Opracowanie zagadnień wiek XVII i XVIII

Wiek XVII. Okres smuty. Wpływy polskie. Schizma w Cerkwi. Sekularyzacja literatury. Ewolucja gatunków. Barok. Rozwój poezji i dramaturgii.

Wiek XVIII. Tło historyczne. Epoka Piotra I. Reformy. Twórczość T. Prokopowicza. Klasycyzm rosyjski . Termin, założenia estetyczne, główni przedstawiciele: A. Kantemir, W. Trediakowski, M. Łomonosow, A. Sumarokow.

Czasy Katarzyny II. Oświecenie w Rosji. Twórczość G. Dierżawina. Działalność M. Nowikowa. Poezja i dramaturgia II poł XVIII w.

Sentymentalizm w Rosji. Założenia kierunku i poetyka. Czołowi przedstawiciele. M.Karamzin. A.Radiszczew.

II Wiek XVIII

1) Tło historyczne

2) Epoka Piotra I (1689-1721)

• Unowocześnienie kraju, przeprowadzenie generalnych reform w dziedzinie kultury i sztuki, przeobrażenie starej, zacofanej Rusi, targanej konfliktami zewnętrznymi w oświecone państwo europejskie

• Rozwinięcie handlu, przemysłu, unowocześnienie armii, utworzenie floty wojennej i handlowej, rozwój oświaty

• Piotr I jako twórca zcentralizowanego, zaborczego imperium i nowej formy rządzenia samodzierżawia, podporządkowującego woli cara cały kraj w sposób bezwzględny i całkowity

3) Reformy

• Źródłem oświaty o przeważnie teologicznym charakterze na początku XVIII w. pozostają Kolegium Mohylańskie w Kijowie oraz Akademia Słowiańsko-Grecko-Łacińska w Moskwie; szkoły założone przez Piotra I miały charakter świecki, ściśle techniczny: morska, artyleryjska, inżynieryjna, szkoły chirurgiczne w Moskwie i Petersburgu, dwie szkoły górnicze na Uralu; na mocy ukazu z 1714 r. powstały szkoły początkowe, gdzie dzieci szlacheckie uczyły się pisać, czytać, poznawały arytmetykę i geometrię; w 1725 r. otworzono opracowaną wg projektu Piotra I  Akademię Nauk w Petersburgu oraz uczelnię przy niej założoną

• Szeroko zakrojona przez cara akcja wydawnicza – miała ona dostarczyć Rosjanom przekładów dzieł najniezbędniejszych do zdobycia podstawowego, praktycznego wykształcenia wg rozumienia zachodnioeuropejskiego (książki wydawane na rozkaz cara były tłoczone w Amsterdamie; do XVIII w. drukarnie na Ukrainie wydawały tylko księgi liturgiczne); tłumaczono na jego rozkaz podręczniki, w mniejszym stopniu skupiano się na literaturze, np. bajki Ezopa, mitologię starożytną (Apollodor Biblioteka, czyli o bogach), poradniki  obyczajowe, głównie niemieckie (Przykłady, jak pisać rozmaite komplementy, Młodości zacne zwierciadło)

• 1708 r. – wprowadzenie grażdanki w miejsce cyrylicy (która pozostała w użyciu jako pismo przeznaczone do użytku kościelnego – wyodrębnienie pisma świeckiego i jego laicyzacja)

• Czasopiśmiennictwo – w latach 1703-1727 ukazuje się pierwsza drukowana gazeta Wiedomosti, od 1712 r. kontynuowana jako Sankt-Pietierburgskie wiedomosti

4) Twórczość T. Prokopowicza (1681 - barok

• Liryka świecka, głownie panegiryczna, odzwierciedlająca współczesne wydarzenia polityczne (obok niego D. Rostkowski, S. Jaworski – absolwenci Kolegium Mohylańskiego)

• Stara się tworzyć utwory niepozbawione oryginalności, odznaczają się różnorodnością tematyki oraz lekkością

• Kanty – utwory przeznaczone do śpiewu, wykonywane głównie dla upamiętnienia wydarzeń politycznych i dynastycznych (np. zawarcie ze Szwecją zwycięskiego pokoju w 1721 r. w Nystad), przyczyniły się do powstania najpopularniejszego w tym stulecie gatunku – ody panegirycznej

• Pojawienie się obok wysokiej liryki sylabicznej nieznanej dotąd poezji miłosnej (efekt reform obyczajowych Piotra I – nadanie nowych cech kobiecie, która chodzi do życia towarzyskiego), tworzenie poezji stało się modą

• Twórczość Teofana Prokopowicza to połączenie przestarzałej scholastycznej uczoności zakonnej Kolegium Mohylańskiego z bogatym i wszechstronnym dorobkiem kulturowym, poznanym na studiach w kolegium unickim we Włoszech

• Uczona drużyna – grupa ludzi o postępowych przekonaniach, zbliżonych do oświeconego absolutyzmu zgromadzona wokół T.P. po śmierci Piotra I (m.in. Kantemir, Tatiszczew)

• Pozostaje przy sylabizmie, wzbogaca strofikę oraz używa trzynastozgłoskowca – efekt kontaktu z poezją włoską, unikanie rymów gramatycznych,

• Pisał po łacinie, po polsku i cerkiewnosłowiańszczyzną o ukraińskim zabarwieniu

• Gatunki: panegiryki o dworskim charakterze,

• Utwory:

  • De arte poetica libri tres – traktat z zakresu teorii literatury

  • Słowa i mowy – kazania i mowy zebrane, były pełne aktualnej treści publicystycznej, nowe wykorzystanie staroruskiego gatunku jakim jest kazanie kościelne w celach świeckich: uzasadnienie słuszności reform Piotra; najważniejsze dzieło: kazanie podczas pogrzebu cara 1 marca 1725 r.

  • Epinikion – wydany w 3. w/w językach, napisany ku czci zwycięstwa nad Połtawą

  • Włodzimierz – tragikomedia napisana dla przedstawienia w teatrze szkolnym, tematyką utworu było przyjęcie na Rusi chrześcijaństwa (pretekst do rozważań nad współczesnością: dualizm religijny na Rusi jako metafora dualizmu światopoglądowego w Rosji popiotrowej); 13-zgłoskowiec, wiersz sylabiczny, utwór zbudowany zgodnie z założeniami autora w traktacie poetyckim: zaczyna się prologiem, ekspozycja (protasis), zawiązanie akcji (epitasis), perypetie (katastasis), epilog, będący rodzajem apoteozy

  • Dialogi: Rozmowa pana z wieśniakiem a śpiewakiem czyli diakiem cerkiewnym oraz Perora tektona, to znaczy drwala z kupcem – obrona oświaty i krytyka nieuctwa

5) Klasycyzm rosyjski 1730-1760

• Termin

• Założenia estetyczne

• Główni przedstawiciele

Klasycyzm - styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian, Greków oraz Żydów. Styl ten nawiązywał głównie do antyku. W Europie tzw. "powrót do źródeł" (klasycznych) pojawił się już w renesansie - jako odrodzenie kultury wielkiego Rzymu. Trwał do końca wieku XVIII, w niektórych krajach do lat 30. następnego stulecia, a nawet dłużej. Wywodził się z Francji. Nicolas Boileau – twórca „Sztuki poetyckiej” – kodeksu klasycyzmu

Założenia:

• Powrót do obiektywnego, harmonijnego, antycznego piękna

• Zasada decorum - zasada zgodności treści z formą, inaczej jednorodność stylistyczna.

• Odrzucenie subiektywizmu

• Racjonalizm

 ANTIOCH KANTEMIR 1708-1744

• Pierwszy rosyjski klasyk

• Jako przyjaciel Teofana Prokopowicza i zwolennik reform Piotra I, należy do „uczonej drużyny”; nie budzi zaufania Najwyższej Rady Tajnej i Anny Joannowny, dlatego zostaje wysłany do Londynu, gdzie poznaje literaturę i naukę zachodnią

• Twórca satyry klasycystycznej (napisał ich 9) – trzynastozgłoskowiec z parzystymi rymami żeńskimi, lekkość brzmienia, jednak nie zerwał z sylabizmem, wprowadził średniówkę po siódmej zgłosce, propagował przerzutnie

• Utwory:

  • Konkordacja do psałterza – wykaz wszystkich wyrazów spotykanych w danej księdze PŚ

  • Przekład Fontenelle’a Rozważania o wielości światów – popularyzacja heliocentrycznego systemu Kopernika

  • Satyry Do swego rozumu, Na ganiących naukę i Filaret i Eugeniusz. Na zawiść i hardość szlachciców o złych obyczajach. -  śmiałe pamflety polityczne, broniące dzieła Piotra I, napisane podczas prób Najwyższej Rady Tajnej unicestwienia reform cesarza, zagrażało to jego przyjacielowi Teofanowi Prokopowiczowi

  • Przekład Listów Perskich Monteskiusza

  • List Charitona Makientina – poświęcone polemice z Trediakowskim

  • Przekłady Lisów Horacego

  • Pietriada – poemat epicki, ledwie rozpoczęty, nieudany

  • Listy o naturze i człowieku – traktat filozoficzny

  • Ody naśladujące Horacego

 

WASILIJ TREDIAKOWSKI 1703-1769

• Pierwszy rosyjski teoretyk literatury

• Pochodzący z plebsu, umiera w nędzy i zapomnieniu

• Początkowo studiował na Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej, później wyjechał za granicę i studiował na Sorbonie filologię

• Poeta dworski, pisał na zamówienie, tłumacz, sekretarz Akademii Nauk

• Zapoczątkował reformę wersyfikacji rosyjskiej: Nowy a krótki sposób składania wierszy rosyjskich z objaśnieniami nazw do tego przynależnych – zastąpienie trzynastozgłoskowca- sylabotonicznym ze średniówką wg zasady: trochej + trochej + sylaba pod akcentem | trochej + trochej + trochej; rymy tylko parzyste żeńskie, wykluczenie wszystkich stóp poza trochejem

• Zapoczątkował odę panegiryczną

• Utwory i tłumaczenia:

  • Tłumaczenie Podróż na Wyspę Miłości

  • Oda panegiryczna Oda triumfalna nad kapitulacją miasta Gdańska

  • Listy poetyckie, elegie, stance, sonety, epigramaty, madrygały, ronda,bajki

  • Dramat Deidamia

  • Powieść Argenida

  • Poemat epicki Telemachida – przekład powieści Franciszka Fenelona Przygody Telemaka

 

MICHAŁ ŁOMONOSOW 1711-1765

• Podał się za szlachcica i został przyjęty do Akademii Słowiańsko-Grecko-Łacińskiej, a potem dostał się na uniwersytet przy Akademii Nauk, skąd wysłano go do Niemiec, gdzie opanował całokształt ówczesnej wiedzy

• Inicjator powstania Uniwersytetu Moskiewskiego

• List o regułach rymotwórstwa rosyjskiego -  traktat, w którym ostatecznie zrywa z sylabizmem na rzecz sylabotonizmu, przeciwstawia się jednak założeniem Trediakowskiego odnośnie rymów i stóp, manifestem formy była Oda na zdobycie Chocimia

• Normalizacja rosyjskiego języka literackiego

• Teoria trzech stylów  - Przedmowa o pożytku ksiąg cerkiewnych w języku rosyjskim

• Podzielił wyrazy na 3 kategorie: 1) wspólne rosyjskiemu i scs, 2) cerkiewnosłowiańskie, rzadkie w mowie potocznej, jednak zrozumiałe dla wszystkich piśmiennych, 3) żywego języka rosyjskiego, który nie zna cerkiewnosłowiańszczyzny

• Trzy style: 1) wysoki – słowa z kategorii 1 i 2 2) średni – słowa z kategorii 1 i 3 3) niski – słowa z kategorii 3 oraz wyrazy niskie, gminne

• Do każdego gatunku określa, jakim stylem ma być pisany

• Utwory i prace naukowe

  • Gramatyka rosyjska

  • Retoryka

  • Ody o tematyce historycznej, politycznej, obywatelskiej, obce są im tematy intymne

  • Rozmowa z Anakreontem – dysputa poetycka, w której Łomonosow występuje jako zwolennik poezji zaangażowanej, politycznej, obywatelskiej; panegiryczne lub religijne

  • Próba napisania poematu Piotr Wielki

  • Dramat Tamira i Selim

  • List o pożytku szkła

  • Hymn do brody

Aleksander Sumarokow.

Wzorcowym przedstawicielem klasycyzmu rosyjskiego był Aleksander Sumarokow, który krytykował zarówno Łomonosowa jak i Trediakowskiego, za to, że nie zachowują “czystości” stylu. Sumarokow urodził się w 1717 roku i był synem prowincjonalnego popa. W odróżnieniu od Łomonosowa i Trediakowksiego ukończył Lądowy Korpus Szlachecki (uczelnię o charakterze typowo świeckim, co związane było z laicyzacją życia początku XVIII wieku). W Korpusie uczono m.in. francuskiego, niemieckiego, tańca, fechtunku, ogłady towarzyskiej. Po ukończeniu uczelni był adiunktem kochanka carycy Elżbiety Pietrownej - księcia Piotra Razumowskiego. W 1756 roku został mianowany dyrektorem Teatru Publicznego e Petersburgu. Jest ojcem nowoczesnego dramatu teatralnego. W 1759 roku założył pierwsze prywatne czasopismo w Rosji - “Pracowitą pszczołę”. Był bardzo popularny, stworzył cos w rodzaju “szkoły Sumarokowa”. Jego uczniowie tworzyli później w duchu tego, czego zdołali nauczyć się od samego Sumarokowa. Był twórcą wszechstronnym. W czasach Katarzyny II, przy poparciu Nikity Panina, został radcą stanu, a jego utwory drukowane były na koszt państwa. Po tym jak Nikita Panin przeszedł na stronę opozycji, on Sumarokow także popadł w niełaskę, zmuszony był do wyjazdu z Petersburga. Przeniósł się do Moskwy, gdzie nękały go problemy finansowe. W końcu zmarł biednie, pochowany przez przyjaciół.

Jego dorobek artystyczny był bardzo różnorodny. W początkach swojej działalności twórczej (kiedy był jeszcze studentem) wzorował się na Łomonosowie i Trediakowskim. Bardzo poważnie traktował kanony klasycystyczne. Lubił wypowiadać się teoretycznie. Napisał m.in. traktat “O wytrzebieniu słów obcych z języka. W swoich działaniach orientował się (zarówno teoretycznie, jak i praktycznie) na klasycyzm francuski. Działalność artystyczną rozpoczął jeszcze będąc w Lądowym Korpusie Szlacheckim. Sławę zdobył jako dramaturg, chociaż uprawiał też poezję i pisał traktaty teoretyczne.

Dramaturgia Sumarokowa.

Napisał kilkanaście tragedii, np.. “Dymitr Samozwaniec” (1771), “Mścisław” (1774), “Jaropełk i Dymiza”. Wbrew zaleceniom Bulaowa i innych klasycystów czerpał inspirację z wydarzeń i postaci historycznych rosyjskich, nie z historii starożytnej (czynił tak dlatego, że zarówno antyk jak i historia starożytna były w Rosji mało znane, a więc zupełnie nieczytelne dla odbiorców). Jego tragedie miały charakter alegoryczny, prawda historyczna nie była w nich istotna. Jednak realizował w pełni zasadę trzech jedności - zbudowane były z 5 aktów, bohaterami byli książęta, królowie, wodzowie. Prezentował w nich konflikt uczucia i obowiązku. Kreował postaci zgodnie z prawdopodobieństwem, z percepcją realistyczną. Bohaterowie byli podzieleni na dwie grupy: złych i dobrych, przy czym nie było możliwości zmiany charakteru. Nazwiska bohaterów były znaczące, a dobro zawsze zwyciężało. Zło natomiast obowiązkowo było karane. Tragedie Sumarokowa był zbudowane według określonego schematu, pisane wierszem (jambem sześciostopowym nazywanym w Rosji “aljeksandryjskimi stichami“). Określona była liczba występujących postaci (nie więcej niż 10, najlepiej 5-6, jednak na scenie mogły przebywać najwyżej 3 osoby). W “Dymitrze Samozwańcu” Sumarokow zmienił prawdę historyczną. Stosował efekty specjalne (krzyki, hałasy, wystrzały), ale dobiegały one zza sceny. Tragedia miała być pisana stylem wysokim (zasada tzw. “czwartej jedności - stylu“), jednak powodowało to sztuczność, gdyż sługa posługiwał się takim samym językiem jak np. władca. Sumarokow doskonale konstruował swoje tragedie pod względem intrygi i konfliktu tragicznego.

Komedie Sumarokowa.

Sumarokow napisał 12 komedii, wzorował się na Molierze. Korzystał też z komedii włoskiej dell a’rte oraz folkloru rosyjskiego. Jego komedie, podobnie jak tragedie, realizują wytyczne klasyczne. Wprowadzał do nich wiele szczegółów obyczajowych. Stworzył trzy podstawowe typy komedii: sytuacji, charakterów (“Opiekun”) oraz obyczajową (“Rogacz z urojenia”).

Sumarokow próbował swoich sił także w nowopowstałym gatunku - operze. Napisał libretto “Cenał i prokryst”.

Poezja liryczna Sumarokowa.

Jego poprzednicy, Łomonosow i Trediakowski, nie pisali poezji lirycznej, osobistej. Sumarokow wypracował wzór rosyjskiej poezji lirycznej, model przeżywania określonych uczuć, np. miłości, odnosił się do sytuacji niezindywidualizowanej. Napisał ponad 130 pieśni lirycznych, w tym większość miłosnych. Spopularyzował elegie miłosne, które do literatury rosyjskiej wprowadził Wasyl Trediakowski. Elegie miłosne Suwarowowa odzwierciedlają problemy w sferze uczuciowej (rozłąka kochanków, nieodwzajemniona miłość, trójkąty). Jego elegie są typowo klasycystyczne. Nie pojawiają się nawet imiona kochanków, czasami nie da się nawet ustalić płci podmiotu lirycznego. Cechuje je też brak informacji o miejscu wydarzeń.

Pozostałe sfery twórczości Sumarokowa.

Oprócz pieśni lirycznych Sumarokow pisał także typowo klasycystyczne ody do Elżbiety Pietrownej, a później do carycy Katarzyny II. Jest również autorem 9 satyr (np. “Satyra na marnych poetów“) oraz epigramatów, bajek wzorowanych na La Fontaine. Satyry Sumarokowa dotykały problemów oświeceniowego wychowania, zepsucia wśród warstwy szlacheckiej. Sumarokow napisał 176 bajek, które nazywał “przypowieściami”. Jego bajki odnoszą się do rzeczywistości rosyjskiej. Lubił bawić się słowem, bajki pisał językiem potocznym, nawet zdarzało się, że używał wulgaryzmów. Stosował nieregularny wiesz jambiczny.

Sumarokow był pierwszym pisarzem wieku XVIII, którym interesowali się Polacy (przekład i wystawienie “Mścisława“ oraz “Dymitra Samozwańca“).

Do najważniejszych uczniów Sumarokowa (z tzw. “szkoły Sumarokowa“) należą:

• Michaił Chieraskow

• Wasilij Majkow

• Hipolit Bogdanowic

• Iwan Chemnicer

Michaił Chieraskow.

Po śmierci Sumarokowa uznany został za przywódcę klasycystów rosyjskich. Przez wiele lat był dyrektorem Uniwersytetu Moskiewskiego. Pochodził z Petersburga. Prowadził dwa domy otwarte (w Petersburgu i Moskwie), które w latach 80tych stanowiły centra kultury, były miejscem spotkań bohemy artystycznej. Pisał tragedie, komedie i poematy liryczne. W jego twórczości można odnaleźć nuty sentymentalizmu (zwłaszcza w dramatach uwidocznione w postaci komedii łzawych, dramatu mieszczańskiego). Jest autorem, uważanego za pierwszy poemat narodowy, poematu “Rosjada”. Utwór ten składa się z 12 pieśni, zamieszczonych w postaci ponad 10 tysięcy linijek wierszowych. Poemat ten miał uczyć miłości do ojczyzny, patriotyzmu. Fabuła utworu opowiada o zdobyciu chanatu kazańskiego przez Iwana IV Groźnego. Nawiązywało to bezpośrednio do działań Katarzyny II, która dążyła do przyłączenia chanatu krymskiego (próba ta zakończyła się powodzeniem). Pobodne cele stawiał sobie Iwan IV groźny, ale obawiał się wojny z Turcją. W poemacie “Rosjada” występują dwa wątki: heroiczny (rycersko - wojenny) i miłosno - romantyczny (sentymentalny). Część rycersko - wojenna napisana jest stylem wysokim, natomiast miłosna stylem średnim (ewidentny wpływ sentymentalizmu).

Wasilij Majkow.

Autor poematu heroiczno - komicznego pt. “Bachus rozdrażniony”. Wprowadził do języka literatury słowa potoczne. Postacie tego utwory są realistyczne. “Bachus rozdrażniony” napisany jest jambem, występują w nim rymy męskie i żeńskie. Poemat ten jest przykładem bardzo pięknej poetyki, świadczącej jednak o kryzysie klasycyzmu w Rosji.

Hipolit Bogdanowic.

Wywodził się z kręgu Sumarokowa. Specjalizował się w utworach poetyckich, pisał przede wszystkim poezję dworską (pastorałki, idylle, sielanki). Jego twórczość idealnie wpisuje się w rokoko (jednak kwestia tego prądu jest w Rosji do tej pory sporna). Miał znakomite wyczucie rytmiki i melodyki. Jego najważniejszym utworem jest “Duszeńka” (1783). Utwór ten jest trawestacją mitu o miłości Amora i Psyche. Inspiracją dla Bogdanowica były “Przygody miłosne Psyche i Kupona” La Fontaine. Autor starał się przykuć uwagę czytelników do uczuć i przeżyć wewnętrznych bohaterów, ich emocji. Duszeńka jest ukazana jako dziewczyna kochliwa, ale nierozsądna. Bogdanowic dołączył do tej fabuły watki folkloru rosyjskiego zaczerpnięte z bajek ludowych (np. smok Gorynycz). Celem takiego zabiegu było ułatwienie percepcji utworu (mitologia w Rosji była mało znana, wprowadzenie elementów folkloru nadawało poematowi swojskości). “Duszeńka” napisana została nieregularnym jambem. Cechuje ją swobodny układ rymów. Jest to szczytowe osiągnięcie lekkiej poezji XVIII wieku w Rosji.

Iwan Chemnicer.

Był znakomitym bajkopisarzem. W 1799 roku opublikowano zbiorowe wydanie jego bajek, które cieszyły się powodzeniem przez cały XIX wiek. W swoich bajkach krytykował rzeczywistość rosyjską, sądownictwo, administrację, przywary szlachty. Bajki Chemnicera charakteryzują się rozbudowaną warstwą obyczajową (w odróżnieniu od bajek Sumarokowa). Opierają się głównie na dialogach, a nie narracji (co także odróżnia go od Sumarokowa). Bajki jego autorstwa są wierszami nieregularnymi napisanymi stylem potocznym, lekkim.