1. WPROWADZENIE DO CYWILIZACJI ŚREDNIOWIECZA:

- Problem recepcji średniowiecza w kulturze europejskiej.

- Ogólne cechy sztuki średniowiecznej.

- Chronologia sztuki średniowiecznej.

Problem recepcji średniowiecza w kulturze europejskiej.

Każde stulecie postrzega okres średniowiecza na swój sposób. Wg ludzi oświecenia, żyjących w XVIII w. było ono brutalne odpychające i pełne przesądów, natomiast wg romantyków było uduchowione, rycerskie i piękne.

Trudno ocenić średniowiecze spoglądając na nie z dzisiejszej perspektywy. Ludzie żyjący w tym okresie mieli własną wizję świata w którym żyli, co warunkowało jego sposób przedstawiania.

Nikt w okresie średniowiecza nie był świadomy tego, że żyje w średniowieczu. Ten niejako protekcjonalny termin zastosowali po raz pierwszy humaniści, w okresie renesansu, którzy korzeni swej kultury szukali nie w średniowieczu, lecz w kulturze starożytnego Rzymu.

Christoph Cellarius dokonał jako pierwszy trójpodziału dziejów na starożytność, średniowiecze i nowożytność.

Ludzie okresu renesansu widzieli swoich „poprzedników” jako ludzi ciemnych. Okres średniowiecza uważany był nie tylko za epokę barbarzyńskiej łaciny i prymitywnej sztuki, ale też za wieki papizmu i naiwnej wiary.

Wieki średnie dla racjonalistycznych myślicieli średniowiecza były uosobieniem zacofanego, opanowanego przez kler, hierarchicznego świata, który nazywali „ciemnymi wiekami”, „wiekami ignorancji”, czy „nieokrzesanymi stuleciami” Przez okres ok. 1500-1800 średniowiecze postrzegano zwykle negatywnie, ponieważ nie odpowiadało ideałom humanizmu ani klasycyzmu i wydawało się w związku z tym barbarzyńskie.

W XVIII wieku Wolter, francuski filozof racjonalista twierdził, że „był to okres okrucieństwa i anarchii, kiedy Europa była podzielona pomiędzy niezliczonych drobnych tyranów, a stulecia po upadku Karolingów to szczególnie przerażająca epoka zamętu, tyranii, barbarzyństwa i nędzy.

Wyprawy Krzyżowe były uosobieniem zarówno fanatyzmu jak i barbarzyństwa tego okresu. ”

Romantycy nie zgadzali się z poprzednikami. Podkreślali uczucie i tajemniczość, koloryt lokalny i język potoczny, prostotę i naturalność średniowiecza. Byli zafascynowani średniowieczną estetyką. Fascynacje średniowieczem możemy zauważyć w m.in. w architekturze, np. neogotyk (np. amerykańskie gmachy uniwersyteckie), neoromanizm (np. wybudowany przez szalonego króla Bawarii Ludwika II zamek Neuschwanstein z 1868, który służył później jako model zamku w bajkach Disneya), czy w malarstwie – np. twórczość angielskich Prerafaelitów czy niemieckich Nazareńczyków.

„Wiek XIX odkrył średniowiecze nie tylko w sferze duchowej ale często także w materialnej.”

*Viollet-le-Duc i jego prace restauratorskie, np. Notre-Dame i Saint-Chapelle w Paryżu.

Mimo, że obraz średniowiecza stworzony przez romantyków “zawładnął ” masową wyobraźnią, nadal było ono powodem sporów. Kontrowersje budziły zwłaszcza kwestie religijne i walki klas.

Zainteresowanie średniowieczem i katolicyzmem często szły w parze, średniowiecze uznaje się za „największą epokę cywilizacji chrześcijańskiej” dla popierających – było uosobieniem europejskiej jedności, myśliciele protestanccy, antyklerykałowie, nie zgadzali się z tą wizją organicznej jedności.

Przeciwnicy mówią o ówczesnym nastawieniu kościoła, że „(…) to właśnie owa pogarda dla świata doczesnego zniechęcała do racjonalnego myślenia wysiłków politycznych i planowania na następne pokolenia.”

Karol Marks przedstawił koncepcję istnienia trzech wielkich okresów historycznych: niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu.

W XX w. pojawiły się profesjonalne instytucje, których zadaniem było prowadzenie badań nad okresem średniowiecza, np. założona w 1925 roku Amerykańska Akademia Średniowiecza.

Dużą rolę w kształtowaniu obrazu średniowiecza odgrywało kino (np. pierwszy film o Joannie d’Arc powstał w 1900 roku, a o Robin Hoodzie, w 1908). „Filmy osadzone w średniowiecznej scenerii prezentują żywe, silnie oddziałujące, niezapomniane obrazy, docierające do publiczności liczniejszej niż naukowe dzieła akademickie”.

Z ilości opinii dotyczących średniowiecza można zauważyć, że jest to okres niezwykle barwny i pełen paradoksów.

Musimy być świadomi, jak wiele epoki późniejsze zawdzięczają kulturze i prawu wieków wcześniejszych, nie można lekceważyć żadnego okresu w historii ludzkości (jedno wypływa z drugiego).

Ogólne cechy sztuki średniowiecznej:

- sztuka podporządkowana religii

- w okresie średniowiecza nastąpiło sformułowanie, rozwinięcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrześcijańskiej sztuki religijnej

- podstawowym źródłem przedstawień był tekst Pisma Świętego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne

-celem sztuki średniowiecznej było unaocznienie najważniejszych treści nauki Kościoła o Zbawieniu

- panowało powszechne przekonanie, że malarstwo i rzeźba mogą pełnić ważną funkcję w objaśnianiu i nauczaniu prawd wiary, zwłaszcza ludzi niewykształconych

- średniowiecze, przyjęło starożytną definicję : „Sztuka jest umiejętnością postępowania wg reguł, prowadzących do zamierzonego celu.”

-treść (symbol) przed formą

-obecność alegorii

-„w średniowieczu istnieje koncepcja piękna czysto umysłowego, piękna harmonii moralnej i blasku metafizycznego”

-„Gdy scholastyka mówi o pięknie ma wówczas na myśli atrybut Boga”

- piękno w znaczeniu metafizycznym niejednokrotnie pobudzało zainteresowanie pięknem przedmiotów

-Sztuka w dzisiejszym znaczeniu, to rzemiosło w średniowieczu. Artyści mieli zasadniczo status rzemieślników.

- Średniowieczny podział sztuk:

ARTES LIBERALES – sztuki wolne (godniejsze), sztuki wyzwolone

7 sztuk podzielonych od IX w. na 2 grupy:

1 )Gramatyka (czytanie, pisanie) -

Retoryka (wymowa i przekonywanie)- TRIVIUM

Dialektyka (logiczne myślenie) -

2 )Arytmetyka -

Geometria -

Astronomia - QUADRIVIUM

Muzyka (teoria)-

ARTES MECHANICAE - sztuki mechaniczne (niżej stojące) do tej kategorii zaliczano dzieła architektury, malarstwa i rzeźby

- dzieła powstawały w wyspecjalizowanych warsztatach, początkowo klasztornych i katedralnych, później również miejskich, nie były to raczej dzieła jednego określonego artysty

- od ok. XIII wieku artyści (rzemieślnicy) zorganizowani byli w cechach. Przynależności do cechu była obowiązkowa. Warsztatem kierował mistrz, mający pod opieką uczniów i czeladników.

[System organizacji cechowej:

*terminator, po odbyciu parotygodniowej próby przyjmowany był do pracy na kilka lat (2-6)

*po ukończeniu terminatorstwa następowały wyzwoliny ucznia na czeladnika, tzw. towarzysza

*przed podjęciem samodzielnej pracy, czeladnik podróżował, gdy docierał do wybranego miasta, kierowano go do tamtejszego mistrza – gdzie mógł zapoznać się z nowymi dziełami, z których sporządzał szkice, przydatne w późniejszej pracy zawodowej

*po powrocie do kraju, chcąc kandydować do tytułu mistrza i prowadzić własną pracownię musiał wykonać samodzielną pracę wykazującą opanowanie najwyższej sprawności w interesującej go dziedzinie (malarstwo, rzeźba)]

- średniowiecze nie znało pojęcia plagiatu

Dzieło sztuki, po wykonaniu stawało się własnością społeczności chrześcijańskiej – nie było objęte prawami autorskimi ani zastrzeżone przed kopiowaniem. Wręcz przeciwnie – często zalecano artystom by wzorowali się na innych i cenionych dziełach. Skutkiem takiego działania było przenoszenie się z terenu na teren motywów obrazowych, rzeźbiarskich, itp. i różnych zapożyczeń przez jednych artystów od drugich. W związku z częstymi podróżami artystów do różnych, nieraz wzajemnie odległych środowisk, podobne motywy formalne (i nie tylko) pojawiają się w różnych krajach europejskich i często noszą piętno wspólnego pierwowzoru.

*Podręczna pomoc przy tworzeniu dzieła - wzory graficzne masowo wykonywane przez twórców i powielane w rysunkach przez mniej znacznych artystów.

-anonimowość dzieł – postawa ideowa ludzi średniowiecza – dzieło ku chwale Bożej, a nie dla zaspokojenia ambicji twórczych

- sygnatury pojawiają się rzadko, jeśli już, to głównie we Włoszech (spuścizna antyku)

-Fundatorzy –początkiem każdej kreacji, dzieła (głównie we wczesnym średniowieczu)

Chronologia sztuki średniowiecznej:

- V w. – X w. – Wczesne średniowiecze
Do wieku VIII mówi się o „wiekach ciemnych”

- Sztuka Karolińska

W 751 r. miała miejsce koronacja Pepina Krótkiego(rządził 741-768)

VIII w. dynastia Merowingów założona przez Chlodwiga została zastąpiona przez ród Karolingów.

Najwybitniejszym przedstawicielem tej dynastii był Karol Wielki. Wstąpił na tron w 768 roku, a w roku 800 został koronowany w Rzymie na Cesarza.

814-840- panowanie Ludwika Pobożnego

843- Traktat w Verdun, Podział monarchii frankońskiej pomiędzy wnuków Karola Wielkiego(np. Lotar I cesarz- 840-855; Karol Łysy, król Zachodnich Franków 843-877)

Ludwik V- ostatni Król Francji z Dynastii Karolingów986-987

- Sztuka Ottońska

Dynasta Saska 919-1024, najważniejsi władcy:

Otton I Wielki – Król Niemiec i cesarz (936-973, koronacja na cesarza 962)

Otton II cesarz 973-983

Otton III cesarz 983-1002

Henryk II – książę Bawarii 995-1002, Król Niemiec 1002-1024, Cesarz- 1014-1024

Sztuka późnoottońska - Dynastia Salicka 1024- 1125, najważniejsi władcy:

1024–1039 Konrad II

1039–1056 Henryk III

1056–1105 Henryk IV

1105–1125 Henryk V

- XI w. – XIII w. - Średniowiecze dojrzałe

Sztuka Romańska – XII-XIII w. Francja, Italia; najpełniejsza forma sztuki romańskiej 1100-1120

Sztuka Gotycka – „rodzi się” w 1144- chór Saint-Denis w Paryżu

Czasy katedr
- XIV w. – XV w. – Późne średniowiecze

Np. Gotyk dworski, Nurt mistyczny,* Czarna Śmierć (1348), Realizm niderlandzki – ok. 1425,

Styl Międzynarodowy (późnogotycki), Styl Łamany (przekracza 1500), itp.