Personalizm to radykalny nurt w naukach o wychowaniu, a nie tylko jeden z kierunków współczesnej filozofii, który afrmuje każdy podmiot, zaangażowany w proces socjalizacji, kształcenia i wychowania, jako osobę. Pojęcie „personalizm” pochodzi z grec. prosopon – osoba, łac. persona – osoba, perso-nalis – osobowy i dotyczy tych prądów i nurtów w teoriach edukacyjnych, które wyraźnie eksponują w swoich poglądach osobę jako istotę autonomiczną, jej godność i rozumność. Co więcej, personalizm to kierunek rozważań wokół pojęć osoby, rozważań o naturze poznawczej. W centrum wartości znajduje się dobro i rozwój osoby, jako nadrzędna zasada, której podporządkowane są wszystkie dobra realizowane przez człowieka. Istotą wychowania personalistycznego jest zakorzenienie zarówno celów jak działań wychowawczych w personalizmie jako koncepcji człowieka - osoby. Kierunek ten pojawił się w Europie w I połowie wieku XX i doczekał się już obszernej literatury. Najogólniej ujmując jest do dziś utożsamiany z szeroko rozumianym humanizmem. Wiązane z nim interpretacje były więc narażone od początku na liczne nieporozumienia Elementem konstytutywnym dla personalizmu jest również afirmowanie zdolności osoby do miłości oraz samoświadomości jako podstawy jej aktów wolnych i rozumnych. Osoba ludzka posiada w sobie walor niepowatrzalny i nadrzędny wobec wszystkich struktur ekonomicznych czy społeczno-politycznych, oraz wartości materialnych czy animalnych.
Teoria wychowania personalnego jest nastawiona na wychowanie Ja-człowieka jako osoby ludzkiej wedle prawa naturalnego. Ponadto, metodę oraz przedmiot tej teorii da się ująć w formule: wychowanie naturalne Ja-człowieka jako osoby ludzkiej sprowadza się do wydobywania na jaw tego, co w wychowanku-chowane, w tym moralnych, wolitywnych oraz intelektualnych cnót moralnych. Efektem tych działań jest:
pobudzenie i zdynamizowanie duchowych władz umysłowo-zmysłowych osoby ludzkiej,
wydobycie
z ukrycia istotności duchowych, które współtworzą uświadomioną
wiedzę wychowanka o jego możliwościach moralnych i
intelektualnych, poznawczych
i kreatywnych oraz wolitywnych i
decyzyjnych.
Co ważne, celem wychowania personalnego jest umożliwienie wychowankowi wydobycia na jaw jego przyrodzonych wartości, determinujących przede wszystkim: sferę emocjonalną, sferę intelektualną, sferę moralną i sferę wolitywną. Przede wszystkim teoria wychowania personalnego stanowi pierwotny i naturalny składnik pedagogiki, nakierowany na dobro osoby.
Wychowanie personalistyczne według K. Górskiego przedstawione jest jako trudny proces życiowego dorastania do podmiotowości, znaczony ustawicznymi narodzinami na coraz wyższym poziomie rozwoju swojej osobowości. Brak jest jednak w naszym kraju współczesnych rozpraw, pozwalających na właściwe przypisanie określonej teorii wychowania do personalizmu pedagogicznego. Należy bowiem wyraźnie rozróżniać personalizm jako postawę interpersonalną, wyrażającą się pełnią szacunku, uznaniem praw i godności drugiej osoby oraz troską o jej rozwój, a personalizm filozoficzny czy zaangażowany światopoglądowo, dla których pojęciem podstawowym jest pojęcie osoby ludzkiej. W tej ostatniej kategorii wyróżnia się: personalizmy naturalistyczne, odwołujące się do ewolucjonizmu przyrodniczego i psychicznego kierowanego stałymi prawami determinizmu i personalizmy spirytualistyczne (duchowne), które eksponują absolutną wolność ducha ludzkiego i jego wewnętrzne zadania doskonalenia samego siebie w pełnym urzeczywistnianiu wartości absolutnych.
W
związku z personalistycznym ujęciem procesu wychowania człowieka,
pojętego jako proces rozwoju osobowego, zwrócono uwagę na źródło
tej działalności, a następnie postawiono problem o jego istotę i
specyfikę. Podstawową cechą człowieka jest jego ustawiczny
rozwój. R. Guardiniego twierdził, że dokładnie ten fakt- otwarcie
na ustawiczny rozwój- pozwala człowiekowi na coraz pełniejsze
wyrażanie swojej istoty. Ten początek rozwoju tkwi w dążeniu do
siebie lepszego. Życie człowieka ustawicznie jest rozpostarte
pomiędzy sobą aktualnym a sobą możliwym. Wpisuje się w ten
rozwój podstawowe prawo preferowania, tego co lepsze, dążenia do
siebie lepszego. Rodzi to w człowieku stan napięcia, który wyzwala
ukierunkowany proces rozwoju z samego siebie, na co zwrócił uwagę
J.J. Rousseau.
"
Wychowanie to sposoby i procesy, które w istocie ludzkiej pozwalają
odnaleźć się w swoim człowieczeństwie".
Cele wychowania:
•
Proces wychowania rozgrywa się w specyficznym napięciu, jakie
powstaje między naturą a kulturą a także transcendencją.
Człowiek jest istotą naturalną kulturalną i jednocześnie
nadnaturalną i nad kulturalną ( tzn. transcendującą naturę i
kulturę ). Według R. Gguardini " wraz z analizą procesu
wychowania osoby, staje się ewidentne krok po kroku, jak proces
rozwoju człowieka wyobcowuje się z oczywistości naturalnej,
którego ranga jest podnoszona przez wewnętrzną wartość tego
procesu i jak jego struktura staje się coraz bardziej pełna napięć,
zagrożona, podległa zniszczeniu. W następstwie tego wszystkiego,
coraz mniej możliwe staje się opisanie procesu wychowania za pomocą
pojęć naturalistycznych i przy
użyciu
naturalnych kryteriów.
• Stan doskonałości nie jest możliwy dla człowieka w jego egzystencji ziemskiej, ale jest możliwe stopniowe doskonalenie się człowieka. Taki wysiłek doskonalenia się prowadzi przez przyswojenie sobie cech osobowych, jak ujął to E. Mounier- w procesie personalizacji. Co więcej, doskonalenie się osoby dokonuje się na sposób doświadczenia intymnego, lecz przez nabywanie cech i sprawności, które zmierzają do stanowienia złożonego obrazu kultury w każdym człowieku.
To
zaś stopniowe przyswajanie sobie rzeczywistości tym bardziej
uczestniczy w procesie personalizacji, im bardziej osoba staje się
autonomiczną w dokonywaniu wolnych i spójnych wyborów.
•
Podstawowy cel wszystkich wysiłków wychowawczych stwnowi
uzdolnienie wychowanka do pójścia w kierunku personalizacji. Istota
wychowania nie spełnia się w przyjęciu określonych pojęć czy
umiejętności, ani też nie można jej ograniczyć do przyswojenia
sobie obyczajów, kultury, norm społecznych, lecz aktualizuje się
ona w urzeczywistnianiu i aktualizowaniu się niepowtarzalnej
struktury osoby ludzkiej. Podstawową wartością jest osoba ludzka,
jej pełne integralne urzeczywistnienie się jako osoby, ale też
następuje otwarcie się na nowe cele.
•
Najwyższym
celem wychowania jest uzdalnianie wychowanka do przyjęcia
kierownictwa nad własnym procesem rozwoju. Chodzi o takie ujmowanie
wychowania, które zbliża je do procesu wzbudzenia osoby w
wychowanku. Wychowanek nie jest uważany za rzecz do napełnienia jej
czymkolwiek ani też nie jest on istotą do ćwiczenia, lecz jest
osobą, którą należy w nim wzbudzić. Jedynie jeśli się uznaje
wartość osoby ludzkiej jako posiadacza wartości, można postępować
w procesie rozwoju osobowego
• Personalizm podkreśla oprócz
wartości w wymiarze indywidualnym, także wartości wspólnotowego
charakteru życia i wychowania, akcentując zwłaszcza problem dobra
wspólnego. Dobro takie jest sumą dóbr indywidualnych ludzi, lecz
stanowi nową i wyższa wartość. Personalizm uznaje wartość dobra
wspólnego za podstawę życia społ. ale jednocześnie podkreśla,
że nie może ono naruszać dobra człowieka jako osoby. Sensem życia
społ. jest wszechstronny rozwój osoby ludzkiej, nad którą nie
może być wyższych celów, z powodu których mogłaby być ona
traktowana jako środek. Osoba jest zawsze celem.
„...Personalizm oznacza ujmowanie i rozwiązywanie różnorodnych zagadnień i spraw ludzkich zgodnie z tym założeniem: człowiek jest osobą - wartością niepowtarzalną i nieprzemijającą” (Karol Wojtyła)
Na początku XXI wieku ludzie odpowiedzialni za wychowanie młodego pokolenia zostali postawieni przed pilnymi wyzwaniani. Są one wynikiem nie tyle szybkiego rozwoju technologii informacyjnych, czy problemów polityczno-ekonomicznych, co wyraźnego słabnięcia pozycji człowieka w świecie, spychania na daleki plan problemu stosunku do człowieka. Pozycję tę dziś wyznacza nie człowieczeństwo jako takie, bezwarunkowa jego wartość, przysługująca mu bezwzględna godność, ale coraz częściej sytuacja ekonomiczna, sława i sukces, siła i władza. Konsekwencjami tego są brak wzajemnego szacunku, koniunkturalizm, bezwzględność w walce o status materialny i społeczny, wreszcie - lęk, rezygnacja i apatia, bądź niekontrolowana agresja wobec trudności, widoczne we wszystkich dziedzinach życia - od rodziny po politykę i gospodarkę. Niestety coraz częściej mamy do czynienia z brakiem szacunku wobec innych i wobec siebie, z przyzwoleniem na przedmiotowe, instrumentalne traktowanie drugiego, często nie cofające się nawet przed wzajemnym poniżaniem się, demonstrowaniem pogardy, szyderstwem. W konsekwencji prowadzi to w skali jednostkowej do destrukcji osobowości, w skali społecznej - do braku wzajemnego zaufania, zaniku solidarności i perspektywy dobra wspólnego. Zjawiska te sprzyjają nie tylko różnym patologiom, ale blokują rozwój społeczny, odciskają się negatywnie na wszystkich sferach życia społecznego. Są to skutki kulturowe, które znacznie trudniej poddają się zmianom. Wyzwania wychowawcze wynikające ze słabnącej kondycji człowieka w świecie wymagają szukania odpowiedzi przede wszystkim u źródeł tych niebezpiecznych zjawisk.
Wielokrotnie zwracał na nie uwagę Jan Paweł II, najpierw jako filozof - Karol Wojtyła, potem już w czasie całego swego papieskiego pontyfikatu. Podkreślał, że najważniejsza jest przyjmowana koncepcja człowieka, jej zrozumienie i świadomość. Diagnoza Jana Pawła II była ostrzeżeniem, iż współczesna kultura propaguje i wzmacnia błędną koncepcję człowieka. W tej koncepcji pozycja człowieka jest słaba, niejasna, cele nieokreślone a sens życia interpretowany całkowicie dowolnie. Co więcej, trudno budować na takich podstawach silną rodzinę, podejmować działania wychowawcze, odnosić do nich własną aktywność samowychowawczą, oceniać postępowanie jednostek i grup. Ojciec Święty wyjaśniał prawdę o człowieku jako osobie, a będąc Głową Kościoła Rzymsko-katolickiego uświadamiał ludzkości przełomu wieków, że zrozumienie i przyjęcie tej prawdy prowadzi przez Chrystusa. Był uznawany na całym świecie za autorytet moralny i obrońcę człowieka, niezależnie od jego religii, kultury, rasy czy sytuacji. Obrona ta odwoływała się zawsze do wartości człowieka jako osoby, istoty rozumnej i wolnej, obdarzonej bezwarunkową godnością, istotą, w której integralnie łączą się wymiar fizyczny, psychiczny i duchowy. W 2004 roku Jan Paweł II mówił:
„Jeżeli chcemy zapewnić młodym przyszłość, edukacja musi być rozumiana jako dążenie do pełnego i harmonijnego rozwoju osoby, kształtowania dojrzałej świadomości moralnej, która pozwoli rozpoznawać dobro i odpowiednio postępować (…)”.
Zwrócenie uwagi na człowieka, jego prawa i powinności, kierunek rozwoju i sens spełniania siebie jest zadaniem niezwykle pilnym wychowawczo. Co ważne, wymaga ono wnikliwej analizy i konsekwentnego wprowadzania wychowania nastawionego na osobę wszędzie tam, gdzie podejmuje się trud kształtowania zarówno drugiego człowieka, jak siebie. Wyzwanie to staje przede wszystkim przed rodziną, ale i wszystkimi pozostałymi środowiskami wychowawczymi.
Podsumowując, wychowanie personalistyczne w swoich głównych koncepcjach, uwzględniających złożoność poziomów realizacji działań wychowawczych, odwołuje się do personalizmu chrześcijańskiego. W świetle wiary chrześcijańskiej wyjaśnia i uzasadnia sens odpowiedzi na pytanie kim jest człowiek, obok ludzkich - uwzględnia niezbędność środków nadprzyrodzonych. Jednakże, nie oznacza to, że wychowanie personalistyczne jest wychowaniem religijnym i przeznaczone jest tylko dla wyznawców określonej religii. Świadomość ludzi XXI wieku obejmuje w coraz większym stopniu przyjmowanie faktu przysługiwania człowiekowi praw, które zostały wyprowadzone z traktowania człowieka jako osoby. Wychowawcze problemy społeczeństw wielokulturowych i perspektywy coraz szybszego mieszania się kultur w skali światowej, potrzebują uświadamiania ludziom różnych kultur i narodów, że do pokojowego współistnienia i konstruktywnego dialogu konieczna jest wspólna płaszczyzna, spotkanie wokół najważniejszych dla każdego człowieka wartości, wzajemny szacunek dla ludzkiej godności. Potrzeba podejmowania niezależnie od okoliczności wychowania personalistycznego staje się coraz pilniejszym wyzwaniem naszego czasu. Wychowanie personalistyczne ma służyć przygotowaniu kolejnych pokoleń do życia z odpowiedzialnością i świadomością za bycie osobą i życie wśród innych, z których każdy również jest pełnoprawną, obdarzoną bezwzględną godnością osobą.
Bibliografia
F. Adamski, Wychowanie personalistyczne, Wyd. WAM, Kraków 2005.
W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1975.
B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Wyd. Impuls, Kraków 2015.