Immanuel Kant (1724-1804)
Immanuel Kant –niemiecki filozof, logik i matematyk. Jeden z najwybitniejszych myślicieli wszechczasów. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem. Próbował pogodzić racjonalizm z empiryzmem. Główne dzieła: „krytyka czystego rozumu”, „krytyka praktycznego rozumu”, „Uzasadnienie metafizyki moralności”. W 1781 r. Kant opublikował niezwykle ważne w historii filozofii dzieło, „Krytykę czystego rozumu”.
Kim jest człowiek?
Filozofem, który w oświeceniu wprowadził liczne nowe wątki do myślenia o człowieku był Immanuel Kant. Czym jest człowiek według Kanta? Być może jest jakaś cecha szczególna?
Określenie ziemska istota rozumna zdecydowanie nie wystarcza do opisania gatunku ludzkiego. Kant podaje cechy, które są dla gatunku ludzkiego charakterystyczne.
Najważniejszą jest umiejętność posługiwania się rozumem praktycznym. Celem człowieka powinno być stanie się doskonałą istotą rozumną. To rozumność decyduje o jego szczególnej pozycji. Dzięki rozumności możliwe jest poznanie i odkrywanie praw.
Człowiek stanowi centrum, zasadniczy punkt odniesienia w filozofii Kanta. Filozof ten przewiduje, że istnieją w Kosmosie inne istoty rozumne. Podkreśla więc, że nie tylko człowiek, ale każda istota rozumna nie może być – nawet przez Boga – traktowana jako środek do celu. Sensem istnienia powinno być dążenie do ideałów. Jest to cel ostatecznie nieosiągalny, lecz wyrastający ponad poziom życia nakierowanego na zaspokajanie potrzeb biologicznych i materialnych. Kantyzm pełni więc w dzisiejszym świecie rolę filozofii przyczyniającej się do rozwoju duchowego.
Istota filozofii Kanta
Kant spojrzał na problemy filozoficzne z zupełnie innej perspektywy. Postawił pytania w innym miejscu i zupełnie o co innego. Jego poprzednicy opisywali człowieka, świat i Boga. Kant natomiast zadał pytanie o możliwości tego opisu. Jak to się dzieje, że człowiek widzi to, co widzi i opisuje tak, jak widzi. Kant przyjrzał się oku ludzkiemu, które patrzy na świat. Doszedł do wniosku, że sposób widzenia świata przez człowieka jest właściwy tylko człowiekowi. Filozofia Kanta to wielka pochwała rozumu ludzkiego. Nawet w dziedzinie etyki i estetyki winniśmy kierować się zasadami rozumowymi. Bycie dobrym to obowiązek myślącego człowieka, a piękno to harmonia, którą rozpoznaje ludzki rozum.
Człowiek jako istota rozumna
Kanta w mniejszym stopniu interesowało badanie człowieka z punktu widzenia „fizjologicznego”, czyli badanie dotyczące, tego jak natura stworzyła człowieka w większym zaś to, co człowiek „robi lub co może on i powinien z siebie uczynić jako istota swobodnie działająca”. Mówiąc inaczej Kant koncentruje się na opisie człowieka, którego istota ujawnia się poprzez postęp kultury w toku historycznego procesu rozwoju gatunku. Nie jest to wybór przypadkowy i pozbawiony znaczenia. Kryje się za nim założenie, że człowiek nie jest w pełni już ukształtowanym, skończonym dziełem natury (jak wszystkie inne istoty żyjące na Ziemi), lecz wyposażonym w dane mu przez naturę atrybuty, dopiero stwarza siebie, rozwija swoją istotę i nadaje sobie nie powtarzalną wartość.
Kant próbował określić człowieka przy pomocy pojęcia „ziemska istota rozumna”. Chciał w ten sposób odróżnić go od wszystkich innych, żyjących poza Ziemią istot rozumnych. Człowiekowi jako istocie żywej przydzielił miejsce w systemie natury. Jego zdaniem tym, co wyróżnia człowieka spośród innych istot żywych, jest zdolność samodoskonalenia się. Realizuje się ona na fundamencie wrodzonych uzdolnień i dyspozycji, zaś jej motorem jest cechująca człowieka zdolność do rywalizacji i walki o jak najwyższą pozycję w hierarchii istot żywych.
Kant wymienia 3 grupy zadatków przysługujących samodoskonalącemu się człowiekowi, z których każda z osobna wystarczy, aby postawić go wysoko ponad światem niedoskonalących się zwierząt:
Uzdolnienia techniczne
Czyli wrodzona zdolność do posługiwania się rzeczami. Natura uczyniła człowieka istotą rozumną, co okazało się najlepszym z możliwych rozwiązań. Nie istnieją dla niego bariery związane z wąskim (instynktownym) przystosowaniem do określonych zachowań lub środowiska.
Skłonności pragmatyczne
Czyli skłonności do życia w społeczeństwie. Dzięki nim wydobywa się z surowego stanu pierwotnego, w którym rządzi przemoc, do stanu, w którym decydujący głos należy do istot dobrze ułożonych, skłaniających się do zgody, kierujących się prawem. W tym nowym środowisku, posługując się rozumem, może on uszlachetniać się, cywilizować i umoralniać.
Zadatki moralne
Pełnią one istotną rolę w procesie samodoskonalenia się człowieka. Zdaniem Kanta mogą się one przejawiać zarówno w dobrych, jak i w złych uczynkach.
Imperatyw kategoryczny i praktyczny
Dla filozofii Kanta podstawowe znaczenie miały myśli zawarte w „Krytyce praktycznego rozumu”. Najbardziej znane są dwa nakazy moralnego postępowania – imperatyw kategoryczny i imperatyw praktyczny. Imperatyw praktyczny wynika z imperatywu kategorycznego.
Imperatyw kategoryczny ma
chronić przed niebezpieczeństwem przerodzenia się wolności
jednostek w ich samowolę. Wyraża poszanowanie człowieczeństwa.
Zasada imperatywu kategorycznego, przyjmuje formę nakazu i brzmi
:
„postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki
której możesz zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym
prawem”
Z tego nakazu wynikają wszystkie obowiązki
człowieka.
Żeby zrozumieć imperatyw Kanta wystarczy podać przykład postępowania zgodnego z nim: „Nie kradnę, ponieważ nie chcę zostać okradzionym.” Oczywiście od razu na myśl przychodzi przysłowie – „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.” I wszystko staje się proste.
Nie powinno się kłamać, ponieważ jeśli kłamstwo stanie się prawem powszechnym, to ludzkie stosunki oparte na zaufaniu i dotrzymywaniu obietnic, staną się niemożliwe. Zatem pogląd ten głosi, że każde postępowanie powinno uwzględniać możliwość stania się prawem powszechnym — o tym mówi imperatyw kategoryczny.
Do wyjaśnienia imperatywu kategorycznego Kant używa czterech przykładów a mianowicie nieszczęśnika chcącego popełnić samobójstwo, dłużnika niechcącego oddać pieniędzy, zdolnego człowieka mogącego zaprzedać talent dla uciech cielesnych oraz egoistę wzbraniającego się przed pomocą wobec innych ludzi będących w biedzie. Gdyby chcieli oni ugiąć się przed nakazem moralnym to wtedy ich maksyma była by sprzeczna i nie mogłaby spełniać warunku powszechności. Czyli, gdyby nieszczęśliwy człowiek popełnił samobójstwo to postąpiłby niezgodnie z prawem przyrody, ponieważ odebranie sobie życia przez to samo uczucie, którego celem jest popieranie życia popadałoby ze sobą w sprzeczność. Dlatego też ta maksyma nie może być ogólnym prawem przyrody. Tak samo jest w przypadku dłużnika, który pożyczył pieniądze chociaż wiedział, że nie będzie mógł ich oddać. Mimo to zdecydował się na pożyczkę i zobowiązał się do jej spłaty. Gdyby stało się to ogólnym prawem przyrody to każdy, który czułby się biedny mógłby obiecywać, co by tylko chciał, z zamiarem niedotrzymania obietnicy. Byłoby to pozbawione celu, gdyż nikt nie wierzyłby, że mu coś naprawdę obiecano.
Imperatyw praktyczny: „postępuj tak, byś człowieczeństwa, tak w swej osobie, jako też w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”.
Imperatyw praktyczny jest innym sformułowaniem imperatywu kategorycznego stanowiącego podstawę kantowskiej moralności. Jest to bezwzględny nakaz traktowania siebie samego i każdego innego zawsze jako celu, nigdy wyłącznie jako środka doń prowadzącego. Należy podkreślić, że zgodnie z tą koncepcją każdy człowiek jest tak samo ważny.
Do wyjaśnienia tego imperatywu wykorzystamy te same przykłady. Czyli człowiek, który chce popełnić samobójstwo, aby uniknąć dalszego życia w nieszczęściu posługuje się osobą tylko jako środkiem, a ponieważ człowiek nie jest rzeczą, czyli czymś czego by można było używać jako środka, lecz musi być zawsze uważany za cel sam w sobie. Dlatego nie można człowiekiem w swojej osobie w żaden sposób rozporządzać, nie można się kaleczyć czy zabijać.
Drugim przykładem będzie osoba, która posługuje się kłamstwem, w celu uzyskania pożyczki. Człowiek pragnący złożyć fałszywe przyrzeczenie, by dostać pożyczkę traktuje swojego potencjalnego pożyczkodawcę wyłącznie jako środek. Celem jest tu bowiem zdobycie pieniędzy, zaś sama osoba, która te pieniądze ma udostępnić, jest traktowana instrumentalnie.
Moralność człowieka
Prawa moralne stanowią podstawę naszego postępowania. W etyce Kanta fundamenty moralnego porządku miał tworzyć rozum ludzki. Źródłem zasad moralnych jest wyłącznie sam człowiek. Uczynek moralny musi być dobrowolny. „Wolność pozostaje fundamentalnym postulatem praktycznego rozumu”. Negując wolność, zakładając, iż ludzkie działanie poddane jest bezwzględnie regułom przyczynowości, nie można w sensowny sposób mówić o nakazach moralności. Człowiek jako istota wolna i rozumna sam powinien określać reguły własnego postępowania.
Dla Kanta człowiek postępuje moralnie tylko wówczas, kiedy stłumi swoje uczucia i skłonności i spełni to, co powinien. Takie „ spełnianie obowiązku” jest podejmowaniem czegoś, na co nie ma się ochoty, ale do czego ma się pewność, że należy to zrobić; istnieje obowiązek i trzeba go wypełnić. Człowiek, który robi coś tylko dlatego, że boi się tego nie zrobić (jak np. obawa przed więzieniem za niespłacenie długów), nie jest moralny; nie jest też moralny ten, kto spłaca dług tylko dlatego, że miał taką ochotę. Człowiek, który spłaca dług, ponieważ zobligował się do tego, jest prawdziwie moralny. Tak więc, moralność, wedle Kanta, jest ściśle związana z obowiązkiem i powinnością.
Aby człowiek mógł postępować zgodnie z obowiązkiem, musi przyjąć trzy postulaty bez których nie mógłby postępować moralnie:
Konieczność obowiązku
Postulat ten pochodzi, nie od przedmiotu, ale od podmiotu, w myśl zasady: „ możesz dlatego, że powinieneś”. Stąd wolność woli wynika z powinności zawartej w nakazie prawa moralnego i dlatego przyjęcie istnienia wolności jest konieczne do wypełniania moralnych powinności.
Postulaty rozumu
W oparciu o postulat wolności woli wymagają uznania nieśmiertelności duszy i istnienia Boga jako istoty umożliwiającej człowiekowi zdobycie najwyższego dobra przez osiągnięcie najwyższego szczęścia.
Stosunek wiary do rozumu
Opiera się na praktycznym charakterze postulatów wolności, nieśmiertelności duszy i istnienia Boga, które człowiek przyjmuje nie na skutek poznania lecz na skutek potrzeby moralnej. Stąd wiara jest według Kanta wyłącznie potrzebą duszy, a nie produktem wiedzy.
Prawo wg Kanta
Należy odróżnić moralność i prawo, gdyż uczynek moralny jest dobrowolny, a prawo zakłada przymus. Rozum sprawia iż jesteśmy w stanie zaakceptować prawo, jest ono racjonalną koniecznością nawet dla obywateli postępujących samolubnie. Prawo było dla Kanta czymś niepodważalnym, był on zdecydowanym zwolennikiem rządów prawa.
Wolność człowieka
Człowiek jako istota rozumna jest wolny. Wolność ta jest nazywana przez Kanta transcedentalną lub absolutną. Postulat wolności jest uznawany przez niego za postulat podstawowy. Jego istota sprowadza się do stwierdzenia, że istota rozumna może postępować moralnie, tylko jeśli uświadomi sobie, że jest istotą wolną.
Świętość życia
Kara śmierci narusza świętość życia i godność człowieka. Kant dowodził, że stosując karę śmierci, potwierdzamy godność człowieka i ważność jego czynów. Idea godności ludzkiej i wolności jest warunkiem karania.
Godność tę zakłada się również u mordercy, który „powinien cenić własne życie niżej niżeli człowieczeństwo w sobie”. Kara śmierci tę godność potwierdza. Z jednej strony potępiamy osobę, która dopuściła się morderstwa, z drugiej natomiast nie zabijamy jej, lecz karzemy, dostrzegając w niej istotę zdolną do przyjęcia konsekwencji swojego swobodnego działania.
Podsumowanie
Według Kanta człowiek postępuje moralnie tylko wówczas, kiedy stłumi swoje uczucia i skłonności i spełni swój obowiązek
Uważał, że człowiek m.in. dzięki rozumowi może odkrywać, co jest słuszne, a co nie
Tym, co wiąże się z rozumną i wolną naturą człowieka jest dla Kanta godność osoby ludzkiej
Człowiek jest wolny, kiedy impulsem do jego działania jest obiektywny rozum
Źródłem wartości moralnych jest niezależna wola człowieka kierującego się rozumem, więc każdy człowiek zasługuje na szacunek