Terapia młodzieży uzależnionej od alkoholu. Sugestie programowe
Magdalena Marszał Wiśniewska
Rok:
2000
Czasopismo: Terapia Uzależnienia i
Współuzależnienia
Numer: 4
Terapia
osób dorosłych uzależnionych od alkoholu doczekała się
precyzyjnego programu. Nadal brakuje jednak analogicznego programu
dla młodzieży
Pojęcie młodzieży odnosimy w
psychologii przede wszystkim do okresu dorastania. Okres ten jest
ogromnie zróżnicowany interindywidualnie i trudno wyznaczyć
granice wiekowe dotyczące wszystkich jednostek w danej kulturze. W
celach porządkowych przyjęto jednak granice między 11 a 18 rokiem
życia. Początek tego okresu wyznaczają zmiany natury
anatomicznofizjologicznej, jakie zachodzą w organizmie. One właśnie
sygnalizują rozpoczęcie fazy dorastania. Fazę tę kończy
osiągnięcie biologicznej dojrzałości: zdolności do dawania
życia. Fazę pierwszą nazywa się także fazą pokwitania lub
pubertalną. Fazę drugą wyznaczają zmiany w sferze psychicznej,
przede wszystkim w obrazie własnej osoby. Zakończenie tej fazy
wiąże się z osiągnięciem dojrzałości psychicznej, czyli ze
zdolnością do decydowania o sobie, odkryciem sensu własnego
istnienia i odnalezieniem własnej tożsamości. Słowem najlepiej
charakteryzującym okres dorastania jest słowo konflikt.
Dorastanie bowiem ma w znacznym stopniu charakter
konfliktowy. Podstawowe konflikty to: konflikt między potrzebą
samodzielności (pobudzaną osiąganiem dojrzałości płciowej i
dużym wzrostem możliwości intelektualnych), a ograniczeniami
narzucanymi przez rodziców i przedłużającą się zależnością
materialną; konflikt między potrzebą samodzielności a lękiem
przed odpowiedzialnością; konflikt między dążeniem do
niezależności a potrzebą oparcia (silną jeszcze z uwagi na brak
wielu kompetencji i doświadczeń); konflikt między przywiązaniem
do rodziców a rozbudzonym krytycy zmem w myśleniu; konflikt między
wizjami idealnymi a realnym obrazem świata, ludzi i siebie samego;
konflikt między poziomem rozwoju w różnych sferach funkcjonowania
("dorosłości" w jednej dziedzinie np. intelektualnej czy
fizycznej towarzyszy "brak dorosłości" w innych
dziedzinach, np. społecznej czy emocjonalnej). Powyższe konflikty
wynikają ze specyfiki okresu dorastania. Polega ona na:
- dojrzewaniu biologicznym
-
gwałtownym rozwoju pierwszo i drugo rzędowych cech płciowych;
zaznacza się wyraźnie dymorfizm płciowy w rozwoju motorycznym,
rozwoju psychoseksualnym, rozwoju potrzeby seksualnej; różne
rodzaje miłości: miłość szczenięca (ważniejsze jest kochanie
niż obiekt uczuć), romantyczna (idealizowanie osoby obdarzonej
uczuciem); pierwsze formy aktywności seksualnej (necking, pieszczoty
górnej części ciała partnera, petting pieszczoty narządów
płciowych partnera);
- rozwoju w sferze poznawczej - wzroście
wrażliwości i czułości zmysłów, rozwoju wyobraźni
(pomysłowość, marzenia i twórczość), krytycyzmie myślenia
(dzięki rozwojowi decentracji; wieloaspektowego patrzenia na
rzeczywistość), myślenie hipotetyczno-dedukcyjne (świadomość
wielu, często sprzecznych rozwiązań; stawianie hipotez
wymagających weryfikacji);
- zmianach w sferze emocjonalnej
-
zmianach hormonalnych determinujących dużą wrażliwość na
bodźce emocjonalne (drażliwość), dużą labilność emocjonalną
i dużą intensywność przeżywanych stanów emocjonalnych;
-
rozwoju tożsamości - dorastanie to okres poszukiwania własnej
tożsamości i próby określenia siebie. Dorastający szuka
odpowiedzi na pytanie: "Jaki jestem sam w sobie?". Jest to
podstawowy problem tego okresu. Zaznacza się kryzys tożsamości.
Aby go rozwiązać, młody człowiek musi mieć poczucie wewnętrznej
identyczności i ciągłości. Ta identyczność i ciągłość musi
być dostrzegana przez innych. Młody człowiek musi wreszcie uzyskać
po twierdzenie percepcji samego siebie w kontaktach
interpersonalnych. Często więc tworzy nowy obraz swojej osoby
poprzez przyjmowanie cudzych zachowań, poglądów, przekonań (np.
różnych subkultur młodzieżowych). Brak rozwiązania kryzysu
tożsamości prowadzi do trudności w ustalaniu właściwych relacji
z otoczeniem, poczucia dezorientacji, co do tego, kim się jest, a w
skrajnych przypadkach do przyjmowania negatywnej tożsamości,
przejawiającej się zachowaniami bądź postawami sprzecznymi z
obserwowanymi u rodziców i wychowawców (picie, branie).
-
rozwoju światopoglądu: w okresie dorastania światopogląd dopiero
zaczyna się kształtować. Ulega on ciągłym przemianom i jest
niestabilny. Specyficzną formą światopoglądu młodzieży jest
tzw. idealizm młodzieńczy przejawiający się w trzech kolejno po
sobie następujących postaciach: idealizmu antycypacyjnego,
polegającego na optymistycznej wizji przyszłości, połączonej z
wiarą w realizację własnych pragnień i marzeń, idealizmu
kompensacyjnego, wyrażającego się w krytykowaniu innych i buncie
(jako wyniku rozczarowania na skutek zderzenia się młodzieńczych
ideałów z rzeczywistością), idealizmu normatywnego praktycznego,
polegającego na rozróżnianiu tego, co jest, od tego, co jest
możliwe do zrealizowania.
- zmianach w sferze społeczno
moralnej: moralność okresu dorastania charakteryzuje się tzw.
konformizmem moralnym, który wiąże się z dostosowywaniem się do
grupy i opinii większości. Wyrazem tego konformizmu jest subkultura
młodzieżowa. Należy pamiętać, że akceptacja grupy rówieśniczej
przez dorastającego jest tym większa, im więcej przeżywa on
konfliktów z dorosłymi. Konflikty z dorosłymi są typowe dla tego
okresu. Wynikają one nie tylko ze wzmożonego krytycyzmu młodzieży,
ale i z bardziej restrykcyjnego zachowania się rodziców, którzy
chcą opóźnić wkroczenie swego dziecka w świat dorosłych. W
miarę jak młodzi ludzie wyzwalają się spod wpływu dorosłych,
zacieśniają się ich więzi z grupą rówieśniczą (paczki,
przyjaźnie). Większość dorastających identyfikuje się z
rówieśnikami. Wyznaje wartości, które są przez nich przyjmowane.
CECHY WSPÓLNE
Z moich doświadczeń wynika, że do
ośrodków pomocowych dla młodzieży (takich jak np.
Profilaktyczno-Roz wojowy Ośrodek Młodzieży i Dzieci "PROM"
w Łodzi) trafiają dorastający o pewnych cechach wspólnych. Typowa
sylwetka naszego klienta charakteryzuje się następującymi
właściwościami:
- krytycyzmem wobec świata dorosłych
(krytycyzm w myśleniu skierowany jest głównie wobec dorosłych);
- dużą labilnością emocjonalną i motywacyjną oraz dużą
intensywnością przeżywanych stanów emocjonalnych;
- silnym
rozwojem potrzeby psychoseksualnej (idealizowanie osoby obdarzonej
uczuciem, często wczesna inicjacja seksualna),
- negatywną
tożsamością związaną z kryzysem tożsamości (chcę być inny
niż moi rodzice);
- brakiem koncepcji przyszłości i planów
dalszego życia;
- idealizmem młodzieńczym, zwłaszcza w
postaci idealizmu kompensacyjnego wyrażającego się w krytykowaniu
innych i buncie wobec autorytetów;
- konformizmem moralnym
związanym z dostosowywaniem się do grupy i opinii większości
(silny związek z określoną subkulturą młodzieżową);
-
zaburzonymi relacjami z rodzicami, wychowawcami i opiekunami (ostre
konflikty z dorosłymi).
NIESKUTECZNOŚĆ WYBRANYCH ELEMENTÓW
TERAPII OSÓB DOROSŁYCH W TERAPII MŁODZIEŻY
Terapia osób
dorosłych uzależnionych od alkoholu doczekała się precyzyjnego
programu. Nadal brak jest jednak analogicznego programu dla
młodzieży.
Często w pracy z młodzieżą wykorzystuje
się elementy lub całą procedurę pracy z dorosłymi. Zarówno
rozważania teoretyczne dotyczące specyfiki okresu dorastania, jak i
moje własne doświadczenia terapeutyczne przekonały mnie, że
proste przeniesienie procedury terapii osób dorosłych do pracy z
młodzieżą jest nieskuteczne. W tym miejscu skoncentruję się na
tych elementach terapii osób dorosłych, które są nieefektywne w
pracy z młodzieżą, podając jednocześnie powody owej
nieefektywności. Dotyczą one przede wszystkim dwóch pierwszych
tematów pracy terapeutycznej, od których najczęściej zaczyna się
proces leczenia. Podstawowe tematy pracy i zadania w
strategiczno-strukturalnej terapii uzależnienia stosowane w pracy z
dorosłymi (Mellibruda, 2000) to:
1. Rozpoczynanie
procesu zdrowienia
- nawiązanie wstępnego kontaktu,
-
rozpoznanie problemów życiowych i ich związku z piciem,
-
wzbudzenie motywacji do zmiany i leczenia.
2. Uznanie własnego
uzależnienia i powstrzymywanie się od picia
-
zrozumienie uzależnienia i zasad terapii,
- rozpoznanie
własnego uzależnienia i bezsilności wobec alkoholu,
- zmiana
tożsamości alkoholowej pacjenta,
- wspieranie wczesnej
abstynencji,
- wycofywanie się z sytuacji wysokiego ryzyka,
budowa konstruktywnego środowiska osobistego.
3. Rozbrajanie
mechanizmów uzależnienia
- zmiana mechanizmu nałogowej
regulacji emocji,
- zmiana mechanizmu iluzji i zaprzeczania,
-
zmiana mechanizmu rozpraszania i rozdwajania JA,
- uczenie
konstruktywnych form kontaktu z emocjami,
- uczenie
racjonalnego myślenia, budowanie realistycznego obrazu siebie i
integracja JA.
4. Radzenie sobie z nawrotami
-
rozpoznawanie nawrotu,
zatrzymywanie nawrotu,
uczenie się
umiejętności zapobiegania nawrotom.
5. Rozwijanie
umiejętności życiowych pacjenta
- rozwijanie
umiejętności intrapersonalnych,
- rozwijanie umiejętności
interpersonalnych,
- rozwijanie umiejętności zadaniowych.
6.
Rozwiązywanie problemów osobistych
- zmiana tendencji
autodestrukcyjnych,
- zmiana destrukcyjnych form relacji z
otoczeniem,
- praca nad innymi problemami emocjonalnym,
-
budowanie pozytywnej wizji własnego życia,
- rozwój osobisty i realizacja wartości.
TERAPIA
MŁODZIEŻY SUGESTIE PROGRAMOWE
Nie chcę przez to powiedzieć,
że powyższe tematy i zadania terapeutyczne powinny być
wyeliminowane z terapii młodzieży. Moje doświadczenia wskazują
jednak, że rozpoczynanie od nich procesu leczenia (zwłaszcza w
systemie ambulatoryjnym), jest mało efektywne. Główna sugestia
programowa dotyczyłaby więc zmiany kolejności poszczególnych faz
procesu terapeutycznego.
- Rozpoczęcie procesu terapii
od rozpoznania aktualnych problemów życiowych dorastającego
(instrumentem "załatwiania czego" jest alkohol?);
-
Wzbudzanie motywacji do terapii, nie tyle poprzez analizę destrukcji
alkoholowej, co poprzez możliwość rozwiązania konkretnych
problemów życiowych młodego człowieka; (nie etykietowanie "Jestem
alkoholikiem" to wzbudza opór i pogłębia negatywną tożsamość
młodego człowieka; nie wymaganie całkowitej abstynencji, a raczej
kontrakt na ograniczone picie zwłaszcza w pierwszej fazie terapii)
- Uczenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych i
rozwiązywania problemów życiowych;
- Obowiązkowa praca z
całą rodziną (jako warunek konieczny realizacji dwóch pierwszych
sugestii);
- Mniej dyrektywny, a bardziej "podążający
za" styl terapii (a więc taki, który jest charakterystyczny
dla późniejszych faz terapii osób dorosłych);
- Tworzenie
przez młodzież rówieśniczych środowisk alternatywnych (takich
np. jak "Śnieżna kula"). Chodzi o to, by nie odsyłać
młodych ludzi do innych środowisk (budzi to opór), lecz włączać
ich w aktywne uczestnictwo w kreowaniu czegoś nowego. Powyższe
postulaty dotyczą również terapii młodzieży nadużywającej
alkoholu (jeszcze bez jednoznacznej diagnozy uzależnienia). Tak
naprawdę większość klientów ośrodków pomocowych dla młodzieży
rekrutuje się z tej właśnie grupy. Trafiają do placówek
ambulatoryjnych po mniej lub bardziej licznych epizodach zapicia. Dla
nich rozpoczęcie procesu terapii od rozpoznania konkretnych
problemów osobistych wydaje się szczególnie efektywne, czego
przykładem jest program PROM-u w Łodzi.
* * *
Nadal
rozstrzygnięcia wymaga dylemat, czy terapia młodzieży uzależnionej
od alkoholu możliwa jest w systemie ambulatoryjnym. Większość z
moich kolegów terapeutów skłania się do odpowiedzi negatywnej.
Raczej ośrodki zamknięte, lecz takie, w których spełnione będą
wymagania stworzenia możliwości pracy z całą rodziną (konieczne
jest wypracowanie procedur pracy młodzieży z rodzicami), kontaktu z
realnym życiem i rozwoju zainteresowań w kreowaniu własnego,
zdrowego środowiska.
Magdalena Marszał Wiśniewska
Autorka jest profesorem w Szkole Wyższej Psychologii
Społecznej w Warszawie, współpracuje z PROM w Łodzi.
*
Wykład zaprezentowany podczas konferencji pt. "Profilaktyka
rodzinna w społeczności lokalnej" w Sobieszewie (czerwiec
2000).