Z. Mitosek, Przełom antypozytywistyczny w nauce o literaturze, w:
Teorie badań literackich, Warszawa 1998.

Krytyka pozytywizmu- przedmiotem ataku pojecie naukowości wywodzące się z przyrodoznawstwa oraz naturalistyczne teorie kultury i historii. „Filozofia życia”, fenomenologia, psychoanaliza, antropologiczne wersje marksizmu za przedmiot dociekań przyjęły kwestie „nieliterackie”, takie jak ekspresja osobowości, możliwość poznania bezwzględnie pewnego, wartości kultury, formy życia społecznego, struktura psychiczna. 1. Zakwestionowanie pozytywistycznego modelu nauki przyszło szybko. Teoria prawdopodobieństwa Boltzmanna i Maxwella podważyła pojęcie przyczynowości deterministycznej. Obalono iluzję empiryzmu. Bergson skrytykował naukową strukturę biologii i chemii. Stwierdził, że dynamicznego rozwoju rzeczywistości nie da się opisać za pomocą schematyzujących kat. naukowych. Jedyną możliwością dotarcia do autentycznej rzeczywistości jest intuicja. Bergson przyznaje racje poznawcze sztuce. Nie powiodły się unifikacje nauk. Pod koniec XIX w. – pojęcie świata humanistycznego, niezależnego od uwikłań naturalnych. Świat wytworów człowieka, sfera dążeń, ideałów i wartości. Badanie świata człowieka wymaga metod odmiennych od nauk naturalnych. Zerwanie z pozytywistycznym genetyzmem. Przekonanie humanistów o obiektywizacji czynności kulturowych człowieka, które tworzą „świat idealny”. Poznanie w humanistyce poprzez włączanie faktów do niepowtarzalnych wartości dziejowych. Teoria typów idealnych Maxa Webera: to konstrukcje naszego umysłu, wypracowane w drodze zjawisk historycznych, np. kategorie klasy, stanu, władzy, kapitalizmu. Teoria Webera przydatna do analizy strukturalnej pewnych przestrzeni historycznych. Unaukowienie historii sztuki. Antypozytywistyczne koncepcje poezji i twórczości literackiej sięgały po inspiracje Hegla. Crock: Językowi przysługuje charakter twórczy, wizja i intuicja odróżnia j. artystyczny od logicznego. Językoznawstwo powinno odrzucić gramatykę na korzyść stylistyki. Tezy Croce zapłodniły praktykę literaturoznawstwa. Husserl podważając zasadność rozumowania logicznego, podważył pozytywistyczne reguły nauki. 2. W latach 80-tych Dilthey przedstawił poetykę, która zajmowałaby się przebiegami psychicznymi prowadzącymi do ekspresji artystycznych. Husserl polemizował z jego metodologią. Dilthey nazwał humanistykę „nauką o duchu”, zajmującą się aktywnością ludzką i jej wytworami, które składają się na duchową sferę kultury. Działalność człowieka ma charakter ekspresyjny, tworząc rzeczywistość humanistyczną, ludzie wyrażają swoją wolę, pragnienia, ideały. Wg Dilthey’a poezja nie jest obserwacją, czy naśladowaniem rzeczywistości zewnętrznej, nie jest poznaniem. Jest przedstawieniem i wyrazem życia. Dilthey ukazuje związek biografii i dzieła odwołując się do kategorii wyrazu. Twierdzi, że sztuka jest aktywnością za pomocą artysta chce wciągnąć czytelnika w obręb swoich przeżyć, doświadczeń i fantazji. Polem dociekań jest wyobraźnia artysty. Poezja jest ekspresją przeżycia, fenomenu, który określa się przez intensywność uczuciową. Poezja przywraca intensywność poczucia życia. Utwór poetycki jest wyrazem osobowości. Sztuka to proceder, transformujący osobiste doświadczenia w kształty nastawione na działanie. Dla Hegla i dla Dilthey’a sztuka nie jest czystym naśladowaniem. „Przeżycie odtwórcze”-związek poezji z czytelnikiem.