zabronić innym naśladowania;
aby osiągnąć cel zamierzony przez autora sytuacja komunikacyjna musi wynikać bezpośrednio ze słowa oraz z międzysłownych powiązań danego tekstu, dlatego istotne dla twórców awangardowych nie jest słowo samo, lecz miedzysłowie, związek słów, by każdy składnik tekstu mógł być niewymienny