Teresa Dobrzyńska – Tekst. Próba syntezy.

WPROWADZENIE

1. Jednostka zwana tekstem obejmuje ciągi wyrazowe różnej rozpiętości, rozmaitym stopniu złożoności i różnie przekazywane. Zainteresowanie językową strukturą tekstu zaowocowało wyłonieniem się nowej dyscypliny – teorii tekstu, która analizuje budowę wypowiedzi i różne aspekty jej funkcjonowania w komunikacji międzyludzkiej. Stanowi to punkt zwrotny w rozwoju lingwistyki współczesnej.

POJĘCIE TEKSTU

1. W powszechnej świadomości termin „tekst” to przekazy pisane. Jego odpowiednikiem w komunikacji ustnej „wypowiedź”. W teorii tekstu – określenia stosuje się raczej wymiennie, a jak nie to tekst to abstrakcyjna, ogólna struktura komunikatu, a wypowiedź określony tekst/przekaz słowny.

2. Potocznie tekst to nawet fragment pełnej wypowiedzi. W teorii tekstu zakres tego kluczowego terminu jest ograniczony: obejmuje wyłącznie wypowiedzi całościowe. „Określona sekwencja zdań jest skończonym wyrazem intencji komunikacyjnej mówiącego, przed odbiorcę wypowiedzi rozpoznawana jako pełny komunikat.” Tekst jest więc zamkniętym układem zdań – układem, którego części składowe podlegają określonemu uporządkowaniu. Rozpoznanie granic ciągu językowego warunkuje uznanie go za tekst.

3. kontrowersja co do tego, czy by był tekst muszą być sieci nawiązań mających swoje wykładniki leksykalne. Własność ta określana jest terminem „spójność” wypowiedzi. „Mocna” definicja tekstu zakłada, że tekstem jest jedynie spójny ciąg zdań – o wyraźnych leksykalnych wykładnikach spójności. Definicja „słaba” nie uznaje tej cechy za konieczny warunek bycia tekstem i wprowadza inne rozumienie spójności

4. Odróżnienie spójności linearnej jako właściwości sekwencji zdań, wynikająca e znaczenia pewnych wykładników użytych do zespalania kolejnych elementów zdaniowych w tekście od spójności jako cechy treści wypowiedzi, manifestującej się w interpretacji zdań w poszczególnych aktach komunikacji i sprawiającej, że treść kolejnych wypowiedzeń traktowana jest jako rozwinięcie informacji przekazanej w wypowiedziach.

Sieć nawiązań międzyzdaniowych to – „cohesion”, „spójność”, „spójność strukturalna”, określa własność tekstu w sferze znaczeń

Treściowa spójność tekstu – „coherence”, „koherencja”, „spójność semantyczna”, wykorzystuje czynniki pozatekstowe, spełnienie uzyskuje na płaszczyźnie pragmatycznej tekstu

Tekst nie musi więc zawierać wykładników zespolenia kolejnych zdań, a jednocześnie być koherentną treściwo – o ile zgodnie z intencją ma stanowić jeden komunikat, z założenia podległy zintegrowanej interpretacji. – to jest „pragmatyczna” definicja tekstu.

Zgodnie ze stanowiskiem „pragmatycznym” tekstem jest ciąg zdań uznanych za całościowy komunikat. Sprawa wyznaczania początku i końca komunikatu jest istotnym problemem w zakresie badań nad tekstem, bo uzasadnia kroki interpretacyjne.

Coś może nie mieć nawiązań zawartych w tekście np. Oda do młodości Mickiewicza (Bez serc, bez ducha…), coś może mieć wyeksponowane ciągi, a nie być jednym komunikatem (jakieś zlepki przypadkowe).

5. Stanowisko „pragmatyczne”, czyniące spójność wypowiedzi (coherence) podstawowym założeniem komunikacyjnym i punktem dojścia, a nie warunkiem rozpoznawania całości komunikacyjnych – tekstów, jest bezspornie lepiej umotywowane, szczególnie wobec tekstów literackich.

ZDANIE W TEKŚCIE

1. Zdanie w tekście przystosowane jest do pełnienia funkcji komunikatywnej, tzn. wyodrębniona zostaje w nim ta część, która wskazuje i określa przedmiot wypowiedzi, oraz ta cześć, w której mówiący informuje o pewnych cechach przypisywanych przez niego przedmiotowi wypowiedzi. Podział na „podmiot psychologiczny” i „orzeczenie psychologiczne” nazywamy „aktualnym rozczłonkowaniem zdania”/”perspektywą funkcjonalną zdania”. Rozczłonkowanie aktualne zdania dokonuje się ponad podziałem składniowym (podmiot i orzeczenie). Jest to wyodrębnienie wariantów komunikacyjnych zdaniach – czyli, najprościej, odpowiedzi na różne pyt. do zdania. Dokąd nie określimy komunikacyjnego celu zdania – nie wyodrębnimy w nim części powiadamiającej o jakimś przedmiocie – nie rozumiemy tak naprawdę owego zdania.

2. Badacze nie są całkowicie zgodni co do ilości elementów wyodrębnionych, przeważa jednak ujęcie dwudzielne. Później dla pojęci tych przyjęto terminy: temat – remat; topic- comment, topic-focus.

[wiki: Temat-remat - w gramatyce funkcjonalnej jest to opozycja między tym, czego dotyczy wypowiedź (tematem), a tym, co o temacie jest powiedziane (rematem). Temat jest znaną, określoną wcześniej częścią wypowiedzi (informacją wyjściową), zaś remat wprowadza dodatkowe informacje. Podział zdania na temat i remat nazywa się aktualnym rozczłonkowaniem zdania. Opozycja temat-remat nie musi mieć bezpośredniego przełożenia na opozycje między częściami zdania, ani częściami mowy. Przykład w języku polskim:

Janek pisze niezbyt starannie. - tematem jest Janek

Pisze to on niezbyt starannie (ale za to jak rysuje!) - tematem jest pisanie]

3. Istnieją różne sposoby sygnalizowania aktualnej funkcji komunikacyjnej poszczególnych elementów zdania użytego w akcie komunikacji. W języku mówionym służy temu intonacja wypowiedzi (antykadacja ↑, kadacja ↓, akcent, pauza) (W remacie jest akcent i intonacja opadająca). W normalnie zbudowanym zdaniu orzek. temat na początku, remat na końcu – szyk to jedyny wyznacznik rematyczności w języku pisanym.

Poza pytaniami diagnostycznymi jeszcze jeden sposób na wykrywanie tematu i rematu:

Śliwka, którą wziąłem jest żółta. Prowadzi do zdań: Śliwka, którą wziąłem jest żółta, a nie granatowa./Śliwka, którą wziąłem, nie jest granatowa, lecz żółta. Element podlegający kontrastowaniu eliminacyjnemu to remat. Temat: jest śliwką” i „jest wzięta przez mówiącego”.

Temat może być ominięty, jeśli oczywiste jest do czego stosuje się remat. Remat jest nieredukowalną częścią zdania.

4. „szyk obiektywny” – zwykły, początkowa część zdania wypełnia punkt wyjścia, na część końcową przypada jądro wypowiedzi, postępuje od znanego do nieznanego, ułatwia rozumienie Na pyt.: Kto kupił małego fiata? Małego fiata kupił Piotr.

„szyk subiektywny” – naprzód jest jądro wypowiedzi, a dopiero potem punkt wyjścia. Na pyt.: Kto kupił małego fiata? Piotr kupił małego fiata.

Są różne sposoby uwydatniania tematu i rematu:

Uwydatnienie rematu: to Piotr kupił (…), Piotr, a nie Paweł, kupił małego fiata. Tematu: Piotr? – kupił małego fiata, Jeśli chodzi o Piotra, to kupił małego fiata.

5. Zdania niepodzielne – wypowiedzenia czysto rematyczne. Zawierają jedynie jądro wypowiedzi, „wypowiedzenia z tematem zerowym” np. Wieje, Zapada wieczór. Typowym usytuowaniem w tekście takich zdań jest pozycja inicjalna: Była sobie raz królewna, Żył niegdyś młody rycerz Antoni zwany, Zdarzyła mi się wczoraj następująca historia

TEKST – CAŁOŚCIOWY KOMUNIKAT

1. Funkcja komunikatywna tekstu pociąga za sobą konieczność spojrzenia na tekst jako na jeden złożony znak. Rozumienie tej całościowej funkcji znakowej opiera się na rozpoznaniu integralności wypowiedzi. Z tego względu istotne jest sygnalizowanie i trafna identyfikacja granic tekstu. Kwestia sygnalizowania czy rozpoznawania granic wypowiedzi ma podstawowe znaczenie dla przebiegu procesu komunikacji (bo sam komunikat pełen jest elementów niedookreślonych i luk informacyjnych).

2. Różne odmiany gatunkowe komunikatów językowych wykazują swoiste dla każdego z tych gatunków mowy repertuary typowych początków i zakończeń.

3. Z komunikatywnej funkcji tekstu wynika, że początek i koniec sekwencji zdań to miejsca, gdzie zachodzi konieczność wykorzystania języka w funkcji fatycznej. [wiki: Funkcja fatyczna - funkcja wypowiedzi zorientowana na nawiązanie lub podtrzymanie kontaktu między rozmówcami (nadawcą i odbiorcą). Dominuje w takich wypowiedziach, jak telefoniczne "halo", "czy mnie słyszysz?", w formułach grzecznościowych typu "jak się masz?", "co u ciebie?" itp.] Jest tak w sytuacji komunikacyjnej „ja-tu-teraz” (discours) – nadawca wypowiedzi stosuje pewne strategie komunikacyjne gwarantujące skuteczny przebieg aktu komunikacji, zapewnia sobie ciągłość i kompletność kontaktu z odbiorcą, np. zwraca się do określonego odbiorcy, sygnalizując , że komunikat jest adresowany właśnie do niego, pod koniec sygnalizuje rozwiązanie kontaktu. Przywołanie adresata, formy powitalna i pożegnalna, prośby o uwagę, podziękowania za wysłuchania komunikatu. Takie części (funkcja fatyczna) to składnik wypowiedzi przekazywanych ustnie (kontakt bezpośredni, tożsamość czasu i miejsca, chyba że telefon.) Przejawy inicjalne i finalne funkcji fatycznej występują też w niektórych tekstach pisanych, najbardziej wyraźne w listach, albo wstępy powieściowe i epilogi.

4. Występowanie w pogranicznych częściach tekstu wypowiedzi metatekstowych. Pojęcie metatekstu wyłania się z rozpraw Bachtina, utworzone na wzór pojęcia metajęzyka. – obejmuje sytuacje, gdy „tekst mówi o tekście”. Przykładem metatekstu odnoszącego się do konkretnej całości tekstowej może być wstęp lub posłowie w powieści, metatekstem odnoszącym się do fragmentu wyp. będzie np. zwrot: Zanim przejdziemy do czegośtam, przenalizujmy jeszcze cośtam. Przykład odnoszący się do tekstu-typu np. Tytuł tekstu stanowi odautoraski komentarz metatekstowy.

Metatekst i funkcja metatekstowa, więcej tego jest w początkowych i końcowych fragmentach wypowiedzi, przy czym odnoszą się do tekstu jako całości, mają więc charakter wyznaczników delimitacji. W komunikacji oralnej metatekst to norma komunikacyjna: Opowiem ci pewną hisotrię, powiem wiersz pod tytułem. W tekstach pisanych, szczególnie literackich, funkcję inicjalnego wyrażenia metatekstowego przejmuje tytuł. Pewien typ wyrażeń metatekstowych pełni funkcję delimitacyjną w sposób bezpośredni. Np. Na początku tej opowieści… I na tym koniec… koniec.

Inicjalne i finalne wypowiedzi metatekstowe obramowują tekst – termin „rama”.

5. jeszcze jedna opozycja w opisie konwencji delimitacyjnych (wyznaczanie granic czegoś): przeciwstawienie utworów artystycznych oralnych (folkloru) i literatury pisanej. schematyczność formuł występujących w mowie – literackie kontynuacje.

6. wskaźniki delimitacji stosowane w wewnętrznej przestrzeni tekstu: 1. Ogólną własnością tekstów jest ich budowa zdaniowa, poddana regułom aktualnego rozczłonkowania. Początku tekstów wykazują pod tym względem pewną char. cechę budowy: w pozycji inicjalnej często występują zdania powiadamiającego o istnieniu pewnych osób czy przedmiotów, stanowiące nierozczłonkowane wypowiedzi czysto rematyczne. Inicjalne zdania czysto rematyczne mogą być w pewnych typach wypowiedzi pomijane. 2. Zdania inicjalne charakteryzują się tym, że pojawiające się w nich nazwy przedmiotów nie zawierają wykładników określoności, które wskazywałyby na wcześniejsze ich wprowadzenie do tekstu.

7. Tekst niewyraźnie zdelimitowany nie jest jednolitym znakiem, a raczej potencją znakową.Takie wypowiedzi najczęściej w kom. potocznej. Odbiór tekstu o rozchwianych granicach, a często też o luźnym układzie wewnętrznym, mogącym tworzyć różne konfiguracje znaczeniowe, zdominowany jest przez czynniki pragmatyczne. Tekst taki nie stanowi zdeterminowanej całości znakowej – staje się „dziełem otwartym” (jak je nazywa Eco) Romantyzm jako pierwszy nadał szczególną wartość wypowiedzi fragmentarycznej, luźnemu układowi urywków o zatartej strukturze całościowej.

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

1. Wewnętrzne powiązania: 1. w obrębie struktury fonologicznej (np. aliteracja, rym itd.) 2.w obrębie sturktury składniowej (np. paralelizm składniowy). – ale takie powiązania tylko w niektórych rodzajach wypowiedzi, a nauka o tekście bada przede wszystkim te właściwości integralnej wypowiedzi, które cechują każdy tekst. Są to związki na płaszczyźnie sensu.

2. Powtarza wszystko o cohesion i coherence. Koherencja wypowiedzi ma pozycję nadrzędną, w stosunku to cohesion – spójności strukturalnej. Tekst może zostać zintegrowany znaczeniowo mimo braku formalnych wykładników związków międzyzdaniowych.

3. Co stanowi podstawę spójnej interpretacji wypowiedzi? (Uwarunkowanie nad-odbiorcze wypowiedzi i tematyczna spójność tekstu). To, że każde zdanie tekstu traktowane jest jako wypowiedź tego samego nadawcy, osoba ta wykazuje ciągłość postaw i stanu świadomości, mówi o jednym przedmiocie. Nadawca kieruje swą wypowiedź do jednego odbiorcy. Zarówno N i O mogą być empirycznie określeni lub nie. W wypadku tekstów lit. ich miejsce zajmują takie konstrukcje osobowe jak podmiot lir., narrator, wirtualny odbiorca, ale zawsze obowiązuje założenie o tożsamości oraz integralności poszczególnych uczestników aktu porozumienia. Tematyczna jedność tekstu jest trudniejsza do wykazania i stanowi niekiedy raczej wartość postulowaną niż realną właściwość określonego komunikatu. Istnienie jakiejś jedności przedmiotowej umożliwia streszczanie tekstu, tworzenie parafraz i trawestacji, polemizowanie ze stanowiskiem autora etc.

4. Problem tematycznej spójności tekstu ujmowany bywa w sposób statyczny (kiedy rozważa się gotowy tekst) lub w sposób dynamiczny (kiedy rozważa się proces jego wytwarzania i interpretacji). W podejściu dynamicznym jedność tem. Tekstu ujmowana bywa jako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce on osiągnąć w swej wypowiedzi. Jedność treściowa tekstu, ujmowana w terminach makrostruktury, prowadzi nas w kierunku takich zależności zdań w tekście, które wynikają z faktu, że zdania te łącznie uczestniczą w dokonywaniu pewnych czynności mownych. Np. wywód realizowany jest przez szereg zdań, które pełnią funkcję argumentów w stosunku do innego zdania – wyrażającego czyjś pogląd wynikający z tych zdań. Inne takie całostki komunikacyjne to np. egzemplifikacja, ilustrowanie przykładem, wyjaśnianie, prostowanie pewnych sformułowań itp. Całostki tego rodzaju są jeszcze niedostatecznie rozpoznane i opisane.

5. Mechanizmy zapewniające tekstowi spójność mogą sytuować się niejako poza tekstem, komentarze metatekstowe: Z kolei zajmę się…, Dam przykład…, po drugie… Nawiasem mówiąc itp, rodzajniki i zaimki.

6. Zależności łączące treść zdań mogą mieć m.in. charakter logiczny. Związki logiczne dzielą się na dwie klasy: 1. Pierwsza obejmuje zdania wykazujące współrzędność treści sądów przez nie wyrażanych (tworzy układy paralelne) 2.włącza zdania ujawniające zależność treściową sądów (tworzy układu hierarchiczne powiązane jakąś relacją, np. przyczynowo-skutkową). Związki te miewają swoje wykładniki (spójności współrzędne i podrzędne), lecz bywa też tak, że relacja logiczna łącząca dwa zdania pozostaje nie wyrażona np. Wrócił do domu. Musiał włożyć sweter (=Bo musiał włożyć sweter).Wtedy konieczna jest rekonstrukcja związku.

7. Zazębianie się treści poszczególnych wypowiedzień sprawia, że w wypowiedzi przejawia się pewien nadmiar informacji, określany terminem „retundacja”, spowodowany powtarzaniem pewnej części informacji. Retundacja zapewnia wypowiedzi spójność (cohesion). Wyróżnia się nawiązania (Daneš), w których tematem kolejnego wypowiedzenia stają się:

1. Wcześniej zakomunikowany remat lub temat, albo treść całego zdania czy ciągu zdań np. Poszliśmy nad wodospad. Wodospad wywarł na nas duże wrażenie. // Janka ma psa. Jest z tego powodu bardzo szczęśliwa.

2. Element tożsamy treściowo z wcześniej wprowadzonym lub jakoś z nim związany np. Janek podarł spodnie. Dziura była szeroka na 5 cm.// Amerykanie wysłali sondę na Wenus. Zdjęcia z kosmosu dostarczyły wielu info.

3. Element z bezpośredniego sąsiedztwa albo element odległy

8. Relacja wyrażeń referencyjnych w tekście do ich poprzedników – zespół zagadnień określanych terminem „izotopia tekstu”. Relacja izotopiczna polega na tym, że każde kolejne wyrażenie referencjalne wskazuje na przedmiot odniesienia nie bezpośrednie, lecz odsyłając do jego wcześniejszej nazwy w tekście. (też rodzajnik określony w angielskim i zaimek wskazujący, który w tej funkcji nazywany jest zaimkiem anaforycznym, sama relacja nazywana jest też relacją anaforyczną. W ciągu występujących w danym tekście nazw o tym samym odniesienie przedmiotowym wyróżnić można nazwę inicjalną i nazwy derywowane. Np. janka jest córką Piotr. Dziewczynka uwielbia swojego ojca// Paweł studiuje architekturę. Ten wolny zawód stwarza duże szanse młodym ludziom. Nazwy derywowane mogą być synonimem nazwy inicjalnej lub wprowadzać wyrażenia uboższe treściowo o szerszym zakresie.

9. Spójność tematyczna, jak i inne rodzaje nawiązań linearnych (cohesion) jest własnością stopniowalną.

TYPY TEKSTÓW

1. Podział rodzajowy i gatunkowy tekstów lit. już od star. Dopiero od niedawna tego typu systematyzacją zaczęto odnosić do wszystkich aktów kom. jęz. – Michał Bachtin. Gatunki mowy stanowią wg Bachtina gotowe, wypracowane w życiu społecznym schematy działań językowych. Wskazał, że przyswajając sobie język, człowiek uczy się posługiwania różnymi formami wypowiedzi. Gatunki mowy należą więc do podstawowego kulturowego wyposażenia człowieka, do jego kompetencji komunikacyjnej. Różnym tzw. stylom funkcjonalnym przypisuje się repertuar stosowanych w nich form wypowiedzi. Stąd podział na gatunki publicystyczne, urzędowe, naukowe, literackie, a także różne formy gatunkowe wypowiedzi potocznych. Najbardziej efemeryczne wydają się formy gatunkowe jęz. Potocznego, ale i tu zarysowują się pewne wyspecjalizowane schematy, takie jak prośba, podziękowanie, przeprosiny, skarga, komplement, ostrzeżenie, żart, wyjaśnienie. Podział ten nie wyklucza gatunków przekraczających wykreślone w nim granice, takich, które wytworzyły kilka wariantów funkcjonalnych (np. list potoczny/urzędowy, recenzja publicystyczna/naukowa).

2. Podział kardynalny: komunikacja przebiegająca za pośrednictwem wypowiedzi ustnej a za pomocą pisma.

Bezpośrednia ustna: t sama sytuacja komunikacyjna (jedność czasu i miejsca nadania i odbioru), „wielokanałowa”, bo używamy też mimiki i gestów i system prozodyjny (prozodia wyznacza granice wypowiedzi). Osobną grupę tekstów oralnych stanowią gatunki folkloru (opowieści, ballady, pieśni) – różne gatunki folklorystyczne charakteryzują się dużym nasyceniem gotowymi schematami słowno-strukturalnymi, ułatwiającym przechowywanie tekstu w pamięci.

Kom. przy udziale pisma posługują się głównie kodem językowym, i to z wyłączeniem jego komponentu akustycznego. Funkcję prozodii przejmuje szyk wyrazów, interpunkcja i różne sygnały pisarskie, nie ma też tej samej syt. Komunikacyjnej.

3. „Wspólna wiedza” to istotny pragmatyczny składnik interpretacji tekstu. Wśród znajomych większa „wspólna wiedza”, możliwe większe przeskoki pojęciowe w układach izotopicznych. W życiu publicznym znaczące ograniczenie „wiedzy wspólnej”.

4. Nastawienie badaczy na powszechną dialogowość aktu komunikacji i przeświadczenie, że właśnie dialog jest podstawową formą obcowania językowego. Zainteresowanie spójnością dialogu. Dialog – zmieniają się rolę – można zamienić mowę niezależną na zależną, wtedy będzie jeden nadawca. Są też formy hybrydalne: „mowa pozornie zależna” i „mowa pozornie niezależna”.

5. Bachtin głosił swoiście rozumianą dialogiczność każdej wypowiedzi. Dialogiczność – przetworzenie, kontynuację, polemikę – zawarte w danej wypowiedzi w stosunku do innych wypowiedzi. Jedną ze sfer przejawiania się Bachtinowskiej zasady pandialogiczności jest sfera tekstów, które stanowią bezpośrednie przetworzenie innych tekstów – są ich parafrazą, streszczeniem, przekładem, naśladują je, parodiują. (problematyka wchodzi w obręb zagadnień intertekstualnych).

6. Zasadniczy podział uniwersum tekstowego: 1.teksty, które pełnią funkcję głównie funkcję estetyczną (głównie literatura), 2.teksty o funkcji pozaestetycznej.

Ad.1 teksty lit. cechują się swoistą konstrukcją czynników podmiotowych wypowiedzi – nadawcy i odbiorcy. Nadawca nie jest tożsamy z osobą autora, lecz stanowi pewien konstrukt, poznawalny jedynie poprzez zachowania językowe wpisane w ramy pojedynczej wypowiedzi i poddany różnym konwencjom. W utworach lit. jest to „podmiot lir.”, w powieściach, opowiadaniach, nowelach – narrator. Partnerem tak upostaciowanego nadawcy nie jest konkretny odbiorca – czytelnik, lecz także pewien konstrukt osobowy, zaprogramowany wewnątrz dzieła literackiego: odbiorca „wirtualny”. Utwór ustala relację obu tych uczestników komunikacji, zarysowuje pewien niezbędny do porozumienia horyzont wspólnej wiedzy. Sytuacja mówienia modelowana przez utwór lit. nie jest tożsama z sytuacją rzeczywistą, jest to sytuacja fikcyjna, której „tu i teraz” staje się punktem umownym poza realnym czasem i przestrzenią.

7. Własnością form komunikacji lit. jest ich wtórność wobec nieliterackich gatunków wypowiedzi i stosowanych w nich sposobów budowy tekstów. Lit. wchłania i przetwarza różne struktury komunikacyjne poddaje je dodatkowym konwencjom i odrywa od rzeczywistych sytuacji komunikowania. Przykład aneksji: opowiadania, listy, wyznania, modlitwy. Przykładem form tekstowych występujących zarówno w komunikacji potocznej, jak i w obrębie lit. mogą być dwie struktury tekstowe – opis i opowiadanie.

TEKST JAKO PRZEDMIOT BADAŃ RÓŻNYCH DYSCYPLIN NAUKOWYCH

1. teoria lit. – jej istnienie zaświadczone jest wyraźnie od połowy lat 60. duży rozrzut co do proponowanych nazw: lingwistyka tekstu, nauka o tekście, teoria tekstu, tekstologia.

2. Całościowe wypowiedzi stały się przedmiotem opisu w ramach dwóch dyscyplin star: retoryki i poetyki. Retoryka – pierwsze przesłanki teorii tekstu. Retoryka obserwowała sposoby użycia języka w wypowiedziach, zwracała uwagę na językową strukturę komunikatu, na jego całościowy charakter, na czynniki pragmatyczne determinujące kształt wypowiedzi.

3. Zanim tekst jako kategoria ogólna stał się obiektem zainteresowania językoznawstwa, pewne typy realizacji tej kategorii ogólnej stały się przedmiotem badań w poetyce i stylistyce. Najbliższy perspektywie teoriotekstowej jest pod pewnymi względami punkt widzenia genologii (która nie jest abstrakcyjna ). Rozróżnienia w zakresie gat.lit mogły stać się inspiracją do badań całościowych struktury komunikacyjnych – gatunków mowy.

4. Wpływ teorii tekstu na psychologię (psycholingwistykę), socjologię (socjolingwistykę), antropologię i etnografię, semiotykę, nauczanie o języku polskim, nauczanie o języku obcym.

TEKST ROZUMIANY JAKO KOMUNIKAT

•TEKST- to, co ogólne, typowe

•WYPOWIEDŹ- to, co konkretne, jednostkowe

•WYPOWIEDŹ- to pewien określony tekst, przekazywany przez określoną osobę w danym akcie komunikacji.

TEKST JAKO ZŁOŻONA JEDNOSTKA JĘZYKOWA

1.TEKST-uporządkowany zbiór wyrazów wzajemnie powiązanych; zanik tych powiązań wskazuje na granice tekstu.

2.TEKST- ciąg językowy, którego kolejne elementy uzyskują sens przez nakładanie się ich znaczeń na znaczenia elementów wcześniej zakomunikowanych i zinterpretowanych =>ciąg ten jest przeznaczony do kompleksowego odbioru

TEKST JEST SPÓJNY

AD 1. spójność linearna-strukturalna

AD 2. spójność semantyczna (koherencja)-

W Polsce takie stanowisko przyjmują M.R. Mayenowa, A. Bogusławski, T. Dobrzyńska

W TYM UJĘCIU (SPÓJNOŚĆ KOHERENTNA):

TEKST wymaga od odbiorcy inwencji i współdziałania przy odtwarzaniu związków między elementami. Nie jest gotowym układem powiązanych sensów.

ZDANIE W TEKŚCIE

Tekst zbudowany jest ze zdań.

ZDANIA przystosowane są do pełnienia funkcji komunikatywnej- służą do przenoszenia pewnej porcji informacji

DWUCZŁONOWY PODZIAŁ ZDANIA= AKTUALNE ROZCZŁONKOWANIE ZDANIA:

1.Część, która wskazuje lub nazywa aktualny przedmiot wypowiedzi

2.Częć, w której mówiący informuje o pewnych cechach przypisywanych owemu przedmiotowi

DZIĘKI AKTUALNEMU ROZCZŁONKOWANIU ZDANIA:

Jedno i to samo zdanie może być w różnych użyciach wypowiedzią o czymś innym, może stanowić odpowiedź na różne pytania.

To, o czym się w danym zdaniu mówi, nazywane jest TEMATEM, część zaś, która podaje informacje o temacie, nazywana jest REMATEM

Zdania niepodzielne—>zdania „czysto remantyczne” (z tematem zerowym):

-zdanie bezpodmiotowe, np.Wieje.

-zdanie podzielne składniowo, np. Zapada wieczór.

->zdania powiadamiające o istnieniu, występowaniu, pojawieniu się pewnych rzeczy lub zdażeń

Umiejętność takiego podziału zdania-to podstawowa sprawność językowa przesądzjaąca o komunikatywności i kulturze językowej mówiącego.

Odtwarzanie cudzego tekstu nie może być działaniem mechanicznym!

TESKT- CAŁOŚCIOWY KOMUNIKAT

TEKST to skończony i uporządkowany ciąg elementów językowych mogących spełniać łącznie funkcje komunikatywną, a więc stanowiących jeden globalny znak rozumienie tego znaku oraz wszelkie dokonywane na nim operacje to wydzielanie tego komunikatu spośród innych => wyznaczniki początku i końca wypowiedzi spełniają zasadniczą rolę przy ustalaniu statusu ciągu językowego jako TEKSTU

WYZNACZNIKI DELIMITACJI TEKSTU np.

•pojawienie się na początku i końcu tekstu wypowiedzeń lub zdań służących nawiązaniu lub rozwiązaniu kontaktu językowego-dominuje tu FUNKCJA FATYCZNA

RÓZNE RODZAJU PODZIAŁU ZDAŃ MOGĄ DECYDOWAĆ RÓWNIEŻ O STYLISTYCE TEKSTU

•występowanie wypowiedzeń „metatekstowych”

we wstępach takich wypowiedzeń znaleźć można informacje o czym będzie mowa w danym tekście-> funkcja metatykstowa(też tytuły utworów)

Wydzielenie metatekstu i ukazanie jego funkcji w wypowiedzi pozwala dokładnie uchwycić opisać strukturę różnych wypowiedzi i form gatunkowych, także literackich

•pewne charakterystyczne wypowiedzi mogą występować także na skraju wewnętrznej przestrzeni tekstu. W tej pozycji pojawiają się często wypowiedzenia czysto remantyczne, które wprowadzają np. bohatera.

•różne inne zjawiska związane z granicą wypowiedzi

Literatura jest dziedziną, w której bardzo często wprowadzane są nowe konwencje delimitacyjne, uchylane zaś i przekształcane dawne(poetyka fragmentu).

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

Kolejne zdania wypowiedzi zespalają się w płaszczyźnie sensu, tworząc koherentną całość(treść semantyczna<wiedza o świecoie >+treść pragmatyczna <wiedza o sytuacji >)

Skuteczne odtworzenie związków treściowych w procesie odbioru tekstu zależy od aktywnośći odbiorcy komunikatu

TEKST-komunikat przekazywany przez jeden podmiot mówiący i kierowany stale do tego samego odbiorcy

Tekst usytuowany jest w jednej perspektywie świadomościowej; przy jego interpretacji aktualizuje się jakiś określony i ograniczony zasób wiedzy o świecie, tekst będący w posiadaniu danego nadawcy i przywoływany ze względu na danego odbiorcę-> tekst spójny definiowany jest jako wypowiedź na jeden temat

Linearny układ zdań w tekście okazuje się na płaszczyźnie wypowiedzi układem zhierarchizowanym.

•metatekst słóuży do nadania tekstowi owej spójności (wyrażenia tekstowe np. Na początku zajmę się...)

•związki logiczne zdania

•tzw. tematyzacja – w tekście spójnym tematy kolejnych zdań cechuje to, że powtarzają one część informacji przekazanej już w zdaniach poprzednich

Umiejetna tematyzacja, dostosowana do wymogów gatunkowych i biorąca pod uwagę okoliczności przekazu tekstu oraz zakres wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy, stanowi ważny element kultury języka.

Elementarny błąd w konstruowaniu spójnej wypowiedzi to wielotorowość teamtyzacji! np. Kasia spotkała w parku Marysię. Dziewczynka (która?) bardzo się ucieszyła.

RELACJE IZOTOPICZNE- relacje wyrażeń tożsamych lub powiązanych referencjalnie

Wyrażenia oznaczające przedmioty „znane” mogą posiadać wykładniki relacji:

•zaimek wskazujący

•sama nazwa w postaci identycznej

•zastąpienie nazwy jej synonimem

TYPY TEKSTÓW I GATUNKI MOWY

Ze względu na podobieństwa i różnice strukturalne można wydzielić różne typy tekstów: ZE 1. BEZPOŚREDNI vs. POŚREDNI

•W wypadku ustnej komunikacji bezpośredniej mówiący i słuchacz są uczestnikami tej samej sytuacji komunikacyjnej (np. wypowiedzi potoczne lub różne formy oralne życia publicznego)

2. W ŻYCIU PRYWATNYM vs. W ŻYCIU PUBLICZNYM

->Sposób użytkowania „wspólnej wiedzy”

Życie prywatne: Nadawca może przewidzieć zakres „wspólnej wiedzy” dostepnej odbiorcy

Komunikacja publiczna: Zakres „wspólnej wiedzy” jest znacznie ograniczony lun ulega wręcz instytucjonalizacji (obowiązywanie etykiety językowej)

Teksty, które zespalają się w ciągi replik -> DIALOG

DIALOG-Nie jest pojedynczym koherentnym tekstem, zakłada nastepstwo wypowiedzi

•Wypowiedzi, w których mówi sam nadawca

•Wypowiedzi, w których przytacza wypowiedzi innych (mowa niezależna lub zależna ale też hybrydy tekstowe)

3. TESKTY NIEZALEŻNE vs. POCHODNE(parafraza, przekład itp.)

4. WYP. LITERACKIE vs. NIELITERACKIE

Z punktu widzenia teorii tekstu wskazac można dwie cechy wypowiedzi przynależnych do obszaru literatury:

1.Nadawca-odbiorca =podmiot liryczny/narrator-odbiorca wirtualny

Komunikat literacki kreuje pewną sytuację fikcyjną

2. Swoista wtórność wobec gatunków i form wypowiedzi nieliterackich

Odniesieni odpowiednich konstrukcji literackich do zjawisk tekstowych pozaliterackich pozwala odróżnić ogólne mechanizmy tekstotwórcze od konwencji czysto artystycznych, występujących w obszarze literatury

W procesie historycznym wykształciły się rózne formy gatunkowe . Poszczególe gatunki spełniają odmienne cele komunikacyjne..

GATUNKI MOWY-utrwalone w społecznym obiegu schematy działań językowych- o mniej lub bardziej zdeterminowanej budowie. Gatunki rozwijają się w obrębie różnych stylów (oficjalny, naukowy, potoczny)

DLA TEORYTYKA TEKSTU GATUNKI MOWY STANOWIĄ EMPIRYCZNY MATERIAŁ DO OBSERWACJI, W JAKI SPOSÓB STRUKTURA SPÓJNOŚCIOWA I DELIMITACYJNA SKORELOWANA JEST Z WYSPECJALIZOWANĄ FUNKCJĄ TEKSTU, POWIĄZANĄ ZE SWOISTYM SPLOTEM CZYNNIKÓW PRAGMATYCZNYCH.